Oleszko Aleksander, Akty notarialne. Komentarz, wyd. II

Funkcje publiczne państwa w zakresie obrotu prawnego mogą być monopolizowane (centralizowane) w strukturach urzędniczych i w podporządkowaniu służbowym. Wyrazem takiej właśnie struktury były państwowe biura notarialne.

Racjonalny ustawodawca nie tylko, że nie monopolizuje wszystkich funkcji publicznych państwa w formach urzędniczych, ale pozwala podmiotom prawa prywatnego na coraz szerszy wybór uzyskiwania właściwych dokumentów urzędowych przez powołane przez państwo odrębne, wyspecjalizowane instytucje prawa publicznego, do których w pierwszym rzędzie zaliczamy notariat.

Instytucja publicznego notariatu, mimo różnych form ustrojowo-organizacyjnych, funkcjonuje nieprzerwanie od 1 stycznia 1934 r. (z pominięciem okresu II wojny światowej). Notariat polski zawsze pełnił funkcje publiczne państwa. Znaczenie notariatu wypływa z tego, co stanowi podstawę tego zawodu. Było i jest nią zaufanie publiczne do notariusza. Zaufanie to umacnia w pierwszym rzędzie państwo w drodze uchwalonych ustaw, ale je ugruntowuje i umacnia obywatel, oczekując od notariusza takiego ukształtowania swoich stosunków prawnych, które zapewnią mu stabilność oraz bezpieczeństwo jego mienia i praw.

Notariat spełnia w życiu prawnym funkcję specyficzną. Ustawodawca powierza mu bowiem jurysdykcję niesporną oraz prewencyjną polegającą na sporządzaniu różnorodnych dokumentów, „którym strony zobowiązane są lub pragną nadać znamię wiary publicznej” (por. np. art. 1 § 1 w zw. z art. 2 § 2). Notariat funkcjonuje zatem zarówno w interesie państwa, jak i w interesie społeczeństwa. Państwo bierze pewnego rodzaju odpowiedzialność za sposób i uczciwość funkcjonowania notariatu. Samoistność tej funkcji – jak podkreślał jeden z twórców polskiego notariatu profesor Władysław Leopold Jaworski (Reforma notariatu, Kraków 1929) – polega na tym, że notariusz jako „organ jurysdykcji prewencyjnej nadać ma czynnościom prawnym taką formę i taką treść, jakie są potrzebne, aby wolę stron doprowadzić do zgodności z prawem obowiązującym, ażeby dać jej wyraz jasny i niedopuszczający wątpliwości, oraz aby zapobiec rozdźwiękowi między skutkami zamierzonymi, a tymi jakie z czynności notarialnej wynikają; powinien on ukształtować akt notarialny w taki sposób, aby żadne z zawartych w nim postanowień nie kryło w sobie zalążka przyszłych nieporozumień”.

Zacytujmy jeszcze jeden autorytet prawniczy ówczesnego okresu, dra Maurycego Allerhanda, profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza, członka Komisji Kodyfikacyjnej: „Działalność notariusza jest w pewnym kierunku prawotwórcza, bo postanowienia zawarte w aktach notarialnych, mają taką samą doniosłość, jak przepis ustawy i przyczyniają się do pewności obrotu”.

Notariusz strzeże przede wszystkim legalności czynności prawnych dokonywanych przez strony, ale nie jest tylko wykonawcą zaleceń stron, ponieważ do „czynności notariusza przywiązana jest powaga wiary publicznej” (wszystkie cytaty pochodzą z PN 1937, nr 23, s. 3 i n.).

***

Najnowsze orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości (wielka izba) instytucję notariatu w państwach Unii Europejskiej nie zaliczyło do organów sprawujących władzę publiczną w rozumieniu art. 51 Traktatu. W wyrokach mających tę samą datę – 24 maja 2011 r. – w sprawach przeciwko Belgii, Niemcom, Grecji, Francji, Luksemburgowi, Portugalii i Austrii, Trybunał wprawdzie zastrzegł, że zapadłe wyroki dotyczą wyłącznie warunku przynależności państwowej ustanowionego w krajowych ustawach notarialnych w odniesieniu do dostępu do zawodu notariusza zastrzeżonego tylko dla obywateli danego państwa i nie odnoszą się do kwestii ustrojowych organizacji „notariatu jako takiego”, to jednak uzasadnienia tychże orzeczeń nie pozostawiają wątpliwości, iż w ocenie tej przeważyły argumenty z zakresu zapewnienia swobody przedsiębiorczości działalności poszczególnych notariatów na zasadzie konkurencji oraz świadczenia usług w ramach wolnego zawodu. Według Trybunału Sprawiedliwości wymóg obywatelstwa danego państwa dla powołania kandydata na notariusza jest sprzeczny z art. 51 TFUE (por. art. 11 pkt 1 in principio).

