Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.
M.P.2007.94.1035
Akt obowiązującyOBWIESZCZENIE
MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI 1
z dnia 12 października 2007 r.
w sprawie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
ZAŁĄCZNIK 2
PROGRAM ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
PROGRAM ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
(PROW 2007-2013)
1. TYTUŁ
2. PAŃSTWO CZŁONKOWSKIE
2.1. OBSZAR GEOGRAFICZNY OBJĘTY PROGRAMEM
2.2. REGIONY SKLASYFIKOWANE JAKO CEL KONWERGENCJI
3. ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON, WYBÓR STRATEGII ORAZ OCENA EXANTE
3.1. ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON
3.1.1. Ogólne społeczno-gospodarcze uwarunkowania obszaru geograficznego
3.1.2. Wyniki w sektorze rolnym, leśnym i żywnościowym
3.1.3. Środowisko i gospodarka gruntami
3.1.4. Gospodarka wiejska i jakość życia
3.1.5. Leader
3.2. STRATEGIA WYBRANA POD KĄTEM UWZGLĘDNIENIA MOCNYCH I SŁABYCH STRON
3.3. OCENA EXANTE
3.4. WPŁYW POPRZEDNIEGO OKRESU PROGRAMOWANIA I INNE INFORMACJE
4. UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU i STRATEGICZNEGO, JAK RÓWNIEŻ SPODZIEWANE ODDZIAŁYWANIE ZGODNE Z OCENĄ EXANTE
4.1. UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU STRATEGICZNEGO
4.2. SPODZIEWANY WPŁYW WYNIKAJĄCY Z OCENY EXANTE Z UWZGLĘDNIENIEM WYBRANYCH PRIORYTETÓW
5. INFORMACJE NA TEMAT OSI I DZIAŁAŃ PROPONOWANYCH W RAMACH KAŻDEJ OSI ORAZ ICH OPIS
5.1. WYMOGI OGÓLNE
5.2. WYMOGI DOTYCZĄCE WSZYSTKICH LUB KILKU ŚRODKÓW
5.3. WYMAGANE INFORMACJE W ODNIESIENIU DO OSI I ŚRODKÓW
5.3.1. Oś 1 Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego
Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie
Ułatwianie startu młodym rolnikom
Renty strukturalne
Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów
Modernizacja gospodarstw rolnych
Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej
Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa
Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności
Działania informacyjne i promocyjne
Grupy producentów rolnych
5.3.2. OŚ 2 Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich
Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)
Program rolnośrodowiskowy (Płatności rolnośrodowiskowe)
Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne
Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych
5.3.3. OŚ 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej
Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej
Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw
Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej
Odnowa i rozwój wsi
5.3.4. OŚ 4 LEADER
Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju
Wdrażanie projektów współpracy
Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja
6. PLAN FINANSOWY PROW 2007-2013
6.1. ROCZNY WKŁAD EFRROW (w EUR)
6.2. PLAN FINANSOWY W PODZIALE NA OSIE (W EUR NA CAŁY OKRES)
7. INDYKATYWNY PODZIAŁ NA POSZCZEGÓLNE DZIAŁANIA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH (W EUR NA CAŁY OKRES)
8. TABELA DOTYCZĄCA DODATKOWEGO FINANSOWANIA KRAJOWEGO, PRZYPADAJĄCA NA OŚ, Z WYSZCZEGÓLNIENIEM DZIAŁAŃ WSKAZANYCH W ROZPORZĄDZENIU (WE) 1698/2005
9. ELEMENTY POTRZEBNE DO WYKONANIA OCENY ZGODNIE Z REGUŁAMI KONKURENCJI ORAZ, W ODPOWIEDNICH PRZYPADKACH, WYKAZ SYSTEMÓW POMOCY DOPUSZCZONYCH NA MOCY ARTYKUŁU 87, 88, 89 TRAKTATU, KTÓRE MAJĄ ZOSTAĆ WYKORZYSTANE DO REALIZACJI PROGRAMU
10. INFORMACJE DOTYCZĄCE KOMPLEMENTARNOŚCI Z DZIAŁANIAMI FINANSOWANYMI PRZEZ INNE INSTRUMENTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ, W RAMACH POLITYKI SPÓJNOŚCI, JAK RÓWNIEŻ PRZEZ EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBOŁÓWSTWA
10.1. OCENA I SPOSÓB OSIĄGNIĘCIA KOMPLEMENTARNOŚCI
10.2. W STOSUNKU DO ŚRODKÓW W RAMACH OSI 1, 2, 3
10.3. W STOSUNKU DO ŚRODKÓW W RAMACH OSI 4
10.4. INFORMACJE DOTYCZĄCE KOMPLEMENTARNOŚCI Z INNYMI WSPÓLNOTOWYMI INSTRUMENTAMI FINANSOWYMI
11. WYZNACZENIE WŁAŚCIWYCH WŁADZ I ODPOWIEDZIALNYCH ORGANÓW
12. OPIS SYSTEMU MONITOROWANIA I OCENY
12.1. OPIS SYSTEMÓW MONITOROWANIA I OCENY
12.2. PRZEWIDYWANY SKŁAD KOMITETU MONITORUJĄCEGO
13. ZAPEWNIENIE ROZPOWSZECHNIANIA INFORMACJI NA TEMAT PROGRAMU
13.1. DZIAŁANIA PRZEWIDZIANE W CELU POINFORMOWANIA OGÓŁU SPOŁECZEŃSTWA O ROLI ODGRYWANEJ PRZEZ WSPÓLNOTĘ W PROGRAMIE ORAZ REZULTATACH TEGO PROGRAMU
13.1.1. Upowszechnianie wiedzy ogólnej na temat Programu
13.1.2. Przekazywanie beneficjentom Programu szczegółowych informacji dotyczących warunków i zasad udzielania pomocy
13.1.3. Zapewnienie odpowiedniej i aktualnej informacji o Programie instytucjom, którym powierzono wdrażanie
13.2. DZIAŁANIA PRZEWIDZIANE W CELU POINFORMOWANIA BENEFICJENTÓW O WKŁADZIE WSPÓLNOTY I WIZUALIZACJI PROGRAMU
13.3. DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU POINFORMOWANIE OGÓŁU SPOŁECZEŃSTWA O ROLI ODGRYWANEJ PRZEZ WSPÓLNOTĘ W PROGRAMIE ORAZ REZULTATACH PROGRAMU
13.3.1. Informowanie o roli Wspólnoty oraz rezultatach osiąganych w trakcie realizacji Programu
13.3.2. Przekazywanie informacji o Programie i jego rezultatach oraz wkładzie Wspólnoty instytucjom zaangażowanym we wdrażanie strategii komunikacyjnej
14. WYZNACZENIE PARTNERÓW, Z KTÓRYMI PRZEPROWADZONO KONSULTACJE I WYNIKI TYCH KONSULTACJI
14.1. WYZNACZENIE PARTNERÓW, Z KTÓRYMI PRZEPROWADZONO KONSULTACJE
14.2. WYNIKI KONSULTACJI
15. RÓWNOŚĆ MĘŻCZYZN I KOBIET ORAZ NIEDYSKRYMINACJA
15.1. DZIAŁANIA PROMUJĄCE RÓWNOŚĆ MĘŻCZYZN I KOBIET NA POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH REALIZACJI PROGRAMU (PROJEKT, REALIZACJA, MONITOROWANIE I OCENA)
15.2. SPOSÓB ZAPOBIEGANIA WSZELKIEJ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ, RASĘ LUB POCHODZENIE ETNICZNE, RELIGIĘ LUB ŚWIATOPOGLĄD, NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ, WIEK LUB ORIENTACJĘ SEKSUALNĄ NA RÓŻNYCH ETAPACH REALIZACJI PROGRAMU
16. OPERACJE W RAMACH POMOCY TECHNICZNEJ
16.1. OPIS DZIAŁAŃ POMOCNICZYCH W ZAKRESIE PRZYGOTOWANIA, ZARZĄDZANIA, MONITOROWANIA, OCENY, INFORMACJI I KONTROLI, FINANSOWANYCH Z POMOCY TECHNICZNEJ
16.2. KRAJOWA SIEĆ OBSZARÓW WIEJSKICH
Spis załączników do Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
Załączniki 1 Wykaz obszarów ONW
Załącznik 2 Obszary sieci NATURA 2000
Załącznik 3 Obszary szczególnie narażone (OSN)
Załącznik 4 Kategoryzacja zagrożenia pożarowego lasów Polski na poziomie III NTS
Załącznik 5 Ocena ex-ante projektu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
Załącznik 6 Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Rozwoju Obszarów 2007-2013
Załącznik 7 Lista wskaźników bazowych związanych z celami
Lista wskaźników bazowych związanych z kontekstem
Załącznik 8 Podstawowe wymagania określone w art. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009 (Minimalne normy obowiązujące rolników na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie minimalnych norm (Dz. U. Nr 39, poz. 211))
Załącznik 9 Szczegółowy wykaz produktów lub grup produktów objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych
Załącznik 10 Szczegółowy opis pakietów rolnośrodowiskowych oraz kalkulacja wysokości płatności rolnośrodowiskowej
Załącznik 11 Podstawowe wymagania dla Programu Rolnośrodowiskowego (Podstawa kalkulacji płatności)
Załącznik 12 Zasady opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy w kontekście zalesień
Orientacyjny skład gatunkowy upraw leśnych wprowadzanych na grunty rolne w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne
Załącznik 13 Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski
Potrzeby i preferencje zalesieniowe gmin wg Krajowego Programu Zwiększania Lesistości (KPZL)
Załącznik 14 Kalkulacja płatności dla działania "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne"
Załącznik 15 Tabela dotycząca pomocy państwa, którą należy dołączyć do każdego programu rozwoju obszarów wiejskich
Załącznik 16 Lista partnerów uczestniczących w procesie konsultacji PROW 2007-2013
Załącznik 17 Schemat przepływu informacji w ramach Krajowej Sieć Obszarów Wiejskich
1.
TYTUŁ
TYTUŁ
2.
PAŃSTWO CZŁONKOWSKIE
PAŃSTWO CZŁONKOWSKIE
2.1. Obszar geograficzny objęty Programem
Program będzie realizowany w latach 2007-2013 na terenie całego kraju. Podstawą realizacji założeń strategicznych Programu, opisanych w Krajowym Planie Strategicznym Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, będą działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w ramach czterech osi priorytetowych. Wszystkie te działania będą współfinansowane z Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz ze środków krajowych przeznaczonych na ten cel w ustawie budżetowej.
2.2. Regiony sklasyfikowane jako cel Konwergencji
Całe terytorium kraju zostało sklasyfikowane jako obszar Celu Konwergencji.
3.
ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON, WYBÓR STRATEGII ORAZ OCENA EX-ANTE
ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON, WYBÓR STRATEGII ORAZ OCENA EX-ANTE
3.1.1. Ogólne społeczno-gospodarcze uwarunkowania obszaru geograficznego
Polska, w wyniku II wojny światowej, odniosła ogromne straty w ludności (około 6 mln), jak i majątku oraz części terytorium. Pomimo tego, że Polska znalazła się w grupie krajów zwycięskich, pozostawała pod wpływem Związku Radzieckiego, co na dziesięciolecia przesądziło o kierunkach i możliwościach rozwoju ekonomicznego i społecznego.
Do tej pory, Polska odrabia skutki zapóźnień gospodarczych oraz braku swobód demokratycznych, m.in. poprzez realizowanie szeregu strategii i polityk Unii Europejskiej, przede wszystkim w dziedzinie przemysłu, transportu, infrastruktury, rolnictwa czy ochrony środowiska, ale również w dziedzinach związanych z utrwalaniem struktur społecznych, opartych na demokratycznych podstawach. Przy czym należy podkreślić, że zmiany związane z transformacją, przez większość społeczeństwa postrzegane pozytywnie, dla części społeczeństwa niosą ze sobą wiele niepokojących zjawisk, takich jak ubóstwo, konieczność dostosowywania się do zmieniających się okoliczności, kulturowych, społecznych oraz socjalnych, co szczególnie trudne jest w przypadku najstarszych grup wiekowych oraz wśród ludności wiejskiej.
Rzeczpospolita Polska jest krajem nizinnym. Blisko 96% jej terytorium położone jest poniżej 350 m n.p.m., a jedynie 2,9% - na wysokości powyżej 500 m n.p.m. Jednocześnie Rzeczpospolita Polska jest krajem zróżnicowanym przestrzennie pod względem warunków przyrodniczych i klimatycznych, stanu rozwoju gospodarczego, w tym wiodących gałęzi gospodarki, które determinują poziom życia i perspektywy funkcjonowania jej mieszkańców. Wiele regionów posiada charakter rolniczy i z sektorem rolnym wiąże się podstawowa działalność gospodarcza.
Dysproporcje w rozwoju lokalnym obszarów wiejskich przyczyniły się do opracowania narzędzi pozwalających prawidłowo je charakteryzować oraz kwalifikować. Najprostsze i powszechnie przyjęte definicje obszarów wiejskich posługują się kryterium demograficznym i są oparte na liczebności populacji zamieszkującej dany teren oraz na kryterium gęstości zaludnienia lub na prostym podziale administracyjnym wieś-miasto.
Obszary wiejskie w Rzeczypospolitej Polskiej stanowią 93,2% powierzchni kraju, ich znaczenie z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego jak i środowiskowego jest ogromne.
W Rzeczypospolitej Polskiej obszary wiejskie definiowane są jako tereny położone poza granicami administracyjnymi miast, co oznacza, że są to gminy wiejskie lub części wiejskie gmin miejsko-wiejskich1. Wydzielenie części gmin miejsko-wiejskich, tj. miasta i obszaru wiejskiego, które posiadają odrębne identyfikatory terytorialne, pozwala na gromadzenie i przedstawianie danych statystycznych w podziale na miasto i wieś. Definicja obszarów wiejskich, w uzasadnionych przypadkach, może być poszerzona o niewielkie ośrodki miejskie, ściśle powiązane funkcjonalnie z obszarami wiejskimi.
Pomimo tego, że powyższa definicja oparta jest na administracyjnym podziale kraju, to w warunkach polskich w dużej mierze odpowiada ona określeniu obszarów wiejskich zgodnie z metodologią OECD2 czy Eurostat3. Zgodnie z takimi podejściami, obszary wiejskie stanowiłyby w Polsce odpowiednio 91,0% oraz 85,7% (Tabela 1).
