Wydanie Instrukcji o zadrzewianiu dróg publicznych.

Monitor Polski

M.P.1946.46.88

Akt utracił moc

Wersja od: 27 maja 1946 r.

ZARZĄDZENIE

MINISTRA KOMUNIKACJI

z dnia 5 marca 1946 r.

w sprawie wydania Instrukcji o zadrzewianiu dróg publicznych.

§ 1. W celu wykonania rozporządzenia Ministra Robót Publicznych z dnia 30 grudnia 1922 r. w przedmiocie sadzenia i utrzymywania drzew przydrożnych na drogach publicznych (Dz. U. R. P. z 1923 r. Nr 8, poz. 51), zatwierdzam Instrukcję o zadrzewianiu dróg publicznych, stanowiącą załącznik niniejszego zarządzenia.

§ 2. Zarządzenie niniejsze wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Równocześnie tracą moc obowiązującą przepisy dotyczące obsadzania dróg drzewami, wydane przez Ministra Robót Publicznych w roku 1923 (Mon. Pol. z 1923 r. Nr 25, poz. 27) oraz wszystkie późniejsze okólniki wydane na ich podstawie.

ZAŁĄCZNIK 

INSTRUKCJA

O ZADRZEWIANIU DRÓG PUBLICZNYCH

ROZDZIAŁ 1.

Przepisy ogólne.

§ 1. Celem sadzenia drzew przydrożnych jest kultywowanie piękna w budownictwie drogowym. Posadzone drzewa powinny harmonizować z szatą roślinną danego krajobrazu i stanowić jego ozdobę.

§ 2. W zadrzewieniu dróg unikać należy szablonów. Rozwiązywanie zagadnień zadrzewienia poszczególnych dróg lub poszczególnych jej odcinków powinno być powierzane specjalistom.

§ 3. Zarządy dróg publicznych, obowiązane do obsadzania dróg drzewami, powinny ułożyć program stopniowego zadrzewienia wszystkich dróg, a w szczególności: powiatowe zarządy drogowe - dla dróg państwowych, wojewódzkich i powiatowych, zarządy gmin miejskich i wiejskich - dla dróg gminnych.

§ 4. Programy zadrzewienia dróg powinny, wykazywać:

1) istniejący stan zadrzewienia dróg;

2) projekt zadrzewienia dróg;

3) projekt utrzymania posadzonych drzew.

§ 5. Projekty zadrzewienia dróg powinny być zatwierdzane:

1) przez wydziały komunikacyjne urzędów wojewódzkich dla dróg państwowych, wojewódzkich i powiatowych,

2) przez powiatowe zarządy drogowe dla dróg gminnych;

3) projekty, o których mowa w pkt. 1) i 2), jeżeli obejmują odcinki dróg publicznych w granicach osiedli, należy uprzednio uzgodnić z właściwymi organami władz odbudowy.

§ 6. Powiatowe zarządy drogowe oraz zarządy gmin miejskich i wiejskich powinny porozumiewać się corocznie z przełożonymi szkół w celu urządzenia w okresach sadzenia drzew uroczystości sadzenia drzew ("świąt sadzenia drzew").

§ 7. Koszty sadzenia i utrzymania drzew przydrożnych pokrywa:

1) na drogach państwowych i wojewódzkich Skarb Państwa;

2) na drogach powiatowych samorząd powiatowy;

3) na drogach gminnych samorząd miejski i wiejski.

§ 8. Umyślne lub z niedbalstwa uszkodzenie drzew przydrożnych, sadzonek, palików, strącanie lub zrywanie owoców będzie karane na podstawie obowiązujących przepisów.

§ 9. W razie niewykonania przez właścicieli gruntów przydrożnych obowiązków wynikających z art. 18 ust. 6 ustawy z dnia 7 października 1921 o przepisach porządkowych na drogach publicznych (Dz. U. R. P. Nr 89, poz. 656), mogą właściwe organa administracji drogowej zarządzić wykonanie tych robót na koszt odnośnych właścicieli.

ROZDZIAŁ  2.

Sytuowanie drzew.

§  10.

1. Drzewa należy sadzić na drogach publicznych:

1) państwowych w odległości nie mniej niż 5,5 m. od osi drogi;

2) wojewódzkich i powiatowych w odległ. nie mniej niż 4,5 m. od osi drogi;

3) gminnych w odległości nie mniej niż 4,0 m. od osi drogi.

2. Przy ustaleniu miejsca sadzenia drzew należy uwzględnić możliwość urządzenia i poszerzenia drogi i ulic w sposób przewidziany w planach zabudowy, bez konieczności późniejszego usuwania drzew. W każdym razie należy przewidzieć możność poszerzenia korony dróg:

1) państwowych do 12 m.;

2) wojewódzkich i powiatowych do 9 m.;

3) gminnych do 7,5 m.

§ 11. Odległość drzew od krawędzi korony drogi lub przeciwskarpy rowu powinna wynosić najmniej 0,5 m.; odległość między drzewami w rzędach zalety od gatunku drzewa, nie powinna jednak wynosić mniej niż 15 m.

§ 12. Jako typowe, dla dróg publicznych rozróżnia się zadrzewienia rzędowe, grupowe oraz kombinacje zadrzewienia rzędowego i grupowego.

§ 13. Grupy drzew i krzewów, składające się z pewnej ilości drzew i krzewów tego samego lub różnych gatunków, powinno się sadzić z obu stron drogi naprzemian w odległościach, zależnych od konfiguracji terenu, lecz nie mniejszych niż 50 m.

§ 14. Odcinków dróg, które poza pasami drogowymi są obustronnie zalesione, nie należy zadrzewiać; jeżeli natomiast las biegnie tylko z jednej strony odcinka drogi, należy drugą stronę zadrzewić.