Niekwestionowana przez Trybunał Sprawiedliwości obowiązująca we wszystkich państwach Unii Europejskiej zasada terytorializmu oznacza, że notariusz każdego państwa – członka Unii Europejskiej – może wykonywać swoje kompetencje (funkcje) tylko na terytorium państwa, które go powołało na to stanowisko (zob. A. Oleszko, Komentarz, cz. I, s. 39).

Dokonana przez Trybunał Sprawiedliwości wykładnia art. 51 TFUE w odniesieniu do określenia „wykonywania władzy publicznej” nie musi oznaczać zmiany ustrojowej polskiego notariatu. Można wyrażać przekonanie, że nadal będzie uznawany za instytucję prawa publicznego wykonującą zadania publiczne państwa w zakresie szeroko rozumianego organu ochrony (jurysdykcji) prewencyjnej, „dążąc do syntezy obustronnych celów: zgodności z obowiązującym prawem oraz ochroną praw jednostki”. Potwierdzeniem tego kierunku jest m.in. rozszerzenie od 2 października 2008 r. kompetencji notariatu o nową doniosłą czynność notarialną, jaką jest sporządzanie notarialnego poświadczenia dziedziczenia (art. 79 pkt 1a w zw. z art. 95a–95p).

***

Systematyka ustawy – Prawo o notariacie zawiera na tyle wyodrębnione części regulacyjne, które z powodzeniem mogą stanowić w miarę „zamknięte”, „wyodrębnione” instytucje prawne takie jak akty notarialne (art. 91–95) czy notarialne poświadczenie dziedziczenia (art. 95a–95p). Są one bowiem samodzielnymi dokumentami notarialnymi odgrywającymi znaczące funkcje w obrocie prawnym.

Potwierdzeniem takiego właśnie wyodrębnienia jest wydany przez LexisNexis oczekiwany Komentarz: Notarialne poświadczenie dziedziczenia, Warszawa 2011, sędziego Sądu Najwyższego Dariusza Dończyka.

Obecnie ukazuje się komentarz do aktów notarialnych (art. 91–95), które w obrocie prawnym zajmują dominującą funkcję ze względu na niepowtarzalną doniosłość prawną, jaka inkorporowana jest w tym dokumencie. Najpełniejszym wyrazem podkreślenia „maksimum gwarancji” aktów notarialnych w obrocie prawnym jest cytowana na wstępie uchwała z 1937 r. całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego, podjęta na samym początku obowiązywania zunifikowanego polskiego prawa o notariacie. Zasadnicza teza tej uchwały zachowuje nie tylko pełną aktualność, ale przede wszystkim silną wymowę intelektualną wyrażającą zaufanie do instytucji notariatu publicznego tkwiącego swoimi korzeniami w podstawach notariatu łacińskiego. Polski ustawodawca zdecyduje, czy łacińskie podstawy funkcjonowania notariatu publicznego zostaną utrzymane.

Drugie wydanie komentarza uwzględnia nie tylko najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego, ale po raz pierwszy w szerokim zakresie obejmuje także judykaty sądów apelacyjnych oraz okręgowych, a nawet wieczystoksięgowych, wzbogacając znacznie problematykę funkcjonowania w obrocie aktów notarialnych.

Komentowane poszczególne przepisy art. 91–95 wymagały uwzględnienia również innych uregulowań prawa notarialnego bądź odwołania się do opracowania Prawo o notariacie. Komentarz. Część I, LexisNexis, Warszawa 2011. Zaznaczono to w tekście przez odpowiednie odesłanie do danego artykułu oraz zamieszczonego przy nim spisu treści bądź przez podanie numeru tezy. W taki sam sposób odnoszono się do publikacji Prawo o notariacie. Komentarz. Część II, obejmującej Dział II – Czynności notarialne (LexisNexis, Warszawa 2012).

Lublin, listopad 2014 r.