Tabela 1. Obszary wiejskie w Polsce w 2005 r.
| 93,2 | 38,6 | |
| 91,0 | 34,4 | |
| 85,7 | 29,3 |
Źródło: Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r. GUS 2006
Należy pokreślić, że z uwagi na występowanie powiązań gospodarczych, funkcjonalnych i społecznych terenów wiejskich z ośrodkami miejskimi powyższe definicje stanowią jedynie umowny kontekst i należy je traktować jako wskaźnik.
Obszary wiejskie w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich to miejscowości znajdujące się w granicach administracyjnych:
1) gmin wiejskich;
2) gmin miejsko-wiejskich, z wyłączeniem miast liczących powyżej 20 tys. mieszkańców;
3) gmin miejskich, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców.
Dla niektórych działań Programu zostaną wprowadzone odpowiednie kryteria dostępu określające możliwość realizacji projektów w zależności od lokalizacji.
Sytuacja demograficzna
Rzeczpospolitą Polską zamieszkuje 38.157 tys. osób, co stanowi 8,3% ogółu ludności Unii Europejskiej (UE-25). Na obszarach wiejskich mieszka 38,6% ogółu ludności, tj. 14.733 tys. osób, w tym 7.334 tys. mężczyzn i 7.399 tys. kobiet. Należy podkreślić, że Polska dysponuje dużym potencjałem ludnościowym, w UE-25 zajmuje szóste miejsce pod względem liczby ludności.
Miejscowości wiejskie są bardzo zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców:
- 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców;
- 66% od 100 do 500 mieszkańców;
- 13% od 500 do 1.000 mieszkańców;
- tylko 6% powyżej 1.000 mieszkańców.
Udział ludności wiejskiej zróżnicowany jest regionalnie: od 21,4% w województwie śląskim do 59,6% w województwie podkarpackim (Tabela 2). Tradycyjna rodzina wiejska żyje zwykle w strukturach wielopokoleniowych. Gospodarstwa domowe składające się z 5 lub więcej osób stanowią 24,5% wszystkich gospodarstw domowych na wsi, natomiast w miastach stanowią jedynie 9,0%.
Tabela 2. Ludność Rzeczypospolitej Polskiej - stan na 31 grudnia 2005 r.
| 2.888 | 145 | 28,9 | |
| 2.068 | 115 | 38,5 | |
| 2.180 | 87 | 53,3 | |
| 1.009 | 72 | 35,9 | |
| 2.577 | 141 | 35,4 | |
| 3.266 | 215 | 50,4 | |
| 5.158 | 145 | 35,3 | |
| 1.047 | 111 | 47,4 | |
| 2.098 | 118 | 59,6 | |
| 1.200 | 59 | 40,8 | |
| 2.199 | 120 | 32,7 | |
| 4.686 | 380 | 21,4 | |
| 1.285 | 110 | 54,6 | |
| 1.429 | 59 | 40,0 | |
| 3.372 | 113 | 42,9 | |
| 1.694 | 74 | 30,8 | |
| 38.157 | 122 | 38,6 | |
Źródło: GUS 2006
W 2005 roku średnia gęstość zaludnienia w Rzeczypospolitej Polskiej wynosiła 122 osoby/km2, przy czym w miastach wskaźnik ten wynosił 1.098 osób/km2, a na obszarach wiejskich 51 osób/km2 (GUS, 2006).
Polska wieś ukształtowana historycznie charakteryzuje się rozproszoną siecią osadniczą, tym samym liczy ok. 53 tys. miejscowości wiejskich, w tym 42,8 tys. wsi oraz 10,2 tys. kolonii i osad. Przeciętna wielkość pod względem ludności wynosi 277 mieszkańców przypadających na 1 miejscowość wiejską, przy czym w wielu miejscowościach liczba ta nie przekracza 100 osób. Warunki te nie sprzyjają utrzymywaniu w nich żywotności społecznej. Duża liczba małych miejscowości charakteryzujących się często rozproszoną zabudową skutkuje znaczącym wzrostem kosztów budowy oraz eksploatacji infrastruktury technicznej, dostępności usług publicznych oraz nie sprzyja ich żywotności społeczno-kulturowej. Największe rozproszenie wiejskiej sieci osadniczej - poniżej 120 miejscowości na 1.000 km2 - występuje w regionie północno-wschodnim i południowo-wschodnim oraz w woj. opolskim. Natomiast największe zagęszczenie występuje w Polsce centralnej - ponad 225 miejscowości na 1.000 km2. Ponad 80% miejscowości wiejskich liczy do 500 mieszkańców, z tego 15% mniej niż 100 osób.
W porównaniu z innymi krajami europejskimi ludność Polski jest nadal młoda (w sensie demograficznym), jednakże mediana wieku zwiększa się z każdym rokiem; na początku lat 90-tych wynosiła 34 lat dla kobiet i 31 lat dla mężczyzn, w 2005 r. - odpowiednio około 39 lat oraz 35 lat.
Średnia wieku mieszkańca wsi wynosi prawie 35 lat. Relacja liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym wynosi ok. 65 (w mieście 52).
Na wsi w latach 2000-2005 zwiększył się odsetek ludności w wieku produkcyjnym4 - z 56,8% do 60,7% (w miastach z 63,3% do 66,1%). Całkowita liczba ludności w tym wieku zwiększyła się o ok. 7% (w miastach ok. 3%), a czynnikami szybszego wzrostu na wsi były wyższa dzietność rodzin wiejskich oraz znaczne zmniejszenie się migracji do miast w minionym 15-leciu. Szacuje się, że w kolejnych latach odsetek osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich wzrośnie, aby w 2015 roku wynieść 63,7%. Natomiast na terenach miejskich zaznaczy się spadek odsetka osób w wieku produkcyjnym - przewiduje się, że w 2015 roku wyniesie 63,2% (prognoza GUS 2003).
W latach 2000-2005 na terenach wiejskich zmniejszył się udział osób w wieku przedprodukcyjnym5 - z 27,6% do 23,8% (w miastach z 22,4% do 18,5%), głównie na skutek trwającego spadku urodzeń. Równocześnie z prognoz GUS wynika, że w następnych latach odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym będzie w dalszym ciągu zmniejszał się zarówno na obszarach wiejskich jak i miejskich aby w 2015 roku osiągnąć poziom odpowiednio 17,2% oraz 15,2%.
Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym6 na wsi w latach 2000-2005 nie zmienił się, i w 2005 roku wyniósł 15,4% (w miastach wzrósł z 14,3% do 15,4%), a różnica wynika z wchodzenia w wiek poprodukcyjny generacji, które w młodości masowo migrowały do miast. Z prognoz GUS wynika, że w kolejnych latach odsetek osób w wieku poprodukcyjnym będzie wzrastał zarówno na wsi jak i w mieście. Szacuje się, że wartość tego wskaźnika w 2015 roku dla obszarów wiejskich wyniesie 19,1% natomiast dla miasta 21,6%.
Z uwagi na fakt, iż Polska posiada znaczący odsetek osób w wieku do 35 lat, przewiduje się, że w latach 2007-2013 liczba osób, które ukończą 18 rok życia i potencjalnie mogą rozpocząć działalność na rynku pracy wyniesie blisko 3.531 tys. osób w tym 1.598 tys. osób na obszarach wiejskich (Tabela 3).
Tabela 3. Struktura wieku i płci mieszkańców - stan na 31 grudnia 2005 r.
| Razem | Mężczyźni | Kobiety | Razem | Mężczyźni | Kobiety | ||
Źródło: GUS 2006
Na terenie Rzeczypospolitej Polskiej zachodzą procesy migracyjne, mające istotny wpływ na sytuację obszarów wiejskich. Począwszy od 2000 roku obserwuje się większy napływ ludności z miast na wieś niż odpływ ze wsi do miast (Tabela 4). Zjawisko to było szczególnie widoczne w 2002 r. Jak szacuje GUS trend w kolejnych latach będzie się utrzymywał (odsetek mieszkańców wsi z 38,3% w 2002 roku może wzrosnąć aż do 42,6% w 2030 roku)7. Wynika to z wielu przyczyn, jak np. osiedlania się na wsi ludności miejskiej, zahamowania odpływu mieszkańców wsi do pracy w miastach, powrotu na wieś osób tracących pracę, zmian statusu miejscowości.
Można wskazać, że pojawiła się nowa kategoria mieszkańców wsi, którzy stają się rezydentami lub przedsiębiorcami wiejskimi. Z reguły reprezentują oni zamożną grupę społeczeństwa. Osiedlają się najczęściej na terenach wokół wielkich aglomeracji oraz wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Przynoszą oni (z miasta) nowy anonimowy typ relacji międzyludzkich społeczeństwa. Pojawienie się nowych mieszkańców wsi stanowi często czynnik poważnie zmieniający strukturę i relacje wewnętrzne w ramach typowych wiejskich wspólnot.
Tabela 4. Migracje wewnętrzne na pobyt stały między miastem i wsią i migracje zagraniczne ludności wiejskiej w latach 1995-2005
| na pobyt stały | saldo dla wsi w tys. | na pobyt stały | saldo dla wsi w tys. | |||
| ze wsi do miast w tys. | z miast na wieś w tys. | ze wsi za granicę w tys. | z zagranicy na wieś w tys. | |||
Źródło: GUS
W odróżnieniu do migracji wewnętrznych, migracje zewnętrzne działały jako czynnik zmniejszający liczbę ludności wiejskiej. W latach 2000-2005 migracje ze wsi na pobyt stały w innych krajach wyniosły netto - 17,7 tys. osób (emigracja 31,4 tys. , imigracja 13,7 tys.). Do 2004 r. liczba wyjazdów za granicę na pobyt stały - wbrew obawom - stopniowo zmniejszała się.
Otwarcie rynków pracy niektórych krajów UE, wysoka różnica płac między Polską a UE-15, wyższe kwalifikacje młodzieży stają się bodźcami do podejmowania decyzji o emigracji. Trudno dziś przesądzić, jaka część migrantów potraktuje swój pobyt za granicą jako czasowy, a ilu pozostanie na stałe. Ponadto należy zaznaczyć, że z jednej strony można liczyć na napływ kapitału pochodzącego z zarobków migrantów i ich doświadczenie wyniesione z pracy za granicą, z drugiej zaś powstaje zagrożenie, popularnie określane drenażem mózgów (Program Operacyjny Kapitał Ludzki).
Problemy wynikające z presji obszarów podmiejskich i peryferyjnych
Lokalizacja terenów wiejskich, biorąc pod uwagę oddalenie od obszarów miejskich czy głównych sieci drogowych, w tym międzynarodowych i krajowych, jest jednym z czynników wywierających silny wpływ na konkurencyjność tych obszarów.
Tereny wiejskie zlokalizowane w pobliżu aglomeracji miejskich (szczególnie dużych) charakteryzują się wyższym poziomem rozwoju w odniesieniu do pozostałych obszarów. Na ogół aglomeracje pełnią rolę biegunów rozwoju, co prowadzi do sytuacji, w której na obszarach wiejskich zlokalizowanych w pobliżu dużych miast coraz słabszą rolę odgrywa rolnictwo, a zaczynają nabierać znaczenia funkcje nierolnicze jak np. handel i usługi. Taki stan rzeczy prowadzi do zaniku dotychczasowego krajobrazu i architektury. Tym samym rozwój mieszkalnictwa i innych funkcji gospodarczych wypiera rolnictwo z obszarów podmiejskich w kierunku peryferii.
Duża aktywność gospodarcza obszarów sąsiadujących z miastami oraz dynamiczny rozwój budownictwa na tych terenach przekłada się na relatywnie wyższe dochody własne gmin, w porównaniu z gminami położonymi peryferyjnie.
W Rzeczypospolitej Polskiej coraz większego znaczenia zaczyna nabierać proces suburbanizacji, który prowadzi do wzrostu funkcji mieszkalnej na obszarach wiejskich. Szczególnie zjawisko to nasila się w strefach podmiejskich dużych miast, dlatego też tam dynamika rozwoju mieszkalnictwa jest największa. Z uwagi na to obszary wiejskie sąsiadujące z dużymi aglomeracjami lub znajdujące się w miejscu przebiegu głównych ciągów komunikacyjnych są obecnie miejscem powstawania osiedli mieszkaniowych czy domów jednorodzinnych. Pojawienie się nowych domów czy osiedli nierzadko przyczynia się do zachwiania dotychczasowej architektury tych obszarów.
Na ogół proces suburbanizacji dotyczy osób wykształconych oraz zamożnych, które często przenoszą na te tereny siedziby własnych przedsiębiorstw. Tym samym pojawienie się na tych obszarach nowych mieszkańców przyczynia się do poprawy stanu infrastruktury zarówno technicznej i społecznej.
Ponadto na obszarach podmiejskich można zaobserwować szybki rozwój lokalnego rynku pracy pozarolniczej oraz korzystanie z możliwości rynku zlokalizowanego w pobliskim mieście. Podobny przyśpieszony rozwój pozarolniczego rynku pracy na obszarach wiejskich można dostrzec wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych (drogi międzynarodowe, krajowe czy wojewódzkie). Cechą charakterystyczną tych terenów jest wzrost zaludnienia (wynikający głównie z migracji miasto-wieś) oraz szybki rozwój przedsiębiorczości w działach pozostających w związku z obsługą pobliskiego miasta. Dotyczy to zarówno funkcji rolniczej (produkcja na potrzeby rynku miejskiego, w tym owoców i warzyw), jak i pozarolniczej - magazyny, składy celne, usługi dla przedsiębiorstw, centra handlowe, składy materiałów budowlanych itp. Z kolei obszary wiejskie położone peryferyjnie w stosunku do ośrodków miejskich i głównych szlaków komunikacyjnych, charakteryzują się niewielkim rozwojem pozarolniczych rynków pracy8.
Na obszarach peryferyjnych nie jest możliwy dynamiczny rozwój przedsiębiorczości, szczególnie usług, głównie z uwagi na brak tam ich odbiorców. Dostrzega się jednak pewną konkurencyjność cenową usług z tych obszarów, tym samym zaczynają mieć one charakter ponadlokalny szczególnie w zakresie np. remontów czy budownictwa.