§ 15. Drogi bez rowów w zasadzie powinno się obsadzać na granicy pasa drogowego takimi gatunkami drzew, które nie dają dużego zasięgu korzeni i nie wyjaławiają sąsiednich gruntów.

§ 16. Dla osiągnięcia widzialności w lukach nie należy zadrzewiać pasa drogowego od wewnętrznej strony łuku; skrzyżowania drogi z innymi drogami należy zadrzewiać w odpowiedniej odległości od miejsca skrzyżowania.

§ 17. Odcinki dróg, biegnące przez lub obok zabudowanych terenów poza granicami miast, należy w taki sposób zadrzewiać i takimi gatunkami drzew, aby nie zacieniać i nie wyjaławiać sąsiednich ogródków warzywnych i kwiatowych.

ROZDZIAŁ  3.

Dobór drzew do zadrzewienia.

§  18.

1. Najlepszą wskazówką, jakie drzewa będą odpowiednie dla pewnej drogi, są drzewa, które rosną bujnie i zdrowo w okolicy. Zestawienie gatunków drzew zaleconych do zadrzewiania dróg publicznych w załączeniu. Zestawienie to dzieli się na dwie części:

1) pierwsza z nich (I) obejmuje wyłącznie gatunki drzew należących do flory rodzimej, t. j. takie, jakie powinny być używane w pierwszym rzędzie i to w tych okolicach Polski, które odznaczają się jakimiś wybitniejszymi właściwościami turystycznymi, przede wszystkim przyrodniczymi. Tam też należałoby sadzić wyłącznie tylko te gatunki drzew, jakie w danej okolicy stanowią elementy składowe lasów pierwotnych. Najbardziej wskazane jest wybieranie gatunków florystycznych rzadszych, a zarazem pięknych i długotrwałych, będą one nie tylko harmonizowały z szatą roślinną krajobrazu i stanowiły jego ozdobę, ale przede wszystkim znajdą się w najbardziej odpowiednich dla siebie warunkach siedliskowych, w których będą rosły bujnie i zdrowo,

2) Druga (II) część obejmuje gatunki obcego pochodzenia lub też odmiany hodowlane gatunków krajowych, które można sadzić w pobliżu osiedli w okolicach uprzemysłowionych lub też mających wysoką kulturę rolną, a pozbawionych drzewostanów leśnych.

2. Wymieniony w zestawieniu wykaz drzew nie jest bezwzględnie obowiązujący. W pojedynczych przypadkach gatunki i odmiany drzew mogą zarządy dróg publicznych ustalać w porozumieniu z instytucjami fachowo-ogrodniczymi.

§ 19. Zależnie od rodzaju gleby sadzić należy naprzemian drzewa dekoracyjne (liściaste i iglaste) i drzewa owocowe, przy czym drzewa owocowe można sadzić jedynie przy stosowaniu zadrzewienia grupowego (np. jedno drzewo owocowe na kilkanaście sztuk drzew dekoracyjnych) i przy drogach o ruchu lokalnym (drogi gminne i niektóre drogi powiatowe).

§  20.

1. W glebie żyznej należy sadzić: klony, z wyjątkiem jesienolistnych i srebrnolistnych, lipy, dęby, jesiony, buki, graby, platany, modrzewie oraz jabłonie i czereśnie ozdobne, wreszcie grusze i wiśnie dzikie.

2. W glebie piasczystej i suchej: klony pospolite, srebrnolistne i jesienolistne, lipy, dęby czerwone, topole, jarzęby, grochodrzewy, morwy, brzozy brodawkowate, świerki, sosny oraz wiśnie i czereśnie ozdobne jako też dzikie.

3. W glebie wilgotnej i zimnej: jesiony, dęby błotne, olchy, brzozy, topole i wierzby.

4. W glebie kamienistej: dęby, modrzewie, buki, grochodrzewy i perełkowce japońskie.

5. Przy drogach wąskich o słabym ruchu należy sadzić drzewa III-ciej lub IV-ej wielkości: klony kuliste, jesiony i grochodrzewy oraz głogi i morwy a z drzew owocowych - czereśnie.

6. Przy drogach szerokich, wystawionych na silne wiatry: klony, jawory, dęby, jesiony i lipy.

Uwaga: Drzewa I-szej wielkości są to drzewa największe co do wysokości i objętości korony w dojrzałym rozwoju drzewa; drzewa II-giej wielkości - nieco mniejsze; drzewa III-ciej wielkości - średnie, drzewa IV-ej wielkości - najmniejsze. Wymagane średnice pnia podane są w dołączonym zestawieniu przy każdym gatunku, na wysokości 1 m. od szyjki korzeniowej.

ROZDZIAŁ  4.

Sadzenie.

§  21.

1. Do sadzenia drzew należy używać wyszkolonego personelu dróżniczego, bądź specjalnie przyjętych robotników pod kierunkiem powiatowego ogrodnika zadrzewienia.

2. Sprowadzone drzewka, jeżeli nie mogą być zaraz posadzone, należy zadołować. W czasie sadzenia korzenie rozwożonych drzewek należy nakryć matą ze słomy, lub mokrym workiem.

3. Do sadzenia drzew wykonuje się doły takiej wielkości, ażeby korzenie mogły się swobodnie zmieścić. Dołów nie należy zaprawiać ani nawozami naturalnymi, ani sztucznymi. Dopuszczalne są jedynie dobrze przegniłe komposty, w żadnym jednak razie skrobanki lub błoto zgarnięte z dróg.

4. Do wykopanych dołów wbija się pale, które powinny posiadać w górnym końcu przynajmniej 0,10 mtr. średnicy 1,80 mtr. długości, przy czym pal w dolnym końcu należy opalić do wysokości styku z ziemią. Pal wbija się w środek dołu przed sadzeniem (na linii sadzenia), a wierzchołek jego ścina się poniżej korony drzewka.