W Rzeczypospolitej Polskiej obszary peryferyjne charakteryzują się na ogół stagnacją oraz ubytkiem liczby ludności. Od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku tereny peryferyjne cechowały się znacznym odpływem ludności młodej, zahamowanie tego trendu nastąpiło na skutek ograniczeń na rynku pracy oraz odpływu z tych obszarów ludności mobilnej. Obecnie tereny peryferyjne cechuje naturalny ubytek ludności oraz nieznaczny odpływ młodzieży. W wyniku dotychczasowych migracji struktura demograficzna obszarów wiejskich położonych peryferyjnie została zachwiana i cechuje ją stosunkowo wysoki odsetek ludności starszej oraz nadmierny udział mężczyzn w strukturze płci9.
Na obszarach wiejskich peryferyjnych można zaobserwować także wysoki udział gruntów rolnych, na których zaprzestano prowadzenia działalności rolniczej. Głównymi przyczynami wyłączania gruntów z produkcji na tych terenach są: wadliwe stosunki wodno-powietrzne (szczególnie kłopotliwe i zawodne w uprawie oraz plonowaniu podczas nadmiernych opadów lub ich braku), odległość od zabudowań gospodarczych, czy brak odpowiednich dróg dojazdowych przystosowanych do ciężkich maszyn.
Należy podkreślić, że w kontekście presji terenów miejskich na obszary wiejskie, nie bez znaczenia jest także bliskość dużych aglomeracji czy terenów zurbanizowanych do otaczających je terenów małych i średnich miast oraz obszarów wiejskich, które są ściśle powiązane funkcjonalnie z tymi obszarami. Szczególnie dotyczy to powiązań np. komunikacyjnych, teleinformatycznych, gospodarczych, usługowych, kulturalnych. Zgodnie z Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia 2007-2013 powiązania tego rodzaju prowadzą do rozprzestrzeniania wzrostu gospodarczego na tereny przylegające i wykorzystania relatywnych przewag wielkiego miasta - tworzenia nowych miejsc pracy, możliwości kooperacji gospodarczej, uczestnictwa w infrastrukturze społecznej i kulturalnej. Ponadto mając na uwadze proces suburbanizacji a także wyrównywanie szans rozwojowych na obszarach wiejskich istnieje potrzeba zwiększenia dostępności największych centrów rozwoju dla mieszkańców obszarów wiejskich, dzięki szybkiemu dotarciu (w czasie do 90 minut) mieszkańców obszarów wiejskich do tych centrów. Przede wszystkim powinno to następować przez tworzenie inwestycji mających na celu zwiększenie wahadłowej mobilności przestrzennej mieszkańców obszarów wiejskich i umożliwienie im znalezienia pracy w największych centrach rozwoju bez potrzeby zmiany miejsca zamieszkania.
Czynniki napędzające gospodarkę
Zgodnie ze Strategią Rozwoju Kraju (SRK), po znacznym osłabieniu dynamiki wzrostu gospodarczego w latach 2001-2002, rok 2003, a szczególnie 2004, przyniosły wyraźną poprawę koniunktury. W 2004 r. wzrost PKB wyniósł 5,3% i był najwyższy od siedmiu lat, co wynikało głównie z "impulsu integracji" i związanego z tym wzrostu popytu wewnętrznego i zewnętrznego.
W 2005 r. tempo wzrostu gospodarczego wyniosło 3,5%, a rok 2006 przyniósł ponowne ożywienie wraz z umocnieniem tendencji wzrostowych. Tempo wzrostu PKB osiągnęło poziom nienotowany od 1997 r. i wyniosło 5,8%. Od 2002 r. tempo rozwoju gospodarczego Polski (średnio w latach 2002-2006 - 3,9%) jest 2-krotnie szybsze od przeciętnego w UE-25 (odpowiednio - 1,9%). Mimo to, PKB w przeliczeniu na mieszkańca, liczony wg parytetu siły nabywczej w 2005 r. osiągał zaledwie połowę przeciętnej UE-2510, i wyniósł 49,7% (Rysunek 1) [na podstawie Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO)].
Rysunek 1. Produkt krajowy brutto na mieszkańca w krajach UE-25 w 2005 r. [według siły nabywczej, w tys. EUR]
Źródło: Strategia Rozwoju Kraju
Ponadto SRK wskazuje, że w 2006 r. w gospodarce polskiej nastąpiło ożywienie. W I półroczu 2006 r. PKB zwiększył się o 5,4%. Najwyższy poziom rozwoju, mierzony wskaźnikiem PKB na mieszkańca, osiąga województwo mazowieckie (155% średniej krajowej w 2003 r.). PKB na mieszkańca tego województwa wynosi 72,8% średniej UE-25 i jest zbliżony do poziomu biedniejszych regionów krajów europejskich - np. niektórych terenów Niemiec Wschodnich lub południowych Włoch. Obszar o najniższym PKB na mieszkańca obejmuje pięć województw leżących w północno-wschodniej i południowo-wschodniej części kraju: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie oraz warmińsko-mazurskie. PKB per capita najsłabszych gospodarczo województw stanowi 33-37% średniej rozszerzonej UE. Poziom ich rozwoju gospodarczego jest wyraźnie niższy od poziomu obserwowanego w najbiedniejszych regionach Grecji, Portugalii i Hiszpanii w momencie akcesji tych krajów do UE.
Według SRK rok 2005 był drugim kolejnym rokiem wzrostu roli inwestycji jako czynnika kształtującego dynamikę PKB. Nakłady brutto na środki trwałe zwiększyły się o 6,5%, ale stopa inwestycji w gospodarce narodowej wynosiła zaledwie 18,2%, wobec 23,7% w roku 2000. Obecnie obserwuje się silne ożywienie inwestycyjne. W I półroczu 2006 r. nakłady te zwiększyły się, w porównaniu z I półroczem 2005 r., o 11,4%, tj. w skali nie notowanej od 1998 roku. Oceniając dynamikę procesów inwestycyjnych, należy zwrócić uwagę, że wiele przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego, w tym rolno-spożywczego, nasiliło przedsięwzięcia prorozwojowe w okresie przedakcesyjnym i bezpośrednio po akcesji (łącznie w latach 2003-2004 wzrost inwestycji w tym przemyśle w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 49 osób wyniósł prawie 34%), co pozwoliło na dostosowanie się do norm i standardów obowiązujących w UE oraz na sprostanie zwiększonemu po akcesji popytowi, głównie z krajów UE. W 2005 r. tempo wzrostu inwestowania w tych przedsiębiorstwach zmniejszyło się do około 4,5%.
Zgodnie z NSRO w 2005 r. istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego pozostawał handel zagraniczny, przy czym - pomimo niekorzystnych uwarunkowań kursowych i koniunkturalnych - eksport towarów rósł szybciej niż ich import. W rezultacie nastąpiła dalsza redukcja ujemnego salda wymiany. Towarzyszyły temu korzystne zmiany w strukturze towarowej. W 2005 r., w porównaniu z 2004 r., eksport (w ujęciu rzeczowym, w EUR) zwiększył się o 19,6%, podczas gdy import o 13,8%. W latach 2001-2005 eksport wzrósł ponad 2-krotnie, a import o ponad 50%, podczas gdy przeciętnie w UE-25, zarówno eksport jak i import - o ponad 60%. Ujemne saldo obrotów w roku 2005 wyniosło 9,7 mld EUR i było o 1,9 mld EUR (16,4%) niższe niż rok wcześniej i o prawie 9 mld EUR (prawie połowę) niższe od uzyskanego w 2000 r. Ożywienie eksportowe wynikało w znacznej mierze z podjętych w ostatnich latach działań restrukturyzacyjnych, co wpłynęło na wzrost konkurencyjności polskiej oferty towarowej na rynkach zagranicznych. Wysoka dynamika eksportu utrzymała się również w następnym roku. Jednak w końcu 2006 r. - w wyniku ożywienia gospodarczego, a w konsekwencji zwiększonego popytu na dobra importowane, zwłaszcza zaopatrzeniowe - nastąpiło przyspieszenie dynamiki importu, który w skali roku zwiększył się o 23,2%, przy równoczesnym wzroście eksportu o 22,6%. W rezultacie zwiększył się deficyt wymiany towarowej - do 12,5 mld EUR.
Równocześnie SRK wskazuje, że inflacja średnioroczna w 2005 r. wyniosła 2,1%, wobec 3,5% w 2004 r. W skali I półrocza 2006 r. wyniosła ona 0,7%.
Przy znacznym napływie na rynek pracy ludzi młodych w ostatnich latach (ludność w wieku produkcyjnym zwiększyła się w 2005 r. o ponad 165 tys. osób, tj. w skali nie notowanej w innych krajach europejskich) i wzroście popytu na pracę, zarówno aktywność zawodowa, jak i zatrudnienie pozostawały na niskim poziomie, przy wysokim - choć zmniejszającym się - bezrobociu.
W Polsce rolnictwo ma decydujący wpływ nie tylko na sytuację społeczno-ekonomiczną mieszkańców obszarów wiejskich, ale także na stan środowiska przyrodniczego, strukturę krajobrazu oraz różnorodność biologiczną kraju. Stosunkowo niewielki natomiast jest wpływ rolnictwa na wskaźniki makroekonomiczne, w tym przede wszystkim na udział w Produkcie Krajowym Brutto. W 2004 roku PKB per capita wyniósł 24.153 zł, a udział rolnictwa w PKB kształtował się na poziomie 4,5%.
Rynek pracy
W Rzeczypospolitej Polskiej na rynku pracy sytuacja ulega stopniowej poprawie, nastąpiło zauważalne odwrócenie niekorzystnych trendów szczególnie w odniesieniu do wzrostu bezrobocia, spadku zatrudnienia i aktywności zawodowej. Jednakże mimo poprawy wyników, sytuacja Polski w gronie państw UE nie zmieniła się znacznie. Biorąc pod uwagę wysokość stopy bezrobocia dla krajów UE, Rzeczpospolita Polska znajduje się na jednym z ostatnich miejsc. Stopa bezrobocia jest dwukrotnie wyższa w porównaniu ze średnią w całej UE (Tabela 5).
Tabela 5. Stopa bezrobocia ludności w wieku 15 i więcej w latach 1995-200511 [w %]
Źródło: GUS, Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym (**)
Zróżnicowanie regionalne rynku pracy
Kształtowanie się rynku pracy na obszarach wiejskich jest zróżnicowane regionalnie. W rejonach Polski północnej oraz zachodniej (województwa: warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, pomorskie, lubuskie) do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku dominowało głównie rolnictwo sektora państwowego. Na skutek likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych, w tych regionach występuje lokalne, skrajnie wysokie bezrobocie. Biorąc pod uwagę liczbę pracujących w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych, województwa północne i zachodnie, z uwagi na uwarunkowania strukturalne, charakteryzują się relatywnie niskim zatrudnieniem w tym sektorze. Odmienną sytuację można zaobserwować w regionach Polski południowo-wschodniej (województwa: małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie, lubelskie), gdzie struktura rolnictwa wykazuje silne rozdrobnienie, a także występuje tutaj bardzo wysokie zatrudnienie w rolnictwie w stosunku do powierzchni użytków rolnych (Rysunek 2).
Rysunek 2. Pracujący w rolnictwie wg województw [na 100 ha użytków rolnych]
Źródło: GUS
Pracujący
Liczba pracujących w 2005 r. wynosiła 12.890,7 tys. W tym samym roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła 2.871,2 tys. osób z czego 41,9% (1.202,2 tys.) to mieszkańcy wsi (GUS, 2006).
W Polsce dostrzega się zmiany zachodzące w zakresie struktury zatrudnienia. Wzrasta udział pracujących w sektorze usług a także nieznacznie w przemyśle i budownictwie, natomiast maleje w sektorze: rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo oraz rybołówstwo z ok. 19% (na wsi 46%) w latach 1998-2002 do 17,4% w 2005 roku (na wsi do 40,9%). Pomimo zauważalnego obniżenia się odsetka pracujących w sektorze I, w Polsce nadal pracuje o wiele więcej osób w tym sektorze w porównaniu z krajami UE, gdzie wartość tego wskaźnika jest szacowana na poziomie 4,9% (Rysunek 3).
Należy podkreślić, że procent zatrudnionych wyłącznie w rolnictwie systematycznie spada, począwszy od transformacji ustrojowej, kiedy to w tym dziale gospodarki pracowało ok. 27% ogólnej liczby osób zatrudnionych. Przyjmuje się że wyłącznie w rolnictwie w 2004 r. pracowało ok. 16,5% ogólnej liczby osób zatrudnionych, czyli 2.094,2 tys. osób (GUS, 2005).
Rysunek 3. Pracujący12 według głównych sektorów w Unii Europejskiej, w tym Polsce13
Źródło: Strategia Rozwoju Kraju, Polska 2006 Raport o stanie Gospodarki
Należy podkreślić, że wśród ludności wiejskiej pracującej poza rolnictwem, odsetek pracujących na rachunek własny wynosi 11,3% i jest znacznie niższy (w skali kraju) niż w Republice Grecji (29,6%), Republice Włoch (25,6%), Republice Portugalii (18,7%) i Republice Czech (17,1%). W Królestwie Belgii, Królestwie Hiszpanii, Irlandii jest on o 2-3 punkty procentowe wyższy niż w Rzeczypospolitej Polskiej, a w pozostałych krajach jest albo bardzo podobny albo do 5 punktów procentowych niższy (Polska Wieś 2006, FDPA 2006).
Biorąc pod uwagę wskaźnik dotyczący aktywności ekonomicznej ludności w wieku 15 lat i więcej, mimo tendencji spadkowej wartość tego wskaźnika na wsi jest wyższa niż w miastach (Tabela 6).