5. Najważniejszą czynnością przy sadzeniu jest głębokość sadzenia oraz dobre i dokładne ubicie ziemi. Lepiej jest raczej posadzić za płytko, aniżeli za głęboko, najlepiej jednak tak, jak rosło drzewko w szkółce, co jest widoczne na szyjce korzeniowej. Prawidłowe rozłożenie korzeni i równomierne, a przede wszystkim dokładne zasypanie oraz ścisłe ubicie ziemi decyduje w poważnym stopniu o przyjęciu się drzewek.

6. Co do pory sadzenia drzew, to większość drzew liściastych sadzi się w jesieni i na wiosnę. Jednakie wyłącznie na wiosnę, w drugiej połowie kwietnia lub w początkach maja, należy sadzić brzozy, buki, dęby, olsze, platany, topole i klony jesienolistne oraz wszystkie drzewa iglaste.

7. Drzewka używane do obsadzania dróg powinny mieć koronę uformowaną, w miarę możności pnie proste i gładkie, o wysokości przynajmniej 2 mtr. od szyjki korzeniowej do podstawy korony. Wymagane średnice pnia podano są przy każdym gatunku drzew (załącznik do § 18). Korzenie powinny być dobrze rozwinięte, a przede wszystkim starannie wykopane ze szkółki.

8. Drzewa iglaste i niektóre liściaste powinny być parokrotnie szkółkowane. Iglaste ponadto należy sadzić z bryłą korzeniową, przy czym wysokość ich powinna wynosić 1,00 do 1,50 mtr.

9. Po zasadzeniu należy przywiązać drzewo do palika u samej góry słomą, a w początku czerwca, gdy osiądzie, wikliną raz w środku i raz u góry w ósemkę, okręcając nią drzewo i palik. Po 2-3 latach, gdy się drzewa dobrze już zakorzenią, należy palik usunąć.

10. Drzewka, które nie przyjęły się lub zostały zniszczone, należy zastąpić drzewkami tego samego gatunku i o ile możności podobnymi co do kształtu i wieku. W tym celu wskazane jest, by zarządy drogowe posiadały małe szkółki, t. zw. magazynowe, w których odpowiednie zapasy drzew sadzonych na drogach byłyby przechowane dla tych celów.

11. Kopczyki w jesieni usypane na wiosnę należy rozrzucić i porobić około drzew miski (zagłębienia chwytające wodę deszczową).

ROZDZIAŁ  5.

Utrzymanie drzew.

1. Zarządy drogowe powinny roztaczać nad drzewami przydrożnymi ciągłą i staranną opiekę. W tym celu technicy i dozorcy drogowi oraz dróżnicy winni być praktycznie obznajomieni z pielęgnowaniem drzew. Pożądane jest, aby wydziały komunikacyjne urzędów wojewódzkich urządzały krótkie, periodyczne kursy ogrodnicze pod kierunkiem specjalistów.

2. Drzewa powinny być zabezpieczone od uszkodzenia kołami wozów, za pomocą odbojów, t. j. krótkich a mocnych pali (wysokości 0,8 m. nad ziemią) bądź słupków kamiennych, bądź też dużych kamieni, wkopanych w ziemię ukośnie od strony drogi.

3. Od ogryzania zabezpiecza się drzewa, dopóki kora na nich nie stanie się chropowata, obstawiając pnie tarniną lub jałowcem; gałęzie te przywiązuje się naokoło pnia witkami wierzbowymi.

4. Tylko zarząd drogowy ma prawo wycinać gałęzie; jeżeli obcięcie gałęzi potrzebne jest ze względu na przewody elektryczne, wykonać je może za zgodą właściwego zarządu drogowego zarząd instytucji, do której należą przewody, winien on przy tym stosować się do wskazówek zarządu drogowego. Obcinanie gałęzi drzew, stanowiących własność właścicieli przydrożnych gruntów, uskuteczniają ci właściciele podług. wskazówek zarządu drogowego.

5. Konary, zbyt daleko sięgające lub zanadto zacieniające drogę, można skracać. Również można koronę podnieść wyżej, odejmując dolne gałęzie. W sprawach tych powinni decydować specjaliści.

6. Starzejące się drzewa można odmłodzić na wiosnę, skracając wszystkie gałęzie korony o trzecią część. Dobrze jest jednocześnie zasilić te odmłodzone drzewa polewką z siarczanu amonu, soli potasowej i superfosfatu, rozpuszczonych w wodzie. Płyn ten pożywny nalewa się w otwory, zrobione w ziemi drągiem żelaznym pod zakończeniami gałęzi. Odmładzanie i zasilanie drzew wykonywa się w początkach marca, po rozmarznięciu ziemi.

7. Jeżeli pojedyńcze drzewa, wchodzące w skład starych alei przydrożnych, częściowo zamierają lub grożą wywaleniem, to wówczas należy je usunąć. Gdy bardzo znaczny procent (80%) drzew w alei wykazuje objawy starzenia się, wówczas należy zastosować całkowite ich usunięcie i zasadzenie nowej alei. Jedynie, gdy chodzi o zachowanie drzew zabytkowych, należy wykonać wszelkie prace konserwatorskie, aby drzewa takie zachować jak najdłużej. Usuwanie starych drzew, tym bardziej całych alei, należy dokonywać w porozumieniu z Państwową Radą Ochrony Przyrody. W każdym razie na miejsce drzew usuniętych z jakichkolwiek bądź powodów należy posadzić nowe i to w najbliższym sezonie jesiennym lub wiosennym.

8. Rany, mające średnicy 0,8 lub więcej cm, zasmarowywa się możliwie szybko po ich zadaniu sadzami z pokostem, rozrobionymi na gęstą masę. Zamiast sadzy może posłużyć miałko utłuczony węgiel drzewny; może być również użyta glina z krowieńcem.

9. Miski naokoło drzew, w promieniu 0,5-0,6 m., okopuje się wcześnie na wiosnę i w lecie i utrzymuje w spulchnieniu, wolne od chwastów, przez kilkakrotne zmotykowanie. Jeżeli się skrobanki wyrzuca poza rów, a tam rosną drzewa, dobrze jest na wiosnę cały brzeg za rowem przekopać na 0,75 m. szeroko.

10. Doprowadzenie wody, spływającej rynienkami (płytkimi ściekami) do miski zrobionej z ziemi wokół drzewa, jest bardzo pożyteczne i wskazane.

11. Niszczenie szkodliwych owadów sposobami wskazanymi dla drzew owocowych jest pożądane również i dla innych drzew przydrożnych.

12. Gdyby stare drzewa przydrożne trzeba było usunąć, należy na 3-5 lat przed tym posadzić pomiędzy nimi, na połowie odstępów drzewa zastępcze, ale możliwie innych gatunków, np. po topolach lub wierzbach - akacje lub brzozy, po lipach - klony i t. p.

13. Usuwanie całych grup (alei) drzew przydrożnych może nastąpić za zezwoleniem Ministerstwa Komunikacji co do dróg państwowych, wojewódzkich i powiatowych, a wojewody co do dróg gminnych. Usuwanie pojedyńczych drzew uschłych, uszkodzonych lub grożących bezpieczeństwu komunikacji należy do obowiązków powiatowych zarządów drogowych, zarządów miejskich lub gminnych, zależnie od kategorii dróg.

ROZDZIAŁ  6.

Żywopłoty przydrożne.

1. Żywopłoty urządza się przy drogach dla obrony pól od przechodniów lub też dla ochrony drogi od śniegów i zasypywania piaskiem, gdzie to jest potrzebne.

2. Najbardziej odpowiednie do tego celu - będą krzewy pochodzenia krajowego, mianowicie:

1) dereń - Cornus Mns. (na gleby wapienne), głogi - gatunki krajowe w całej Polsce oraz irga ostrolistna - Cotonenster acutifolia, porzeczka alpejska - Ribes alpinum, róża szkocka - Róża rubiginosa (na gleby wapienne) oraz grabina - Carpinus hetulus,

2) gatunki obcego pochodzenia: akacja syberyjska - Caragana arboceocens, antypka - Prunus mahaleb, astycza - Prunus divaricata, irga - Cotoncaster vaveolata, ligustr - Ligustrum vulgars, tawua ostrolistna - Spirca arguta, tawua belgijska - Spirea Van Houtei, wiciokrzew tatarski - Lonicera tatarica,

3) krzewy wiecznie zielone: żywotnik zachodni - Thuya occidentalis, świerk pospolity - Picea ekscelsa.

3. Żywopłoty można urządzać tylko za rowem, od strony pola, najlepiej w odległości 0,5-1 m.

4. Pod żywopłot należy przeregulować pasek ziemi na 0,5 m. szeroki, również na 0,5 m. głęboko, a rośliny 2-letnie sadzić na środkowej linii tego paska, jednym rzędem wczesną wiosną. Sadzi się ligustr co 0,28, rokitnik co 0,8, żywotnik co 0,8-1 m. i t. p.

5. Krzewy, począwszy od trzeciej wiosny po posadzeniu, przycina się z boku tak, żeby żywopłot miał szerokości od 0,5 do 1 m.; wysokość odnowienia będzie dla ligustru 1-1,5 m., dla głogu i rokitnika od 1,8-2 m., dla żywotników od 2-3 m. i t. d.

6. Jeżeli grunt przy drodze jest rozmaity, należy krzewy do niego przystosować.

7. Zaleca się zasilanie drzew, wymienionych w § 22 ust. 6, za pomocą nawozów mineralnych, rozsypywanych z obu stron żywopłotu, na wiosnę i przykopanych w ziemię. Nawet niewielkie dawki są skuteczne. Należy stosować zasilanie, gdy przyrost świeży roczny osłabnie (np. zejdzie poniżej 0,15 m.).

8. Niszczenie szkodliwych owadów potrzebne jest i na żywopłotach głogowych.

ROZDZIAŁ  7.

Źródła nabycia drzewek.

§  24.

1. Materiały roślinne dla zadrzewień drogowych należy nabywać w szkółkach.

2. Sadzonki należy zamawiać na kilka lat przed sadzeniem.

3. Gdy zachodzą trudności nabycia potrzebnego materiału, powiatowe zarządy drogowe, za zgodą Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, mogą zakładać własne szkółki. Szkółki powiatowych zarządów drogowych winny pozostawać pod fachową kontrolą terenowych organów wykonawczych Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych.

Załącznik  do § 19 Zarządzenia Ministra Komunikacji z dnia 5 marca 1946 r. o zadrzewieniu dróg publicznych

DOBÓR DRZEW DLA ZADRZEWIEŃ.

I.

Drzewa krajowe najbardziej nadające się do zadrzewień drogowych.

1. Brzoza brodawkowata, - Botula verrucosa. Na gleby piaszczyste, w całej Polsce na niżu. Sadzić wyłącznie wiosną, w połowie kwietnia, drzewka nie starsze niż 5-letnie parokrotnie szkółkowane, o pniach 3-3,5 cm średnicy.