Tabela 6. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 i więcej w latach 1995-200514 [w %]
Źródło: GUS
Większy jest także wskaźnik zatrudnienia, co wynika z faktu zaliczania osób z gospodarstw rolnych do grupy aktywnych i zatrudnionych, nawet w przypadku ich pracy w bardzo niewielkim wymiarze czasowym w tych gospodarstwach. Ogólny wskaźnik zatrudnienia na wsi (w wieku 15 lat i więcej) wzrósł w 2005 roku do 47,0%, po spadku z 53,1% (1995 r.) do 45,9% (2003 r.) - w miastach odpowiednio wzrost do 44,1%, po spadku z 49,3% do 42,9% (Tabela 6). Szczególnie szybki wzrost wskaźnika zatrudnienia na wsi odnotowano wśród osób w wieku 25-54 lat: z 68,7% w 2003 r. do 70,7% w 2005 r. (w miastach z 66,9% do 68,3%). Wśród młodzieży w wieku 18-24 lat wskaźnik zatrudnienia na wsi zmniejszył się z 32,3% w 2003 r. do 31,7% w 2005 r. (w miastach minimalnie wzrósł z 21,0% do 21,2%). Wskaźnik zatrudnienia na wsi zmniejszył się także wśród osób w wieku przedemerytalnym; z 37,7% do 36,9% (w miastach wzrósł z 30,8% do 31,8%) i poprodukcyjnym: z 11,1% do 9,9% (w miastach wzrósł z 4,6% do 5,0%). Łącznie, wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lat w roku 2005 r. wynosił 52,8%, przy czym na obszarach wiejskich 46,1%. Szacuje się, że w kolejnych latach wskaźnik ten wzrośnie i w 2013 roku osiągnie wartość ogólną 58,0%, natomiast na wsi 53,0% (prognoza wg NSRO). Największy wzrost ogólnego wskaźnika zatrudnienia na wsi odnotowuje się na przełomie ostatnich lat szczególnie wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym: z 61,5% (w 2003 r.) do 64,4% (2005 r.) (w miastach bez zmian na poziomie 46,5%), zaś największy spadek - w śród osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym: z 47,2% do 42,4% (w miastach wzrost z 33,9% do 34,5%).
Zatrudnienie w gospodarstwach rolnych
W 2005 roku liczba osób, pracujących w gospodarstwach rolnych wynosiła 5.111,5 tys. osób15. Ze względu na duże zróżnicowanie czasu angażowania się poszczególnych członków rodzin rolniczych w pracę we własnym gospodarstwie, liczba zatrudnionych osób w przeliczeniu na osoby pełnozatrudnione była jednak mniejsza i wyniosła 2.291,9 tys. osób16, w tym około 5,7% stanowili pracownicy najemni. Przewiduje się, że w kolejnych latach będzie następowało ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie, co w dużym stopniu będzie związane z przemianami w strukturze obszarowej oraz unowocześnianiem działalności rolniczej, przy czym odchodzenie ludności z rolnictwa będzie szybsze niż poprawa w zakresie struktury obszarowej i metod produkcji. Na tempo przemian w rolnictwie i wielkość spadku liczby osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych oddziaływać będą również nasilające się procesy migracyjne mieszkańców Polski. Uwzględniając dotychczasowe i przewidywane przeobrażenia strukturalne w rolnictwie szacuje się, że do 2015 roku liczba pełnozatrudnionych w rolnictwie obniży się o około 35% i wyniesie około 1.490 tys. osób. Ponadto zgodnie z założeniami Strategii Rozwoju Kraju przewiduje się, że w 2015 roku udział procentowy osób pracujących w sektorze rolnym zmniejszy się z obecnego poziomu 17,4% do ok. 11% ogółu zatrudnionych. Mając na uwadze powyższe przemiany na obszarach wiejskich, bardzo ważnym elementem programowania zarówno w zakresie Funduszy Strukturalnych, jak i Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich jest zapewnienie pracy i dochodów przez rozwój działalności pozarolniczej, w tym wsparcie inicjatyw podejmowanych przez producentów rolnych oraz osób zamieszkujących obszary wiejskie.
Zatrudnienie w leśnictwie
W ostatnich latach nastąpiły znaczące zmiany w wielkości zatrudnienia w leśnictwie związane z racjonalizacją i wprowadzaniem nowych metod zarządzania w jednostkach Lasów Państwowych. Przy ogólnym spadku zatrudnienia w sektorze państwowym rośnie zatrudnienie w sektorze prywatnym, który przejął część usługową, dotyczącą wykonywania wszelkich prac obsługowych w leśnictwie dotyczących hodowli, ochrony, urządzania i użytkowania lasów (Tabela 7).
Tabela 7. Zatrudnienie w leśnictwie
| ogółem | sektor publiczny | sektor prywatny | |||||
| w osobach | |||||||
| 57.277 | 52.600 | 51.734 | 49.087 | 44.832 | 25.067 | 19.765 | |
| 5.760 | 5.000 | 5.206 | 4.948 | 4.384 | 2.495 | 1.889 | |
| 2.647 | 2.477 | 2.351 | 2.227 | 1.998 | 1.079 | 919 | |
| 2.607 | 2.563 | 2.552 | 2.415 | 2.111 | 1.195 | 916 | |
| 4.423 | 3.922 | 3.731 | 3.441 | 3.276 | 1.956 | 1.320 | |
| 1.931 | 1.784 | 1.851 | 1.753 | 1.621 | 882 | 739 | |
| 2.438 | 2.199 | 2.176 | 2.121 | 1.923 | 988 | 935 | |
| 3.270 | 3.219 | 3.056 | 2.885 | 2.557 | 1.627 | 930 | |
| 2.111 | 1.949 | 1.890 | 1.741 | 1.641 | 830 | 811 | |
| 4.282 | 4.080 | 4.048 | 3.802 | 3.262 | 1.818 | 1.444 | |
| 2.943 | 2.908 | 2.981 | 2.871 | 2.478 | 1.386 | 1.092 | |
| 3.994 | 3.722 | 3.758 | 3.602 | 3.376 | 1.855 | 1.521 | |
| 2.998 | 2.823 | 2.659 | 2.466 | 2.271 | 1.216 | 1.055 | |
| 1.930 | 1.874 | 1.627 | 1.530 | 1.379 | 769 | 610 | |
| 5.271 | 4.847 | 4.707 | 4.614 | 4.330 | 2.397 | 1.933 | |
| 5.327 | 4.653 | 4.648 | 4.279 | 4.073 | 2.146 | 1.927 | |
| 5.345 | 4.580 | 4.493 | 4.392 | 4.152 | 2.428 | 1.724 | |
Źródło: Leśnictwo 2005. GUS, 2006
Należy podkreślić, że wydajność pracy w rolnictwie mierzona za pomocą wartości dodanej brutto, przypadającej na roczną jednostkę pracy, jest w Rzeczypospolitej Polskiej bardzo niska i wynosi zaledwie 14% poziomu tego wskaźnika w Unii Europejskiej. Tak niski wskaźnik jest konsekwencją dużego rozdrobnienia rolnictwa, jego niekorzystnej struktury agrarnej, niewielkiej siły ekonomicznej gospodarstw rolnych, wysokiego jawnego i ukrytego bezrobocia w gospodarstwach rolnych, niskiego wykształcenia rolników, a także niedostatecznego wyposażenia gospodarstw rolnych w nowoczesne maszyny i urządzenia.
Wydajność pracy w przemyśle spożywczym, mierzona za pomocą wartości dodanej brutto przypadającej na jednego zatrudnionego, jest w Rzeczypospolitej Polskiej ponad trzykrotnie niższa niż średnio w Unii Europejskiej. Jej wartość jednak w Polsce systematycznie wzrasta. Poprawa tego wskaźnika jest efektem prowadzonej restrukturyzacji przedsiębiorstw polegającej m.in. na obniżce kosztów produkcji i zmniejszaniu zatrudnienia, poprawie technicznego i technologicznego uzbrojenia procesów produkcyjnych, obniżce cen surowców rolnych oraz większym stopniu ich przetworzenia, co oznacza wzrost wartości dodanej produktu finalnego.
Bezrobocie
W Polsce sytuacja na rynku pracy ulega stopniowej poprawie. Po wystąpieniu na początku 2003 roku bardzo wysokiej stopy bezrobocia rejestrowanego tj. 20,6%, wartość tego wskaźnika systematyczne spada. W październiku 2006 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 14,9% (Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym). Mimo korzystnych tendencji zauważonych w ostatnich latach stopa bezrobocia na tak wysokim poziomie jest bardzo niekorzystnym zjawiskiem, zarówno ze względów ekonomicznych, jak i społecznych. Stan taki wynika głównie z istniejącej struktury demograficznej, którą ukształtowały na dziesięciolecia dwa powojenne wyże demograficzne. Dodatkowo, na bezrobocie w Polsce ciągle mają wpływ negatywne cechy, dotyczące poziomu wykształcenia oraz miejsca zamieszkania.
Według Raportu o stanie gospodarki Polska 2006, badania potwierdzają, iż osoby młode znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy. Wśród najważniejszych powodów ograniczonego popytu na pracę ludzi młodych wymieniane są: niewielkie doświadczenie zawodowe (bądź jego zupełny brak), wysokie koszty pracy i niski poziom dyscypliny pracy. W 2005 r. stopa bezrobocia dla osób w wieku 15-19 lat oraz 20-24 lat wyniosła odpowiednio 30,7% i 38,5%. Podobnie, wysokie wartości dotyczyły osób młodych, zamieszkujących obszary wiejskie (Tabela 8).
Tabela 8. Stopa bezrobocia wg wieku bezrobotnych w 2005 roku
| 15-19 lat | 20-24 | 25-29 | 30-34 | 35-44 | 45-54 | 55 i więcej | ||
| 17,7 | 30,7 | 38,5 | 21,2 | 15,3 | 14,1 | 15,2 | 9,5 | |
| 15,7 | 27,5 | 31,1 | 18,9 | 15,8 | 13,1 | 11,5 | 5,2 | |
Źródło: GUS
Należy podkreślić, że udział bezrobotnych mieszkających na wsi w ogólnej liczbie bezrobotnych zwiększył się z 41,7% w 2002 r. do 41,9% w 2005 r. Udział bezrobotnych mieszkańców wsi w wieku poniżej 35 lat zmniejszył się z 60,3% w końcu 2002 r. do 55,9% w końcu 2005 r., w tym w wieku poniżej 25 lat z 31,8% do 26,9% (w miastach odpowiednio z 51,6% do 46,8% i z 25,0% do 19,4%). Równocześnie udział bezrobotnych w wieku 45 lat i starszych zwiększył się na wsi z 17,9% do 23,6% (w miastach z 25,5% do 32,9%).
Sytuacja osób na rynku pracy w znacznym stopniu zależy od uzyskanego poziomu wykształcenia. Szczególnie niekorzystnie przedstawia się w Polsce sytuacja osób z najniższym poziomem wykształcenia. Decydują o tym zarówno uwarunkowania indywidualne (mniejsza motywacja do uzyskiwania dodatkowych kwalifikacji, mniejsza mobilność przestrzenna), jak i instytucjonalne (elementy dezaktywizujące systemu podatkowego i świadczeń społecznych, wysokość kosztów pracy). Najbardziej zagrożone bezrobociem, zarówno na obszarach wiejskich jak i w mieście są osoby z niskim poziomem wykształcenia i bez przygotowania zawodowego (Polska 2006 Raport o stanie Gospodarki).
W 2005 r. najwyższa stopa bezrobocia (36,7%) dotyczyła osób z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym. Wysoką stopę bezrobocia zanotowano także wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (21,5%) i ogólnokształcącym (21,2%). Biorąc pod uwagę obszary wiejskie, najwięcej osób które pozostawały bez pracy było z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym (Tabela 9).
Tabela 9. Stopa bezrobocia wg poziomu wykształcenia bezrobotnych w 2005 roku
| Wyższe | Policealne i średnie zawodowe | Średnie ogólnokształcące | Zasadnicze zawodowe | Gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe | ||
| 17,7 | 7,1 | 15,7 | 21,2 | 21,5 | 36,7 | |
| 15,7 | 10,1 | 13,6 | 21,8 | 15,9 | 18,8 | |
Źródło: GUS
Zgodnie z danymi statystycznymi na obszarach wiejskich stopa bezrobocia jest niższa niż w miastach (Tabela 5). Przyjmuje się, że na taki stan wpływa przede wszystkim sposób prezentowania danych (osoby posiadające powyżej 2 ha przeliczeniowych nie są uznawane za bezrobotne).
Według prognoz NSRO stopa bezrobocia w przeciągu kolejnych siedmiu lat obniży się. Zarówno jej wartość ogółem jak i na obszarach wiejskich do wysokości odpowiednio 10% i 13,5%.
W wyniku zmian i przekształceń strukturalnych w Polsce obszary wiejskie zostały dotknięte problemem bezrobocia. W Polsce właściciele i posiadacze gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych nie mogą rejestrować się jako bezrobotni - według różnych szacunków17 w rolnictwie indywidualnym od 0,5 do 1,4 mln osób nie znajduje zatrudnienia i stanowi tzw. bezrobocie ukryte, zaś blisko 70% osób pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy.
Wykształcenie
Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym w ostatnich latach jest stały wzrost poziomu wykształcenia Polaków, zarówno zamieszkujących tereny wiejskie jak i miejskie, na skutek rosnących aspiracji edukacyjnych. Od 1988 roku wzrosła liczba osób z wykształceniem wyższym (o 52%), oraz średnim (o 23%), zmalała natomiast liczba osób z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym (o 34%) [Program Operacyjny "Wykształcenie i kompetencje" Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013].
Jednakże porównując średnią dla krajów Unii Europejskiej w 2002 r. w Polsce był niższy odsetek osób z wykształceniem wyższym, natomiast zaznaczył się wyższy odsetek osób z wykształceniem średnim (Eurostat, 2005).
Pod względem wykształcenia ludności wiejskiej w porównaniu z ludnością miejską, ciągle występuje duża różnica, choć systematycznie następuje poprawa w tym zakresie (Tabela 10)18.
Tabela 10. Struktura ludności (w wieku 13 lat i więcej) wg wykształcenia w % (2004 r.)
| 17,5 | 38,0 | 21,3 | 4,4 | 18,8 | |
| 5,4 | 24,5 | 29,4 | 5,8 | 34,9 |
Źródło: Raport z wyników NSP 2002, Rocznik Demograficzny 2005, GUS
Poziom wykształcenia mieszkańców wsi jest nadal zbyt niski i stanowi niejednokrotnie barierę podjęcia działalności w innych zawodach niż rolnicze, w tym także na własny rachunek. Młodzież na wsi znacznie częściej niż w miastach wybiera szkołę zawodową, czego główną przyczyną są względy ekonomiczne (trudniejsza sytuacja dochodowa ludności wiejskiej, koszty dojazdu itp.).