2. Brzoza omszona, - Botula pubescens. Na gleby wilgotne w całej Polsce. Sadzić tak jak poprzednie.

3. Buk zwyczajny, - Fagus sylvailca. Na dobre, głębokie gleby Podola, Pokucia, Podkarpacia, Opola, Roztocza Lwowsko-Tomaszowskiego, Wyżyny Małopolskiej i Pomorza. Rośnie też dobrze i w innych dzielnicach. Sadzić wyłącznie wiosną, drzewka parokrotnie szkółkowane 6-8-letnie o średnicy pnia 3-4 cm.

4. Dąb bezszypułkowy, - Duercus sessills. Na suche i ciepłe gleby na całym niżu i Podolu z wyjątkiem kresów wschodnio-północnych. Sadzić lepiej wiosną, tylko drzewka szkółkowane, o pniach 4-5 cm średnicy.

5. Dąb szypułkowy, - Quercus robur. Na dobre, gliniaste i wilgotne gleby na niżu w całej Polce, a w górach do wysokości 500 m. Sadzić tak jak poprzedni takie same drzewka.

6. Grab zwyczajny, - Carpinus betulus. Na dobre i wilgotne gleby w całej Polsce, a w górach do wysokości 500 m. Sadzić można jesienią i wiosną. Pnie o średnicy 3-4 cm.

7. Jarząb - brekinia, Sorbus terminalis. Drzewo 3-ciej wielkości. Na dobre przeważnie wapienne gleby, przede wszystkim na Podolu, Pomorzu i Wyżynie Małopolskiej. Doskonale też rośnie w glebie buraczano-przenicznej w Wielkopolsce. Sadzić można jesienią i wiosną, drzewka przesadzane, o pniach 4-5 cm średnicy.

8. Jarząb zwykły, - Sorbus Aucuparia. Drzewo 4-tej wielkości. Na lekkie, wilgotnawe gleby w całej Polsce, a także po górny regel w górach. Sadzić jesienią i wiosną, drzewka szkółkowane, o pniach 3-4 cm średnicy.

9. Jesion zwyczajny, - Fraxinus excelsior. Drzewo 1-szej wielkości. Na dobre próchniczne i wilgotne gleby w całej Polsce, a szczególnie w okolicach górskich i podgórskich. Sadzić można jesienią i wiosną, drzewka o pniach 3-5 cm średnicy.

10. Klon - jawor, - Acer pseudoplatanus. Drzewo 1-szej lub 2-giej wielkości. Na gleby dobre lub średnie, suche lub umiarkowanie wilgotne, w całej Polsce, aż po dolny regel w górach. Można sadzić jesienią i wiosną. Średnica pnia 1-5 cm.

11. Klon zwyczajny, - Acer platanoides. Drzewo 1 lub 2-giej wielkości. Na średnie lub słabe, lecz wilgotnawe gleby w całej Polsce. Sadzić można jesienią i wiosną. Średnica pnia 4-5 cm.

12. Klon polny, paklon, - Acer campestre. Drzewo 2-giej lub 3-ciej wielkości. Na suche, gliniaste lub gliniasto-piaszczyste gleby w całej Polsce, a szczególnie na Podolu. Sadzić można wiosną i jesienią. Średnica pnia 3-4 cm.

13. Lipa drobnolistna, - Till parvifolia. Drzewo 1-szej wielkości. Na gleby lekkie, wilgotne w całej Polsce, do wysokości 500 m. Sadzić można jesienią i wiosną. Średnica pnia 4-6 cm.

14. Lipa szerokolistna, - Tilla platyphylls. Drzewo 1-szej wielkości. Na takie same tereny jak poprzednia.

15. Olsza czarna, - Ainus glutinosa. Drzewo 1-szej lub 2-giej wielkości. Na gleby łąkowe, wilgotne lub nawet mokre, w całej Polsce do wysokości 500 m w górach. Sadzić raczej wiosną, drzewka parokrotnie przesadzane, o średnicy pnia 3-4 cm.

16. Olsza szara, - Ainus incana. Drzewo 3-ciej wielkości. Na wilgotne tereny, w górach do 100 m i na Polesiu, kresach wschodnich i Pomorzu. Sadzić jak poprzednią raczej wiosną. Drzewka przesadzane o średnicy pnia 3-3,5 cm.

17. Topola białodrzew, - Populus alba. Drzewo 1-szej wielkości. Na gleby wilgotne, piaszczyste w całej Polsce na niżu. Sadzić drzewka przesadzane, ukorzenione, raczej wiosną niż jesienią. Średnica pnia 4-6 cm.

18. Wierzba biała stożkowata, - Sallx alba pyramidalis. Drzewo 2-giej lub 3-ciej wielkości Na każde, byle wilgotne gleby, w całej Polsce na niżu. Sadzić raczej wiosną. Można sadzić koły, ale lepiej drzewka, ukorzenione ze szkółek. Średnica pnia 4-6 cm.

19. Wierzba srebrna, - Salix alba sericea. (Syn. S. alba argentea). Drzewo 2-giej wielkości. Na takie same siedliska jak poprzednia w całej Polsce. Takie też drzewka i warunki sadzenia.

20. Wierzba - Iwa, - Salix caprea. Drzewo 2-giej wielkości. Na gleby tak jak poprzednie, wymaga tylko dużo światła.

21. Wierzba laurowa, - Salix pentandra. Drzewo 2-giej lub 3-ciej wielkości. Na gleby łąkowe, torfiaste, silnie wilgotne, w całej Polsce, na niżu i podgórzu. Sadzić raczej wiosną, drzewka szkółkowane. Średnica pnia 4-5 cm.

22. Modrzew europejski, - Larix decidus. (Syn. L. europea). Drzewo 1-szej wielkości. Na tereny górskie i podgórskie, a także na niżu. Sadzić wyłącznie wiosną. Drzewka parokrotnie przesadzane, nie starsze niż 5-letnie. Średnica pnia 3-4 cm.