Równocześnie poziom wykształcenia ludności w wieku produkcyjnym oraz szansę na wykształcenie osób w wieku przedprodukcyjnym na wsi są gorsze aniżeli w mieście, a to za sprawą nie tylko kończenia edukacji na niższym poziomie (głównie zasadnicze zawodowe), lecz także niższego poziomu kształcenia szkolnego i przedszkolnego19.
Warunki nauki na wsi są zdecydowanie gorsze niż w mieście, także przeciętny poziom nauczania na wsi jest z reguły niższy. Na mniej korzystne możliwości edukacyjne dzieci wiejskich składa się szereg barier związanych z funkcjonowaniem systemu oświaty na wsi, np.: ograniczony dostęp do przedszkoli, gorzej wykwalifikowani nauczyciele, gorsza oferta edukacyjna szkolnictwa ponadpodstawowego oraz sytuacja materialna rodzin wiejskich.
Poziom wykształcenia rolników i mieszkańców wsi ulega systematycznej poprawie. Wciąż jednak ok. 35% mieszkańców wsi ma zaledwie pełne wykształcenie podstawowe, zaś spośród użytkowników gospodarstw rolnych pełne wykształcenie podstawowe ma 24% rolników. Dla porównania, w państwach dawnej Unii Europejskiej (tzw. UE-15) udział rolników, którzy zakończyli swoją edukację na szkole podstawowej wynosi tylko 16,9%. Konsekwencją niskiego poziomu wykształcenia rolników w Rzeczypospolitej Polskiej jest m.in. mniejsza aktywność społeczno-zawodowa, większe trudności ze znalezieniem alternatywnego miejsca pracy poza rolnictwem, niski poziom dochodów.
Niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, obok niekorzystnego tempa modernizacji rolnictwa, zmniejsza możliwość szerszego rozwinięcia pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi jako źródła alternatywnego zatrudnienia dla występujących nadwyżek siły roboczej.
Należy podkreślić, że podnoszenie kwalifikacji osób zamieszkujących obszary wiejskie jest kluczowym elementem, warunkującym rozwój tych obszarów, w tym przemian na rynku pracy. Mając to na uwadze można stwierdzić w oparciu o dostępne dane (Tabela 11), że wskazanym jest podjęcie działań na rzecz kształcenia ustawicznego osób dorosłych. Jednocześnie według GUS niski poziom kształcenia ustawicznego na obszarach wiejskich dotyczy osób w przedziale 25 lat 64 lata, który wynosił w 2006 r. (kwartał III), 0,61% osób kształcących się w systemie ustawicznym.
Tabela 11. Ludność w wieku powyżej 15 lat kontynuująca naukę według wieku i zamieszkania w 2002 r.
| [% ogółu ludności danej grupy wiekowej] | |||
| 15,8 | 17,1 | 13,6 | |
| 95,8 | 95,7 | 96,0 | |
| 75,3 | 79,3 | 68,7 | |
| 43,9 | 52,2 | 29,0 | |
| 12,7 | 16,0 | 6,9 | |
| 4,5 | 5,8 | 2,5 | |
| 1,5 | 1,8 | 0,8 | |
Źródło: GUS
Ogólne użytkowanie gruntów
Ogólna powierzchnia Rzeczypospolitej Polskiej wynosi 31.268,5 tys. ha, z czego ponad połowę stanowią użytki rolne, które zajmują powierzchnię 19.148,2 tys. ha (61,2%). Znaczną powierzchnię zajmują grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione tj. 9.338,5 tys. ha (29,9%) (Tabela 12).
Tabela 12. Powierzchnia geodezyjna20 Polski według kierunków wykorzystania w 2005 r.
| 31.268,5 | - | |
| 19.148,2 | 61,2 | |
| - | ||
| 14.074,4 | - | |
| 296,5 | - | |
| 2.352,8 | - | |
| 1.694,6 | - | |
| 527,3 | - | |
| 50,5 | - | |
| 152,1 | - | |
| 9.338,5 | 29,9 | |
| 9.106,4 | - | |
| 232,1 | - | |
| 636,2 | 2,0 | |
| 32,6 | 0,1 | |
| 896,9 | 2,9 | |
| 546,3 | 1,7 | |
| 497,9 | 1,6 | |
| 171,9 | 0,5 | |
Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich, GUS 2006 r.
Struktura użytkowania oraz władania gruntami rolnymi
W 2005 r. powierzchnia użytków rolnych, która była użytkowana przez gospodarstwa rolne wynosiła 15.906,0 tys. ha (50,9% powierzchni kraju). Dominują rolę wśród użytków rolnych odgrywały grunty orne, które zajmowały ponad 39% powierzchni kraju oraz trwałe użytki zielone - 10,8% powierzchni kraju, odpowiednio 12.222,0 tys. ha i 3.387,5 tys. ha (Tabela 13).
Tabela 13. Powierzchnia użytków rolnych oraz innych gruntów w gospodarstwach według władania i użytkowania w 2005 r.
| 19.148,2 | 15.979,6 | |
| 15.906,0 | 14.005,4 | |
| 1.157,7 | 1.082,7 | |
| 1.278,1 | 891,5 | |
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., GUS, Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2006 r. GUS.
Biorąc pod uwagę strukturę własności gruntów użytkowanych rolniczo, dominujące znaczenie odgrywał sektor prywatny, w tym gospodarstwa indywidualne, które władały powierzchnią 15.979,6 tys. ha, z których ponad 87% stanowiły użytki rolne. Dodatkowo, we władaniu gospodarstw indywidualnych znajdowało się prawie 7% lasów i gruntów leśnych a także ponad 5% gruntów pozostałych, które związane były z prowadzoną działalnością (np. grunty będące pod zabudowaniami, pod drogami, torfowiska, żwirownie).
Średnia wielkość gospodarstw rolnych
Średnia powierzchnia gruntów w jednym gospodarstwie rolnym w 2005 r. wynosiła 6,71 ha (dla gospodarstw indywidualnych 5,86 ha), w tym użytków rolnych - 5,82 ha (dla gospodarstw indywidualnych - 5,13 ha). Natomiast średnia powierzchnia gruntów w gospodarstwach o powierzchni powyżej 1 ha UR ogółem wynosiła 9,93 ha (dla gospodarstw indywidualnych - 8,63 ha), użytków rolnych - 8,69 ha (dla gospodarstw indywidualnych - 7,65 ha) (GUS 2006).
Biorąc pod uwagę gospodarstwa rolne które prowadzą działalność rolniczą, średnia powierzchnia użytków rolnych w tych gospodarstwach w 2005 r. wynosiła 6,19 ha. W przekroju terytorialnym, największa średnia wielkość użytków rolnych w gospodarstwach rolnych które prowadziły działalność rolniczą, zarówno w zbiorowości ogółem jak i podmiotów powyżej 1 ha UR występowała w województwach północnych oraz zachodnich tj. zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim, a najmniejsza - w województwach południowych tj. małopolskim i podkarpackim (Rysunek 4).
Rysunek 4. Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych prowadzących działalność rolniczą w 2005 r.
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., GUS
Struktura użytkowania oraz władania gruntami leśnymi
Powierzchnia lasów, według faktycznego stanu użytkowania, w Polsce wynosi 9.000,5 tys. ha, co daje średnią lesistość na poziomie 28,8% (Rysunek 5), która systematycznie wzrasta.
Szacuje się, że na skutek konsekwentnej realizacji celów polityki leśnej państwa powinno nastąpić zwiększenie lesistości kraju do 30% w roku 2020 i 33% po roku 2050 (Krajowy Program Zwiększania Lesistości, 2003).
Zwiększanie lesistości kraju ma istotne znaczenie dla poprawy procesu wiązania dwutlenku węgla (obecnie lasy wiążą 8% całkowitej emisji gazów cieplarnianych), ochrony gleb i wód oraz wzmacniania spójności przestrzennej krajobrazu, w tym korytarzy ekologicznych.
Rysunek 5. Powierzchnia lasów w latach 1996 - 2005
Źródło: Leśnictwo 2006, GUS
W strukturze lasów dominują lasy publiczne (82,3%, w tym 81,4% należy do Skarbu Państwa i 0,9% do gmin). Lasy prywatne stanowią 17,7% powierzchni leśnej (Rysunek 6).
Produkcja globalna leśnictwa wyniosła w 2004 r. 5.649,0 mln złotych, Udział sektora prywatnego osiągnął poziom 23,1%, notując spadek w stosunku do roku poprzedniego (28,7%) (GUS, Leśnictwo 2005).
Rysunek 6. Zestawienie struktury własnościowej lasów w Polsce
Źródło: Forests in Poland 2005, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych
Wskaźnik lesistości jest zróżnicowany przestrzennie - waha się od 20,7% w województwie łódzkim (Polska centralna) do 48,7% w województwie lubuskim (Polska zachodnia).
Powierzchnia leśna przypadająca na 1 mieszkańca Polski wynosi 0,24 ha i jest to jeden z najniższych wskaźników w regionie środkowoeuropejskim. W Polsce dominują drzewostany iglaste (75,8%).
Lasy prywatne charakteryzują się znacznym rozdrobnieniem. Powierzchnia zalesiona przypadająca na 1 właściciela wynosi średnio 1,28 ha. Niska jest przeciętna zasobność drzewostanów w lasach prywatnych, która wynosi 119 m3/ha, podczas gdy w lasach państwowych 222 m3/ha.
W Rzeczypospolitej Polskiej udział lasów prywatnych zwiększa się w wyniku systematycznego zalesiania gruntów rolnych. Największą powierzchnię tych lasów posiadają województwa: mazowieckie, lubelskie, podlaskie i małopolskie gdzie łącznie znajduje się ponad 58% ogólnej powierzchni lasów prywatnych (Tabela 14).
Tabela 14. Powierzchnia lasów prywatnych według województw
| 1.589.909 | 1.492.080 | 675.08 | 7.181 | 23.140 | 56,8 | |
| 14.004 | 12.335 | - | 681 | 988 | 63,6 | |
| 44.210 | 42.131 | 584 | 336 | 1.159 | 76,7 | |
| 220.679 | 210.388 | 9.411 | 232 | 648 | 76,7 | |
| 8.176 | 7.276 | 9 | 69 | 822 | 80,5 | |
| 123.025 | 115.944 | 6.164 | 189 | 728 | 78,2 | |
| 187.500 | 168.907 | 14.397 | 479 | 3.717 | 21,4 | |
| 332.909 | 320.000 | 10.163 | 443 | 2.303 | 42,5 | |
| 10.943 | 9.972 | 5 | 701 | 265 | 89,2 | |
| 97.287 | 87.292 | 7.064 | 477 | 2.454 | 60,4 | |
| 189.786 | 184.346 | 4.070 | 475 | 895 | 59,9 | |
| 69.563 | 68.209 | 63 | 114 | 1.177 | 69,1 | |
| 78.409 | 69.121 | 7.838 | 443 | 1.008 | 49,8 | |
| 87.159 | 79.108 | 7.037 | 272 | 742 | 70,6 | |
| 37.225 | 35.046 | 19 | 197 | 1.963 | 43,7 | |
| 77.994 | 73.853 | 684 | 1.483 | 1.974 | 68,8 | |
| 11.042 | 8.152 | - | 592 | 2.298 | 61,3 |
Źródło: Leśnictwo 2006, GUS
Wspólnoty gruntowe
Wspólnoty gruntowe to charakterystyczna i historyczna forma wspólnego gospodarowania lasami, szczególnie w województwach południowej i wschodniej Polski. Na podstawie badań Instytutu Badawczego Leśnictwa (IBL) w 81% gmin w kraju, w 447 gminach znajduje się 1.588 wspólnot gruntowych (rolnych, rolno-leśnych oraz leśnych) - w 13 województwach i 158 powiatach. Spośród wszystkich odnotowanych wspólnot prawie 19% (300 wspólnot o łącznej powierzchni ponad 10,2 tys. ha) są to leśne wspólnoty, które nie posiadają gruntów rolnych, natomiast 197 wspólnot są to wspólnoty rolne (prawie 2,5 tys. ha gruntów rolnych), które nie posiadają lasów.
Należy podkreślić, że łącznie w ośmiu województwach (lubelskie, mazowieckie, małopolskie, podlaskie, świętokrzyskie, łódzkie, podkarpackie i śląskie) znajduje się 1.529 wspólnot (96% wszystkich zinwentaryzowanych wspólnot w kraju) o powierzchni ogólnej 77,5 tys. ha (94,6% powierzchni), w tym 47 tys. ha lasów (97,6% powierzchni lasów będących we wspólnotach) (Tabela 15)23.
Tabela 15. Liczba oraz powierzchnia wspólnot gruntowych wg województw24
| 32 | 80 | 298 | 12.168,61 | 6.539,51 | 5.629,10 | |
| 20 | 90 | 362 | 15.610,75 | 7.009,35 | 8.601,39 | |
| 18 | 29 | 138 | 9.452,89 | 6.414,51 | 3.038,38 | |
| 17 | 48 | 156 | 6.163,96 | 4.093,55 | 2.070,41 | |
| 17 | 56 | 157 | 11.650,75 | 8.986,31 | 2.664,44 | |
| 14 | 55 | 169 | 8.336,22 | 3.383,06 | 4.953,16 | |
| 12 | 37 | 168 | 8.279,78 | 6.072,10 | 2.207,68 | |
| 11 | 17 | 38 | 3.116,68 | 512,66 | 2.604,02 | |
| 10 | 29 | 81 | 5.786,12 | 4.701,61 | 1.084,51 | |
| 3 | 2 | 10 | 1.007,36 | 492,85 | 514,51 | |
| 2 | 2 | 9 | 163,37 | 75,37 | 88,00 | |
| 1 | 1 | 1 | 54,21 | 18,54 | 35,67 | |
| 1 | 1 | 1 | 84,73 | 39,74 | 44,99 | |
| 158 | 447 | 1.588 | 81.875,43 | 48.339,17 | 33.536,26 | |
Źródło: Analiza prywatnych gospodarstw rolno-leśnych i leśnych w Polsce - projekt sieci gospodarstw testowych. Instytut Badawczy Leśnictwa, 2006
Powierzchnia lasów wraz z powierzchnią leśną znajdującą się poza ewidencją geodezyjną (powierzchnia lasów w wyniku naturalnej sukcesji)
W ogólnopolskich badaniach IBL w 2004 r. w 520 gospodarstwach rolnych posiadających las 37,7% ankietowanych gospodarstw oszacowało powierzchnię gruntów, które w dalszym ciągu w ewidencji są gruntami rolnymi, mimo, że rośnie tam już las, który pojawił się w wyniku samosiewu. Szacunkowa powierzchnia takich obszarów w skali kraju została ustalona na około 317 tys. ha. Stanowi to około 21,5% (1.476 tys. ha - stan na 31.XII.2005 r.) powierzchni lasów prywatnych (będących własnością osób fizycznych). Z uwzględnieniem tej powierzchni można szacunkowo przyjąć, że powierzchnia lasów prywatnych wraz z wprowadzeniem tych lasów do ewidencji pod pozycję "lasy" wzrosłaby do prawie 1.800 tys. ha.