23. Modrzew polski, - Larix polonica. Drzewo 1-szej wielkości. Na wyżynę Małopolską oraz wszędzie tam gdzie poprzedni.

24. Sosna zwyczajna, - Pimus sylvestris. Drzewo 1-szej wielkości. Na gleby piasczyste, leśne w całej Polsce na niżu. Sadzić wyłącznie wiosną od połowy kwietnia do początku maja, drzewka nie starsze niż 4-5-letnie w szkółkach przesadzane.

25. Świerk zwyczajny, - Picea exelsa. Drzewo 1-szej wielkości. Nadaje się wyłącznie dla okolic podgórskich i górskich po górny regel, oraz na niżu na kresach północno-wschodnich. Sadzić w tym samym czasie co i sosnę, drzewka 2-3-krotnie przesadzane, nie starsze niż 5-6-letnie.

II.

Drzewa obce i formy ogrodowe, lub pokrojowe, gatunków krajowych.

1. Buk czerwonolistny, - Fagus sylvatica stropurpures deg. Odmiana czerwonolistna buka zwyczajnego. Na dobre gleby w miejscowościach kuracyjnych lub w pobliżu, a także w osiedlach letniskowych. Sadzić wyłącznie wiosną, drzewka szczepione i parokrotnie przesadzane. Średnica pnia 3-4 cm.

2. Czereśnia amerykańska, - Prunus serotina Ehrh. Drzewo amerykańskie 3-ciej wielkości. Na glebie lekkiej, piaszczystej, miernie wilgotnej. Sadzić jesienią i wiosną, drzewka szkółkowane, o średnicy pnia 3-4 cm.

3. Czereśnia pełnokwiatowa, - Prunus avium plenn. Schn. Drzewo ogrodowe, pełnokwiatowe, 3-giej lub 3-ciej wielkości. W pobliżu osiedli na Podolu, w okolicach Warszawy i w Wielkopolsce. Sadzić można jesienią i wiosną. Średnica pnia 3,5-4 cm.

4. Dąb błotny, - Quercus palustris l. inn. Drzewo amerykańskie 1-szej wielkości. Na gleby dobre, gliniaste, silnie wilgotne. Sadzić tylko wiosną drzewka parokrotnie przesadzane. Średnica pnia 3-3,5 cm.

4. Dąb czerwony, - Quercus rubra Du Rel. (Q. horealis maxima Sarg.). Drzewo amerykańskie 1-szej wielkości. Na dobre, głębokie gleby dębowe, słabo wilgotne lub suche. Sadzić wyłącznie wiosną, drzewka parokrotnie przesadzane. Średnica pnia 3-3,5 cm.

5. Dąb szkarłatny, - Quercus coccinea Mnench. Drzewo amerykańskie 1-szej wielkości. Na dobre, ciepłe gleby. Sadzić wyłącznie wiosną, drzewka parokrotnie przesadzane. Średnica pnia 3-3,5 cm.

6. Dąb piramidalny, - Quercus peduukulata pastiglata. Odmiana dębu szypułkowego, o wzroście piramidalnym. Na takie same gleby, jak gatunek typowy. Drzewka winny być szczepione i parokrotnie przesadzane.

8. Głogi barwnokwiatowe i pełnokwiatowe, - Cratnegus nunogyna i Oxyacantha. Małe drzewa pochodzenia ogrodowego, o kwiatach pełnych lub półpełnych białych, różowych lub szkarłatnych. Na gleby dobre lub średnio dobre, w osiedlach. Sadzić można jesienią i wiosną, drzewa szkółkowane. Średnica pnia 2-3 cm.

9. Grochodrzew, (Akacja) - Robinia pseudoacacia Linn. Drzewo amerykańskie 1-szej lub 2-giej wielkości. Na gleby suche, gliniaste i piaszczyste. Sadzić jesienią lub raczej wiosną. Średnica pnia 3-4 cm.

10. Grochodrzew Bessona, - Robinia pseudoacacia Bessoniana Kir. Odmiana ogrodowa o silnych, bezkolczastych pędach, tworzących koronę kulistą. Sadzić jak poprzednie, drzewka szczepione w koronie nadają się prawie jedynie do osiedli.

11. Grochodrzew kulisty, - Robinia pseudoacacia umbraculifera. Odmiana ogrodowa, o drobnych rozgałęzionych, bezkolczastych pędach, tworzących gęstą, kulistą koronę. Drzewka szczepione w koronie. Sadzić tak samo jak gatunek typowy, tylko w osiedlach.

12. Grochodrzew Rehdera, - Robinia pseudoacacia Rehderi Kirch. Odmiana ogrodowa o koronie kulistej. Tak jak dwie poprzednie odmiany, do sadzenia w osiedlach.

13. Grochodrzew z Kolorado, - Robinia coloradensils Dode. Gatunek amerykański z Kolorado, o cechach bardzo zbliżonych do zwyczajnej, o kwiatach bardzo obfitych różowych. Sadzić drzewka szczepione, tak jak poprzednie w okolicach kuracyjnych i letniskowych na glebach pieszczystych.

14. Jabłonie ozdobne. Są to drzewa o małych koronach, odznaczające się bardzo obfitym kwitnieniem, barwami, często pełnymi kwiatami i licznymi ozdobnymi owocami. Wszystkie poniżej wyszczególnione gatunki lub mieszańce, jako drzewa słabe, winny być przeszczepiane na odmianie przewodniej. Jako drzewa bardziej cenne, sadzić jedynie w miejscach reprezentacyjnych. - Glebę lubią, jak wszystkie jabłonie, ciężką, gliniastą i wilgotną. Sadzić można jesienią i wiosną. Średnica pnia winna wynosić 3-3,5 cm.