3.1.2. Wyniki w sektorze rolnym, leśnym i żywnościowym
Charakterystyka struktury obszarowej gospodarstw rolnych
W Rzeczypospolitej Polskiej w roku 2005 funkcjonowało łącznie 2.733.363 gospodarstw rolnych z czego w sektorze prywatnym25 2.732.270, natomiast w sektorze publicznym26 1.094 jednostek. Liczba gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych wynosiła w 2005 roku 1.786,7 tys., w tym 1.782,3 tys. stanowiły gospodarstwa indywidualne.
Biorąc pod uwagę prowadzenie działalności rolniczej w 2005 roku 2.476.474 gospodarstw prowadziło działalność rolniczą w tym 1.708,1 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (Tabela 16).
Tabela 16. Liczba gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych
| 2.733.363 | 946.679 | 1.032.441 | 388.513 | 245.038 | 99.156 | 21.536 | |
| 2.476.474 | 768.375 | 961.606 | 383.265 | 243.388 | 98.665 | 21.175 | |
| 2.728.909 | 946.577 | 1.031.965 | 388.182 | 244.695 | 98.728 | 18.761 | |
| 2.472.830 | 768.293 | 961.305 | 383.039 | 243.142 | 98.359 | 18.692 | |
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006
Przewiduje się, że do roku 2015 nastąpi ubytek netto gospodarstw o 10,4%, tym samym liczba gospodarstw ulegnie zmniejszeniu o 187 tys. i wyniesie 1.600 tys.27
Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce jest zróżnicowana ze względu na procentowy udział powierzchni użytkowanej rolniczo (Tabela 17).
Tabela 17. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych
| Gospodarstwa rolne według grup obszarowych użytków rolnych [ha] | ||||||
| <1 | 1-5 | 5-10 | 10-20 | 20-50 | >50 | |
| 2,4 | 15,9 | 17,4 | 21,2 | 18,0 | 25,2 | |
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006
Liczebnie dominują gospodarstwa małe, o powierzchni do 5 ha (stanowią one 72,5% ogólnej liczby gospodarstw), które użytkują 18,3% użytków rolnych. Gospodarstwa powyżej 20 ha użytków rolnych, w tym największe, stanowią zaledwie 4,3%, ale w ich użytkowaniu pozostaje 43,2% powierzchni użytków rolnych. Udział gospodarstw średnich (od 5 do 20 ha użytków rolnych) wynosi 23,4% ogólnej liczby gospodarstw. Gospodarstwa te użytkują 38,6% użytków rolnych.
Jednocześnie od 1996 roku następuje ubytek gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych. Stan ten można tłumaczyć m.in. przepływem gruntów do jednostek nie stanowiących gospodarstw rolnych, na działki rekreacyjne, budowę dróg i innych obiektów. Ponadto od 1996 roku zmalała także liczba samych gospodarstw, jednak można zaobserwować dążność gospodarstw do komasacji gruntów. Tym samym w wyniku koncentracji, rośnie liczba gospodarstw największych (powyżej 20 ha) oraz gospodarstw najmniejszych (do 5 ha), natomiast maleje liczba jednostek o powierzchni od 5 do 20 ha (Tabela 18).
Należy podkreślić, że większość gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych posiada grunty w tzw. szachownicy, z czego ponad 18% w 6 i więcej działkach. Ponadto odległość działek od siedziby gospodarstwa wynosi w niektórych przypadkach nawet powyżej 10 km (w 4,6% gospodarstw).
Duże rozdrobnienie działek w ramach poszczególnych gospodarstw rolnych stanowi jeden z poważnych problemów rolnictwa, przekładający się na niskie dochody rolników. Instrumentem pozwalającym na poprawę tej struktury jest scalenie gruntów, które przyczynia się także do trwałego rozwoju obszarów wiejskich, w tym stworzenia korzystniejszych warunków gospodarowania w rolnictwie i leśnictwie, przez poprawę rozłogu gospodarstw i wyposażenie urządzanych obszarów w systemy infrastruktury technicznej i społecznej. Przyczynia się więc to do poprawy efektywności ekonomicznej i produktywności gospodarstw rolnych oraz podniesienia dochodów w rolnictwie. W polskich warunkach prace scaleniowe wykonywane są na obszarach gdzie istnieje odpowiedni potencjał do produkcji rolnej, a scalenia przyczyniają się głównie do obniżenia kosztów produkcji, w tym zwłaszcza transportu. W ramach scalenia, prace w zakresie zagospodarowania poscaleniowego terenu będą uwzględniać wymogi środowiska naturalnego, w tym ocenę oddziaływania na środowisko. Szacuje się, że przeprowadzenia prac scaleniowych wymaga w Polsce około 3 mln ha gruntów rolnych.
Tabela 18. Gospodarstwa rolne według obszarów użytków rolnych (w odsetkach)
| O powierzchni użytków rolnych w ha | |||||||
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006
Obszar Polski jest bardzo zróżnicowany regionalnie zarówno pod względem gospodarczym jak również społecznym. Biorąc pod uwagę obszary wiejskie w tym produkcję rolniczą, na podstawie danych dotyczących m.in. powierzchni UR (tys. ha), współczynnika SGM (Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej) w przeliczeniu na 1 ha UR, średniej powierzchni gospodarstwa wyznaczono w Polsce cztery regiony rolnicze:
- I Region (Pomorze i Mazury);
- II Region (Wielkopolska i Śląsk);
- III Region (Mazowsze i Podlasie);
- IV Region (Małopolska i Pogórze).
Zagęszczenie ludności waha się od 16,57% (Region I) do 29,73% (Region IV), gdzie zamieszkuje największy odsetek ludności wiejskiej. Charakterystykę wydzielonych regionów rolniczych Polski obrazuje poniższa tabela.
W województwach: lubuskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim (Region Pomorze i Mazury) średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w tym regionie jest, jak na warunki polskie, stosunkowo duża. Jednakże intensywność produkcji jest najniższa w kraju. W tym regionie obserwowany jest wysoki udział zbóż w strukturze zasiewów i niska obsada zwierząt. Warunki te sprzyjają m.in. realizacji przedsięwzięć rolnośrodowiskowych.
Województwa: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, opolskie i wielkopolskie (Region Wielkopolska i Śląsk) charakteryzują się gospodarstwami rolnymi o powierzchni nieco większej niż średnia krajowa, a produkcja w nich prowadzona odbywa się w sposób bardziej intensywny. O tym ostatnim świadczy najwyższe w kraju zużycie nawozów mineralnych (w tym również wapniowych) na jednostkę powierzchni oraz zakupy pasz treściwych w przeliczeniu na 1 sztukę inwentarza. Region ten wyróżnia wysoka obsada trzody chlewnej. Dzięki temu drugi co do obszaru użytków rolnych region zajmuje pierwsze miejsce pod względem rozmiarów produkcji towarowej. Korzystne efekty gospodarowania w tym regionie nie wynikają z faktu dostatecznie dużej skali produkcji, czy też wyłącznie z korzystnych warunków przyrodniczych. Są one w dużym stopniu efektem wysokiego poziomu kwalifikacji rolników.
Czynniki te z jednej strony wpływają na możliwość efektywnego wykorzystania środków związanych z inwestycjami i restrukturyzacją gospodarstw rolnych, a z drugiej strony warto promować w tych regionach działania o charakterze prośrodowiskowym (w tym inwestycje z zakresu infrastruktury ochrony środowiska, program rolnośrodowiskowy), w celu zmniejszenia nadmiernej presji ze strony rolnictwa.
W województwach: lubelskim, łódzkim, mazowieckim i podlaskim (Region Mazowsze i Podlasie) średnia wielkość gospodarstwa jest zbliżona do średniej krajowej. Niska jest natomiast intensywność produkcji rolniczej, choć są tu obszary bardzo intensywnej produkcji, jak np. grójecko-warecki rejon produkcji owoców, podwarszawski rejon produkcji warzyw. Region ten charakteryzuje się dużą obsadą inwentarza żywego, głównie bydła, ale w zdecydowanej większości gospodarstw stada są mało liczne, co obniża efektywność tej produkcji. Występuje natomiast stosunkowo duża koncentracja chowu trzody chlewnej.
W tych województwach istnieją dobre warunki do realizacji działań o charakterze inwestycyjnym, poprawy infrastruktury w gospodarstwach rolnych oraz ze względu na dużą obsadę zwierząt - dostosowania gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej.
Województwa: małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie (Region Małopolska i Pogórze) stanowią region gdzie średnia powierzchnia gospodarstw rolnych pod względem obszaru użytków rolnych wynosi od 3,17 ha do 4,67 ha. Gleby dobrej jakości, mimo niejednokrotnie niekorzystnego agroklimatu oraz fizjografii pozwalają uzyskać wysokie plony. Region ten wyróżnia się największym w kraju rozdrobnieniem agrarnym i nawet przy bardzo wysokim udziale czynników intensyfikujących, skala produkcji jest najniższa w kraju. Również obsada zwierząt jest najwyższa w kraju, ale produkcja zwierzęca prowadzona jest na bardzo małą skalę i ogranicza uzyskiwanie dostatecznej efektywności produkcji. Warunki produkcyjne sprzyjają rozwojowi produkcji owoców jagodowych (miękkich), warzyw gruntowych i przyspieszonych (pod osłonami). Czynniki te stanowią dobrą podstawę do realizacji instrumentów sprzyjających tworzeniu grup producentów, podnoszeniu jakości żywności oraz szkoleń zawodowych.
Województwa te charakteryzują się najniższym zużyciem nawozów sztucznych na ha UR w skali kraju, co umożliwia rozwój produkcji rolniczej metodami ekologicznymi. Z kolei wyjątkowe warunki krajobrazowo-przyrodnicze sprzyjają rozwojowi gałęzi pozarolniczych (np. agroturystyki) oraz rynku tradycyjnych (regionalnych) produktów.
Wyodrębnienie standardowej nadwyżki bezpośredniej a także wielkości ekonomicznej pozwala określić liczbę gospodarstw rolnych według klas wielkości ekonomicznej. Jednocześnie klasyfikacja gospodarstw rolnych oparta na tych dwóch wskaźnikach pozwala dobrze scharakteryzować strukturę produkcji i siłę ekonomiczną gospodarstw.
Gospodarstwa rolne według klas wielkości ekonomicznej
Określenie wielkości gospodarstw przy pomocy wielkości ekonomicznej potwierdza znaczne rozdrobnienie polskiego sektora rolnego. Świadczy o tym fakt, że spośród 2.476.474 gospodarstw, które prowadziły w 2005 roku działalność rolniczą, ponad 69% to gospodarstwa charakteryzujące się bardzo małą klasą wielkości ekonomicznej - do 2 ESU (Tabela 19). Prawie 12% gospodarstw należało do grupy 2-4 ESU, o połowę mniej gospodarstw sklasyfikowano w przedziale 4-6 ESU. Z kolei do gospodarstw bardzo dużych tj. o wielkości ekonomicznej powyżej 100 ESU można zaliczyć 0,15% podmiotów prowadzących działalność rolniczą.
Tabela 19. Liczba gospodarstw rolnych według klas wielkości ekonomicznej
| 2.476.474 | |
| 1.718.803 | |
| 291.738 | |
| 144.310 | |
| 84.288 | |
| 96.978 | |
| 50.855 | |
| 72.853 | |
| 12.832 | |
| 2.649 | |
| 1.168 |
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006
W ujęciu regionalnym największy odsetek gospodarstw o wielkości ekonomicznej do 2 ESU znajduje się w województwie śląskim, podkarpackim oraz małopolskim. Z kolei gospodarstwa największe ekonomicznie (powyżej 100 ESU) występują najczęściej w województwach: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim.
Gospodarstwa rolne według typów rolniczych
Zgodnie z danymi GUS w 2005 r. najwyższy odsetek gospodarstw specjalizował się w uprawach polowych (Tabela 20). Udział tej grupy w strukturze gospodarstw prowadzących działalność rolniczą wynosił 28,0%, największa ich liczba zlokalizowana jest w województwie podkarpackim i małopolskim. Znaczny odsetek stanowiły również gospodarstwa z różnorodną produkcją, określone jako "różne uprawy i zwierzęta, łącznie". Odsetek tych gospodarstw wynosił 19,3%, a największą ich liczbę zarejestrowano również w wyżej wymienionych województwach.
Wśród gospodarstw specjalistycznych ponad 13% to gospodarstwa "specjalizujące się w chowie zwierząt żywionych w systemie wypasowym" oraz 11% to gospodarstwa o typie rolniczym "różne zwierzęta".
Blisko 9% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą nie posiada ukierunkowanej produkcji roślinnej, z tego też względu określono je jako typ rolniczy "różne uprawy". Należy zauważyć, że w klasyfikacji gospodarstw według typów rolniczych nieznaczny udział miały gospodarstwa specjalizujące się w uprawach ogrodniczych (2,1%).
Tabela 20. Liczba gospodarstw rolnych według typów rolniczych
| 2.476.474 | |
| 693.912 | |
| 51.211 | |
| 140.553 | |
| 330.028 | |
| 137.767 | |
| 219.832 | |
| 275.005 | |
| 478.072 | |
| 150.094 |
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006
Poziom wykształcenia zarządzających gospodarstwami rolnymi
Według GUS w 2005 roku 61,5% gospodarstw było kierowanych przez osoby nie posiadające wykształcenia rolniczego, a 22,2% przez osoby z ukończonym kursem rolniczym, jako najwyższym poziomem wykształcenia rolniczego (Rysunek 7).
Rysunek 7. Udział gospodarstw rolnych w ogólnej liczbie gospodarstw według poziomu wykształcenia rolniczego osoby kierującej gospodarstwem w 2005 r.
Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006
Ponadto w strukturze gospodarstw rolnych przeważają gospodarstwa kierowane przez osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym o charakterze nierolniczym (28,7%), a tylko niewielki odsetek (4,3%) stanowią osoby z dyplomem wyższych studiów, niezwiązanych z rolnictwem. Spośród osób kierujących gospodarstwem rolnym, zaledwie 1,2% posiada dyplom ukończenia studiów rolniczych (GUS 2006). Mając powyższe na uwadze, w celu zwiększenia aktywności społeczno-zawodowej osób kierujących gospodarstwami rolnymi powinno się dążyć do podnoszenia kwalifikacji zawodowych tych osób oraz wprowadzać instrumenty ułatwiające rozpoczynanie prowadzenia działalności rolniczej przez osoby wykształcone. Z uwagi na generalnie niski poziom wykształcenia ludności rolniczej, szczególnie istotne znaczenie dla rozwoju sektorów rolnictwa oraz leśnictwa ma pomoc szkoleniowa.
Ważną rolę pełni doradztwo, gdyż rolnicy nie mają wiedzy nt. nowoczesnych metod zarządzania, zasady wzajemnej zgodności (ang. cross-compliance), nisz rynkowych etc. Dotychczasowe działania prowadzone w zakresie doradztwa na rzecz rolników i mieszkańców wsi, skupione były głównie na przygotowaniu rolników do integracji z Unią Europejską oraz umożliwieniu korzystania z pomocy ze środków wspólnotowych. Potrzeby w tym zakresie dotyczą wszystkich aktywnych rolników, tj. ok. 1,5 mln osób. W związku z tym zakłada się, że każdy producent rolny skorzysta przynajmniej jeden raz z oferowanej formy w zakresie szkoleń lub doradztwa.
Wiek osób zarządzających gospodarstwami rolnymi
Według danych GUS w 2005 r., struktura wieku użytkowników gospodarstw rolniczych wykazuje, że ok. 12,5% to osoby do 35 roku życia, natomiast ponad 34,2% stanowią osoby powyżej 55 lat.
Podobną tendencję można zaobserwować, biorąc pod uwagę dane ARiMR, które dotyczą wieku osób ubiegających się o przyznanie płatności bezpośrednich do gruntów rolnych,28 a więc grupy rolników, którzy aktywnie korzystają ze wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Blisko 300 tys. (20%) gospodarstw prowadzonych jest przez osoby w wieku ponad 55 lat (Rysunek 8).
Należy podkreślić, że w strukturze osób prowadzących działalność rolniczą największy udział stanowiły osoby w wieku 35- 55 lat zarówno według GUS jak i ARiMR.
Tym niemniej nie bez znaczenia jest grupa gospodarstw, która jest obecnie w posiadaniu przez osoby w wieku 55 lat i więcej. Są to gospodarstwa, które w najbliższych latach będą przekazywane następcom. W celu stymulowania transferu tych gospodarstw na rzecz młodych, wykształconych właścicieli oraz ułatwienia młodym rolnikom podejmowania działań inwestycyjnych, konieczne jest zastosowanie wsparcia w formie premii. Podkreślić należy, że wsparcie kierowane jest tylko do grupy gospodarstw o ponadprzeciętnej wielkości w skali regionu i kraju, które zarządzane przez młodych właścicieli o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych będą miały szansę na efektywne gospodarowanie.
Rysunek 8. Struktura wiekowa rolników ubiegających się w roku 2006 o przyznanie płatności bezpośrednich do gruntów rolnych29
Infrastruktura techniczna w rolnictwie
W 2005 r. w gospodarstwach rolnych było 1.437,2 tys. ciągników, 147,3 tys. kombajnów zbożowych, 89,2 tys. kombajnów ziemniaczanych oraz 36,8 tys. kombajnów buraczanych. Jednak w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych lub powierzchni uprawy, wartości wskaźników wyposażenia w Rzeczypospolitej Polskiej znacznie odbiegają od analogicznych wskaźników dla UE-15. Liczba ciągników w przeliczeniu na 100 gospodarstw rolnych w Republice Federalnej Niemiec, Republice Francuskiej i Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest od 2 do 3 razy większa niż w Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z opinią Instytutu Budownictwa Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (IBMER), niepokojący jest jednak wiek i stopień zużycia środków trwałych, stopień mechanizacji w rolnictwie oraz związana z tym luka techniczno-technologiczna dzieląca polskie rolnictwo od rolnictwa przodujących w tym zakresie państw UE-15. Ciągniki wykorzystywane w rolnictwie charakteryzują się dużym zużyciem i długim czasem wykorzystania (średni wiek ciągnika szacowany jest na 23 lata, a kombajnu zbożowego na 21 lat).
W konsekwencji należy brać pod uwagę niebezpieczeństwo, iż w perspektywie najbliższych 10 lat wiele gospodarstw rolniczych w Rzeczypospolitej Polskiej może zostać pozbawionych maszyn i ciągników rolniczych.
Ponadto wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. wskazują, że indywidualne gospodarstwa rolne w Rzeczypospolitej Polskiej dysponowały budynkami inwentarskimi i gospodarczymi w liczbie 5.373,6 tys., w tym 1.659,1 tys. budynkami inwentarskimi i 3.714,5 tys. budynków gospodarskich. Budynki wielofunkcyjne znajdowały się w 32,4% gospodarstw rolnych - największy ich udział (45-60%) zarejestrowano w gospodarstwach rolnych o powierzchni 300 ha lub większej.
Stan techniczny i standard tych budynków na ogół jest niski. Prawie połowa z nich została wybudowana przed 1960 r., tj. 46% obór, 50% chlewni, 44% stodół. Do 1996 r. zmodernizowano zaledwie 15% budynków inwentarskich i gospodarczych. Średnia kubatura nowego budynku inwentarskiego wynosi blisko 1.200 m3, w tym w budownictwie indywidualnym - 1.000 m3. Jednakże od kilku lat utrzymuje się tendencja wzrostowa w ilości oddawanych do użytku budynków produkcyjnych w rolnictwie, głównie obiektów inwentarskich. W zakresie infrastruktury obiektów inwentarskich, najważniejsze problemy wiążą się z przechowywaniem obornika bezpośrednio na gruncie, co ma duży wpływ na zanieczyszczenie studni przydomowych oraz niewystarczającym odsetkiem wyposażenia gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę.
Mając powyższe na uwadze, mimo dotychczasowego wsparcia w ramach programów krajowych, Programu SAPARD, Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno-spożywczego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006", gospodarstwa rolne w Polsce wykazują wciąż znaczne potrzeby inwestycyjne. Dotyczą one głównie stanu ilościowego i jakościowego technicznej infrastruktury produkcyjnej użytkowanej w rolnictwie.
Ponadto istotne znaczenie dla ogólnego obrazu dostosowania obszarów wiejskich do wymaganych wkrótce standardów środowiskowych ma stopień wyposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia związane z ochroną środowiska, jak np. urządzenia do przechowywania odchodów zwierzęcych. Jest to kwestia szczególnie istotna w świetle przestrzegania przez gospodarstwa rolne zarówno zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej, jak i w przyszłości zasad cross-compliance, co będzie przekładało się bezpośrednio na możliwości uzyskiwania wsparcia zarówno z tytułu płatności bezpośrednich (co dotyczy ok. 1,5 mln gospodarstw rolnych powyżej 1 ha), jak i działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich.
Dlatego też zasadnym jest wprowadzenie instrumentów mających na celu wsparcie finansowe dotyczące poprawy konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez modernizację technicznej infrastruktury produkcyjnej, dostosowanie profilu, skali i jakości produkcji do potrzeb rynku, poprawę bezpieczeństwa żywności, poprawę warunków utrzymania zwierząt, ochrony środowiska lub bezpieczeństwa pracy.
Infrastruktura wodna związana z rolnictwem oraz gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi
Z danych statystycznych wynika, że na koniec 2005 roku 6.647.469 ha użytków rolnych było wyposażonych w urządzenia melioracji wodnych szczegółowych. Urządzeniom tym towarzyszyły:
- wały przeciwpowodziowe - 8.469 km;
- stacje pomp - 572 szt. o wydajności 886.927 l/sek.;
- zbiorniki wodne - 200 szt. o pojemności 284.971 tys. m3.
Część urządzeń melioracyjnych ze względu na ich dekapitalizację spełnia swoje zadania w ograniczonym zakresie i przywrócenie im pełnej sprawności technicznej może odbyć się poprzez ich modernizację lub odbudowę. Na modernizację lub odbudowę oczekują:
- urządzenia melioracji wodnych szczegółowych na powierzchni 1.383.420 ha (20,8% powierzchni zmeliorowanych gruntów);
- urządzenia melioracji wodnych podstawowych na ciekach o długości 13.209 km (20,5% cieków naturalnych);
- kanały o łącznej długości 2.353 km (24,6%);
- wały przeciwpowodziowe na długości 3.205 km (37,8%);
- zbiorniki wodne o pojemności 35.089 m3 (12,3%);
- stacje pomp w ilości 180 szt. (31,5%).
Polska nie jest przygotowana do zapobiegania skutkom suszy. Do prowadzenia nawodnień przystosowano zaledwie 440 tys. ha użytków rolnych (głównie łąk i pastwisk), tj. nieco ponad 2% wszystkich użytków rolnych. Istotne dla rolnictwa oraz ochrony środowiska jest tworzenie warunków dla zwiększenia retencji wody.
Produkcja roślinna
Produkcja roślinna w Polsce stanowi ważną składową sektora rolnego. Dominuje produkcja zbóż, roślin okopowych, w tym przede wszystkim ziemniaków (mimo corocznego spadku powierzchni ich uprawy) oraz warzyw i owoców. Coraz większe znaczenie zyskuje uprawa roślin na cele nieżywnościowe, w tym uprawa roślin energetycznych. Chociaż sektor upraw energetycznych w Polsce znajduje się na bardzo wczesnym etapie rozwoju, cieszy się on coraz większym zainteresowaniem rolników, jako alternatywne źródło dochodów.
W produkcji zbóż specjalizują się przede wszystkim regiony Polski centralnej, północno-wschodniej i północno-zachodniej. Uprawa ziemniaka jest domeną województw pasa centralnego i południowo-wschodniego. Rośliny oleiste są uprawiane głównie w Polsce północno-zachodniej, rośliny przemysłowe, np. tytoń - w przeważającej części w województwach: lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim, kujawsko-pomorskim, małopolskim. Dzięki sprzyjającym warunkom glebowo-klimatycznym i ekonomicznym Polska jest obecnie największym producentem ziemniaków i jednym z czterech największych producentów rzepaku na rynku europejskim.
Równocześnie znaczący udział w uprawach tradycyjnie związanych z rolnictwem polskim zajmuje burak cukrowy. Głównym obszarem produkcji tej rośliny jest region wielkopolski, kujawsko-pomorski oraz lubelski.
Produkcja owoców i warzyw ze względu na warunki glebowe i klimatyczne jest umiejscowiona przede wszystkim w pasie centralnym i południowo-wschodnim.
Produkcja zbóż w latach 2000-2005 charakteryzowała się dużą zmiennością (Tabela 21), powodowana warunkami klimatycznymi. W porównaniu z poprzednią dekadą nastąpił umiarkowany trend wzrostowy. Udział zbóż w globalnej produkcji roślinnej sięgał 38%.
Tabela 21. Zbiory i plony głównych ziemiopłodów
| 8.503 | 9.283 | 9.304 | 7.858 | 9.892 | 8.771 | |
| 4.003 | 4.864 | 3.831 | 3.172 | 4.281 | 3.404 | |
| 2.783 | 3.330 | 3.370 | 2.831 | 3.571 | 3.582 | |
| 1.070 | 1.305 | 1.486 | 1.182 | 1.431 | 1.324 | |
| 1.901 | 2.698 | 3.048 | 2.812 | 3.723 | 3.903 | |
| 3.084 | 4.060 | 3.836 | 3.608 | 4.322 | 3.800 | |
| 923 | 1.362 | 1.962 | 1.884 | 2.344 | 1.900 | |
| 958 | 1.064 | 953 | 793 | 1.633 | 1.450 | |
| 24.232 | 19.379 | 15.524 | 13.731 | 13.999 | 10.369 | |
| 13.134 | 11.364 | 13.434 | 11.740 | 12.730 | 11.731 | |
| 32,3 | 35,3 | 38,5 | 34 | 42,8 | 39,5 | |
| 18,8 | 24,3 | 24,6 | 21,4 | 27,6 | 24,1 | |
| 25,4 | 31,1 | 2.973 | 27,9 | 35,2 | 32,2 | |
| 18,9 | 24,6 | 24,6 | 22,4 | 27,5 | 24,6 | |
| 27,3 | 32,2 | 32,3 | 28,5 | 35,2 | 32,7 | |
| 20,9 | 27,6 | 28,1 | 24,8 | 29,6 | 28,7 | |
| 60,6 | 60,7 | 61,6 | 52,9 | 56,9 | 55,9 | |
| 21,9 | 24,0 | 21,7 | 18,6 | 30,3 | 26,3 | |
| 194,0 | 162,0 | 193,0 | 179,0 | 196,0 | 176,0 | |
| 394,0 | 358,0 | 443,0 | 410,0 | 428,0 | 410,0 | |
Źródło: GUS
W strukturze zasiewów zbóż w Polsce widoczne są w ostatnich latach zmiany, będące wynikiem relatywnie małej towarowości produkcji. Duży jest udział zbóż paszowych (pszenżyto, mieszanki zbożowe), które tylko w niewielkich ilościach pojawiają się w obrocie targowiskowym a w zdecydowanej większości zużywane są w produkujących je gospodarstwach. Zjawisko to jest w głównej mierze wynikiem istniejącej w Polsce struktury obszarowej. Stosunkowo nowym zjawiskiem jest zwiększenie się obszaru uprawy kukurydzy na ziarno (kosztem głównie owsa i żyta), co wiązać należy z upowszechnieniem się technologii uprawy, zbioru i użytkowania kukurydzy na pasze.