15. Jabłoń purpurowa, - Malus purpurea Rehd. Mieszaniec ogrodowy o liściach, kwiatach i owocach amarantowych.

16. Jabłoń Hartwiga, - Malus Hartwigh Koehne. Mieszaniec ogrodowy bardzo obficie różowo kwitnący.

17. Jabłoń kwiecista, - Malus floribunda Sleb. Drzewo japońskie, o pięknych, ciemno-karminowych kwiatach, w przekwitnieniu różowych lub prawie białych.

18. Jabłoń Riversa, - Malus spectabilis Riversil Nas. Ładna odmiana ogrodowa gatunku chińskiego, o obfitych, półpełnych różowych kwiatach.

19. Jabłoń śliwolistna, - Malus prunifolia Borkc. Gatunek azjatycki, o obfitych białych kwiatach. Gatunek ozdobny a zarazem wartościowy dla nasion na podkładki. Do wysadzania w dobrych dla jabłoni siedliskach, w dużym oddaleniu od sadów owocowych, dla zabezpieczenia obcozapyleniu.

20. Jawor purpurowy, - Acer pseudoplatanus purpurascens Pax. Odmiana jawora zwyczajnego o liściach spodem purpurowych. Do wysadzania przy osiedlach w takich samych siedliskach jak gatunek typowy.

21. Jesion biały lub amerykański, - Fraxinus americana Linn. Drzewo amerykańskie 1-ej wielkości. Na gleby słabsze, ziemniaczano żytnie, wilgotnawe. Sadzić jesienią i wiosną. Średnica 3-3,5 cm.

22. Jesion orzecholistny, - Fraxinus americana "Juglandiiolla". Ogr. Kórn. Piękna odmiana, silnie rosnąca. Na takie same siedliska jak poprzednia.

23. Jesion Kulisty, - Fraxinus excelsior globosa Docgen. (nama Hay). Odmiana jesiona zwyczajnego, o koronie kulistej, zwartej, małej. Na takie same gleby jak gatunek typowy. Drzewka winny być szczepione w koronie. Sadzić jesienią i wiosną. Średnica pnia 3-4 cm.

24. Jesion czerwony lub omszony, - Fraxinus pennsylvanica Marsch. Drzewo amerykańskie 1-ej wielkości. Wymaga takich samych stanowisk jak i jesion biały.

25. Klon czerwony, - Acer rubrum L. Drzewo amerykańskie 1-ej wielkości. Na gleby piaszczysto-gliniaste, wilgotnawe w całej Polsce. Sadzić jesienią i wiosną. Średnica pnia 3-3,5 cm.

26. Klon czerwony piramidalny, - Acer rubrum columnare Rehd. Odmiana ogrodowa o kolumnowej budowie korony. Takie same warunki jak poprzedni gatunek. Średnica pnia 2,5-3 cm.

27. Klon jesienolistny żółty, - Acer Negundo auratum Spaeth. Odmiana ogrodowa drzewa amerykańskiego o liściach złoto-żółtych. Na gleby lekkie, piaszczyste, do osiedli letniskowych lub kuracyjnych. Sadzić jesienią i wiosną, drzewka szczepione w koronie. Średnica pnia 3-4 cm.

28. Klon srebrny, piramidalny, - Acer dasycarpum Ehrh. (A. saharinum L.), pyramidalis Spath. Ładna odmiana ogrodowa, gatunku amerykańskiego, o budowie korony stożkowatej. Na gleby piaszczyste, lekkie. Sadzić jesienią i wiosną. Średnica pnia 3-4 cm.

29. Klon zwyczajny kolumnowy, - Acer platanoides columnare Carr. Odmiana ogrodowa klonu zwyczajnego o budowie korony stożkowatej. Do sadzenia w osiedlach lub przy osiedlach jak klon zwyczajny. Średnica pnia 3-3,5 cm.

30. Klon zwyczajny kulisty, - Acer platanoides globosum Nichols. Odmiana ogrodowa o małej, gęstej kulistej koronie. Na drogi wąskie w osiedlach lub ich pobliżu. Gleba i pory sadzenia tak samo jak i dla klonu zwyczajnego. Drzewka muszą być szczepione w koronie na wysokości 2,5-3 mtr.

31. Lipa krymska, - Tilia euchlora Koch. Piękny mieszaniec ogrodowy. Drzewa 1-szej lub 2-giej wielkości. Na gleby różnorodne w całej Polsce. Wszędzie rośnie dobrze. Najbardziej cenne drzewo do obsadzania dróg i ulic w osiedlach. Sadzić jesienią lub wiosną. Średnica pnia 3-4 cm.

32. Lipa obficie kwitnąca, - Tilia floribunda. Bardzo cenny mieszaniec ogrodowy. Drzewo 1-szej wielkości. Wszystko jak u poprzedniej.

33. Lipa srebrna, - Tilia tomcutosa Moench. Piękne drzewo europejskie, o budowie korony szeroko-stożkowatej, o liściach spodem srebrzystych. Rośnie dobrze i zdrowo na glebach różnych, byle niezbyt mokrych. Sadzić jesienią lub wiosną. Drzewka używać zaoczkowane przy ziemi. Średnica pnia 3-3,5 cm.

34. Morwa biała, - Morus alba L. Drzewo chińskie, 3-ciej wielkości. Na gleby lekkie, piaszczyste i wszelkie inne, byle niezbyt mokre. Wszędzie rośnie dobrze. Sadzić jesienią lub wiosną. Średnica pnia 2,5-3 cm.

35. Perełkowiec japoński, - Sophora japonica L. Piękne drzewo japońskie, 2-ej wielkości. Szczególnie dobrze nadaje się do obsadzania dróg jej odmiana omszona (Sop. japonica pubescens). Na dobre gleby gliniaste lub wapienne, suche. Sadzić raczej wiosną. Średnica pnia 3-3,5 cm.

36. Platan klonolistny, - Platanus acerifolia Wilid. Mieszaniec ogrodowy. Drzewo 1-ej wielkości. Na gleby suche, ciepłe w pobliżu dużych miast, w zachodnich dzielnicach Polski. Sadzić można jesienią i wiosną. Średnica pnia 3-4 centymetry.

37. Przeorzech sercowaty, - Carys cordiiormis Koch. Drzewo amerykańskie 1-szej lub 3-giej wielkości. Na gleby ciepłe, gliniaste lub piaszczysto-gliniaste, wilgotne. Sadzić raczej wiosną, można i jesienią; drzewka parę razy przesadzane. Średnica pnia 2,6-3 cm.

38. Śliwa kaukaska czerwonolistna, - Prunus cerasliera Spathiana Wood. Piękna ogrodowa odmiana, o liściach przez całe lato ciemno czerwonych. Tworzy drzewa małe. Do zadrzewień wyłącznie w osiedlach. Sadzić można jesienią i wiosną. Najlepiej drzewka szczepione w koronie na przewodniej śliwie. Średnica 2,5-3 cm.

Topole. Do drzew najszybciej rosnących należą bez wątpienia topole. Poza tym, o ile nie cierpią od chorób, a przede wszystkim od rdzy, są drzewami o bardzo pięknym ulistnieniu. W doborze gatunków podajemy tylko takie, które zupełnie są wolne od rdzy, albo też cierpią w nieznacznym stopniu. Wszystkie topole rosną dobrze na glebach nawet lekkich, piaszczystych byle dostatecznie wilgotnych. Sadzić należy prawie wyłącznie wiosną. Sadzone jesienią gorzej się przyjmują. Używać drzewek wyłącznie szkółkowanych, a nie kołów. Drzewa z kołów są mniej zdrowe i szybko psuje się drzewo wewnątrz. Topole można sadzić jako drzewa tymczasowe w połączeniu i innymi wolno rosnącymi jak np. dębami, bukami i innymi. Średnica pni zależna jest od gatunku. Może wynosić od 3 do 4 cm. i więcej.

39. Topola berlińska, - Populus berlinensi Dipp. Ładny mieszaniec ogrodowy o koronie kolumnowej.

40. Topola brabancka, - Populus brabantica Hutzeg. masc. Nowo opisany gatunek topoli pokrewnej kanadyjskiej, sadzony oddawna w Holandii. Odznacza się zupełną odpornością na rdzę. Drzewo 1-szej wielkości, o koronach wyniosłych dość szerokich.

41. Topola Carriera, - Populus Carrieriana Dode. Bardzo ładne, duże drzewo, niewiadomego pochodzenia, typu topoli czarnej. Odznacza się zupełną odpornością na rdzę.

42. Topola Eugeniusza, - Populus Eugenei Simon-Lovis. Mieszaniec ogrodowy topoli kanadyjskiej o bardzo silnym i bujnym wzroście, prawie zupełnej odporności na rdzę.

43. Topola holenderska, - Populus golrica Hautzeger mas. Bardzo piękny gatunek lub może tylko odmiana topoli kanadyjskiej, - świeżo opisana. Zupełnie wolna od rdzy. Rozpowszechniona w Holandii.

44. Topola koreańska, - Populus koroana Rehd. Duże drzewo koreańskie, o pięknych liściach żywo zielonych, spodem białych. Rozwija liście najwcześniej ze wszystkich drzew.

45. Topola silna, - Populus robusta Schneld. Mieszaniec topoli kanadyjskiej o bardzo silnym i szybkim wzroście. Odznacza się też znaczną, chociaż nie zupełną odpornością na rdzę. Jest rozpowszechniona w Polsce pod nieuzasadnioną nazwą topoli "niekłańskiej".

46. Topola Simona, - Populus Simoniil Carr. Drzewa chińskie 2-giej wielkości, o budowie korony luźnej lecz gęstej i pięknych liściach. Do sadzenia w osiedlach.

47. Topola Wislicona, - Populus Wislizenii Sarg. Drzewo amerykańskie 1-szej wielkości, pokrewne topoli kanadyjskiej; o niezmiernie szybkim wzroście. Korony tworzy wyniosłe, stożkowate.

48. Topola włoska, - Populus italica Moench. Znane i bardzo godne polecenia drzewo kolumnowe.

49 i 50. Wiśnie japońskie, - Prunus lucisa Tgb. i Prunus subhirtella Mig. Małe drzewka japońskie, o bardzo obfitych kwiatach blado różowych, w przekwitnieniu białych. Do wysadzania wyłącznie w osiedlach, na glebach lekkich, tam, gdzie się udają czereśnie owocowe. (Podole, Wielkopolska). Sadzić można jesienią i wiosną, drzewka szczepione w koronie na czereśni zwyczajnej. Średnica pnia 2,5-3 cm.

51. Modrzew japoński, - Lirix leptolepis Murr. Drzewo japońskie 1-szej wielkości. Na gleby dobre, ciepłe, miernie wilgotne. Sadzić wyłącznie wczesną wiosną, jako drzewka nie starsze niż 5-cio letnie, parę razy przesadzane, o średnicy pnia 2-3 cm.

52. Sosna czarna, - Pinus nigra Arbold. Duże drzewo europejskie o szpilkach bardzo ciemnych. Na gleby bardzo piaszczyste. Sadzić drzewka nie starsze niż 5-cio letnie, parę razy przesadzane. Z drzew dzikich owocowych poleca się sadzić.

53. Grusza kaukaska, - Pirus communis var. caucasica.

54. Grusza usuryjska, - Pirus communis car. usuriensis.

55. Czereśnia dzika, - Prunus avium.