W latach 2000-2005 można zaobserwować tendencję wzrostową produkcji nasion rzepaku i rzepiku, przy czym w 2005 roku wyniosła ona 1.450 tys. ton i była niższa w porównaniu z rokiem 2004 (Tabela 21). O zmniejszeniu zbiorów zadecydował spadek plonów, który wynikał głównie z mniej korzystnych warunków agrometeorologicznych występujących w okresie wegetacji. Ponadto o rekordowych wynikach produkcyjnych w roku 2004 zdecydował wzrost powierzchni uprawy rzepaku o ok. 26% w porównaniu z rokiem 2003, z uwagi na wysokie ceny rzepaku oraz korzystną relację cen rzepak: pszenica w roku 2003, tj. w momencie podejmowania przez producentów rolnych decyzji produkcyjnych o nowych zasiewach.
W latach 2000-2005 produkcja ziemniaków cechowała się tendencją spadkową (Tabela 21), przy czym w roku 2004-2005 osiągnięto niewielki wzrost produkcji dzięki wyższym plonom pomimo zmniejszenia powierzchni uprawy. Wysoki poziom plonowania wynikał z korzystnych warunków agrometeorologicznych podczas wegetacji i zbioru, ponadto w mniejszym stopniu niż zwykle wystąpiła stonka ziemniaczana, wolniej też rozwijała się zaraza ziemniaczana. Spadek produkcji ziemniaków, który utrzymuje się już od początku lat dziewięćdziesiątych, wynika z faktu, iż produkcja ta w skali całego kraju jest dużo wyższa od zapotrzebowania przetwórstwa i potrzeb konsumpcyjnych.
Należy zaznaczyć, że poziom plonów ziemniaków w Polsce jest jednym z najniższych spośród krajów UE-25. Mniejszą wydajność z hektara notuje się jedynie w krajach nadbałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) oraz Portugalii. Składa się na to wiele przyczyn, z których najważniejsze to bardzo niski poziom nawożenia mineralnego oraz stosowania środków ochrony roślin. Dotyczy to zwłaszcza regionów o rozdrobnionej strukturze gospodarstw i charakteryzujących się wysokim udziałem ziemniaków w strukturze zasiewów, w gospodarstwach produkujących "na rynek" wysokość plonów jest znacznie wyższa.
W spożyciu ziemniaków kontynuowana jest słaba tendencja spadkowa, i w sezonie 2005/2006 spożycie wyniosło 126 kg/osobę. Zakłada się, że w kolejnych latach spożycie ziemniaków będzie nadal malało, w wyniku przewidywanego spadku konsumpcji ziemniaków nieprzetworzonych. Spadek ten częściowo będzie rekompensowany poprzez wzrost konsumpcji przetworów ziemniaczanych.
W odniesieniu do produkcji buraka cukrowego w 2005 roku nastąpiło dalsze ograniczenie powierzchni plantacji, głównie w wyniku zaniechania ich uprawy na słabych glebach, a także rezygnacji producentów rolnych nie specjalizujących się w tej dziedzinie. W konsekwencji liczba plantatorów wyniosła ok. 70,7 tys., a łączną powierzchnię plantacji ograniczono do 286 tys. ha. Jednocześnie produkcja (zbiory) buraka cukrowego w dłuższym okresie ulega zmniejszeniu (Tabela 21), gdyż poprawia się jakość przetwórcza tego surowca, a poziom produkcji jest dostosowany - poprzez kontraktacje - do zakładanego poziomu produkcji cukru, który w ostatnich latach oscyluje wokół 2 mln ton. Natomiast coroczne wahania poziomu produkcji buraków cukrowych (w wyżej przywołanym trendzie spadkowym) są spowodowane uzależnieniem plonów od czynników agrometeorologicznych.
W wyniku kilkuletniej dyskusji na temat reformy regulacji Wspólnotowego Rynku Cukru Komisja Europejska ustaliła, że stopniowe zmiany rozpoczną się od 1 lipca 2006 r. Reforma ta wprowadza szereg nowych elementów do dotychczasowej organizacji rynku cukru we Wspólnocie, które stworzą nową rzeczywistość funkcjonowania gospodarstw rolnych, w których uprawiane są buraki cukrowe30.
W latach 2000-2005 zbiory owoców ogółem wyniosły ok. 2,92 mln ton (Tabela 22), a warzyw gruntowych 4,78 mln ton (Tabela 22). W 2005 r. produkcją owoców zajmowało się ok. 300 tys. gospodarstw, natomiast warzyw gruntowych - ok. 370 tys. gospodarstw, a warzyw pod osłonami ok. 22,7 tys. gospodarstw.
Tabela 22. Zbiory owoców i warzyw w latach 2000-2005 [tys. ton]
| 1.450 | 2.434 | 2.168 | 2.428 | 2.522 | 2.075 | |
| 82 | 77 | 92 | 77 | 87 | 59 | |
| 107 | 132 | 103 | 110 | 133 | 91 | |
| 139 | 180 | 173 | 191 | 202 | 140 | |
| 38 | 45 | 41 | 44 | 48 | 38 | |
| 171 | 242 | 153 | 131 | 186 | 185 | |
| 40 | 45 | 45 | 43 | 57 | 66 | |
| 146 | 175 | 158 | 193 | 194 | 187 | |
| 29 | 30 | 22 | 20 | 20 | 17 | |
| 1.899 | 1.710 | 1.189 | 1.237 | 1.371 | 1.320 | |
| 720 | 659 | 585 | 678 | 866 | 714 | |
| 947 | 922 | 692 | 835 | 928 | 929 | |
| 504 | 466 | 311 | 334 | 357 | 356 | |
| 356 | 340 | 260 | 290 | 256 | 258 | |
| 312 | 274 | 221 | 234 | 213 | 232 | |
Źródło: GUS
Przetwórstwo owoców i warzyw jest bardzo rozproszone. Zajmuje się nim obecnie ok. 1.250 zakładów. Około 90% ogólnej liczby przetwórni to zakłady małe zatrudniające od 1 do 50 osób. Firmy duże stanowią ok. 2% ogólnej liczby przetwórni. Udział w rynku nowo powstałych małych zakładów szacowany jest na 80-90%. W 2004 r. przetworzono w zakładach około 70% (2,5 mln ton) zbiorów owoców oraz około 23% (1,1 mln ton) zbiorów warzyw. Dla większości zakładów przetwórczych problemem jest brak stabilnej bazy surowcowej, znaczne rozdrobnienie obszarowe upraw oraz niejednolita jakość surowca.
Dużemu rozdrobnieniu produkcji towarzyszy niski poziom wyposażenia technicznego gospodarstw, głównie w chłodnie, których posiadanie jest niezbędne do zachowania odpowiedniej jakości produktu i zabezpieczenia ciągłości dostaw.
Na rynku krajowym przetwórstwa owoców (głównie soków i przetworów tradycyjnych) rośnie w ostatnich latach przewaga podaży nad popytem. Konkurencja pomiędzy producentami powoduje procesy koncentracji w tej branży. W produkcji soków pitnych i napojów 9 firm ma ponad 80% udział w podaży, a w produkcji wyrobów żelowych 4 firmy mają 60% udziału w podaży na rynku.
Produkcja zwierzęca
W Polsce produkcja zwierzęca ma istotne znaczenie gospodarcze szczególnie w odniesieniu do bydła, trzody chlewnej i drobiu. Jednocześnie od kilkunastu lat zauważa się ograniczanie chowu bydła, owiec i koni (Tabela 23). W odniesieniu do pogłowia trzody chlewnej występują okresowe wahania związane z podażą i cenami pasz oraz opłacalnością produkcji i możliwościami zbytu, jednak pogłowie utrzymuje się na stałym poziomie. W przypadku pogłowia drobiu od 2003 r. nastąpił znaczący wzrost produkcji mięsa drobiowego, szczególnie w sektorze przemysłowym, którego siłą napędową był szybko rosnący eksport do krajów UE.
Tabela 23. Pogłowie zwierząt w latach 1990-2005 [tys. sztuk]
| 1990 | 2000 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | |
| 9.024,2 | 5.723,0 | 5.421,0 | 5.276,8 | 5.200,2 | 5.385,0 | |
| 19.739,2 | 16.991,5 | 18.997,0 | 18.439,2 | 17.395,6 | 18.711,3 | |
| 3.797,0 | 362,0 | 345,0 | 338,0 | 318,0 | 316,0 | |
| 941,0 | 550,0 | 330,0 | 333,0 | 321,0 | 310,0 | |
| 47.082,0 | 48.274,0 | 48.393,0 | 133.395,0 | 119.811,0 | 113.488,0 | |
Źródło: GUS
Konsekwencją zmniejszania się pogłowia zwierząt w Rzeczypospolitej Polskiej są zmiany obsady na 100 ha użytków rolnych. W 2005 r. obsada kształtowała się następująco:
- bydła - zmniejszyła się z 54 szt. w 1990 r. do 34,5 szt./100 ha UR w 2005 r.;
- trzody chlewnej - zwiększyła się z 104 szt. w 1990 r. do 113,9 szt./100 ha UR w 2005 r.;
- owiec - zmniejszyła się odpowiednio z 22,2 szt. do 2,0 szt./100 ha UR w 2005 r.;
- koni - zmniejszyła się z 5,0 szt. do 2,0 szt./100 ha UR w 2005 r.
Korzystnym zjawiskiem, jakie obserwuje się od kilku lat w ramach produkcji zwierzęcej jest wzrost wydajności zwierząt. Dzięki temu mimo spadku pogłowia zwierząt, ilość produkowanych artykułów pochodzenia zwierzęcego utrzymuje się na stałym poziomie (żywiec wieprzowy, mleko) lub charakteryzuje się wzrostem (żywiec drobiowy, jaja) (Tabela 24).
Tabela 24. Produkcja podstawowych artykułów zwierzęcych w latach 1990-2005
| tys. ton | 4.493 | 4.112 | 4.776 | 4.565 | 4.699 | |
| tys. ton | 2.341 | 2.501 | 2.833 | 2.538 | 2.540 | |
| tys. ton | 1.428 | 635 | 591 | 611 | 599 | |
| tys. ton | 105 | 83 | 76 | 59 | 61 | |
| tys. ton | 474 | 834 | 1.228 | 1.309 | 1.452 | |
| tys. ton | 37 | 45 | 30 | 35 | 34 | |
| tys. ton | 96 | 7 | 6 | 6 | 5 | |
| mln l | 15.371 | 11.543 | 11.546 | 11.477 | 11.575 | |
| mln szt. | 7.597 | 7.621 | 9.168 | 9.250 | 9.640 | |
| tony | 14.783 | 1.320 | 1.218 | 990 | 998 | |
Źródło: GUS
Polska z produkcją około 12 mld l mleka rocznie jest jednym z większych producentów w Unii Europejskiej, porównywalnym z Holandią, Włochami, czy Wielką Brytanią. Mleczarstwo jest także jednym z podstawowych sektorów polskiego rolnictwa mającym 18-20% udział w wartości produkcji towarowej. O znaczeniu chowu bydła dla kondycji polskiego rolnictwa decyduje nie tylko wartość wyprodukowanego mleka szacowana na około 3,5 mld euro rocznie, ale również to, że ponad 21% produkcji globalnej polskiego rolnictwa ma swoje źródło w chowie bydła, które jednocześnie jest podstawowym gatunkiem umożliwiającym racjonalne wykorzystanie potencjału produkcyjnego trwałych użytków zielonych.
W 2008 r. krowy mleczne utrzymywano w ok. 550 tys. gospodarstw. Chowem bydła mlecznego w Polsce zajmowało się co trzecie, a w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim - co drugie gospodarstwo. W Polsce odnotowujemy stopniową poprawę struktury produkcji mleka. O ile w 2002 r. prawie 64% krajowego pogłowia krów znajdowało się w najmniejszych stadach liczących do 9 szt., a w stadach liczących ponad 30 krów zaledwie 10%, to w 2007 r. było to odpowiednio ok. 43% i ok. 20%. Udział stad liczących 10-29 krów zwiększył się w latach 2002-2007 z ok. 26% do ok. 38%.
Jednocześnie średnio w UE-15 przeciętne stado krów w latach 2005-2007 liczyło ponad 37 krów, a w stadach liczących przynajmniej 30 krów znajdowało się ponad 90% pogłowia z tego prawie 1/4 w stadach liczących ponad 100 krów. W najmniejszych stadach liczących do 9 krów znajdowało się niespełna 3% pogłowia krów w UE-15.
Proces dostosowań sanitarno-weterynaryjnych do wymogów UE przyśpieszył proces koncentracji chowu zwierząt rzeźnych i krów mlecznych i w konsekwencji spowodował eliminację z rynku niewielkich producentów. Proces ten szczególnie widoczny był w chowie bydła mlecznego, co wynikało z faktu rezygnowania przez małe gospodarstwa z chowu 1-2 sztuk krów. Mimo wzrostu koncentracji chowu zwierząt gospodarskich nadal jest ona niska i nie zagraża środowisku naturalnemu.
W 2005 r. tylko 11,4% pogłowia bydła znajdowało się w gospodarstwach prowadzących chów 50 i więcej sztuk, krów odpowiednio 3,7%. Trzody chlewnej w gospodarstwach posiadających 200 i więcej sztuk znajdowało się 24,8%.
Polska weszła do UE jako znaczący producent mięsa i mleka z ustabilizowanym rynkiem tych produktów. Integracja z UE pozwoliła zwiększyć opłacalność produkcji wołowiny i mleka. Na skutek atrakcyjnych cen oferowanych na rynku Wspólnoty, eksport bydła żywego do krajów UE-15 zwiększył się w 2005 r. w porównaniu do 2003 r. ilościowo o prawie 60%, a wartościowo o 147%. Znacząco wzrósł także eksport do UE-15 mięsa czerwonego ilościowo o 223% w ciągu 2 lat, a wartościowo o 252%.
W latach 2004-2005 zmieniła się struktura geograficzna eksportu produktów mleczarskich. W 2005 r. 77% eksportu mleczarskiego trafiło do krajów UE wobec 41% w 2003 r. Łączna wartość eksportu produktów mleczarskich do wszystkich krajów wynosiła w 2005 r. 880 mln EUR i była wyższa niż w 2003 r. o 169%. Produktywność bydła mięsnego i mlecznego jest znacznie niższa w Polsce niż średnio w 25 krajach UE, a trzody chlewnej zbliżona, co związane jest z odmiennymi warunkami chowu bydła (niski udział w żywieniu pasz przemysłowych).
Produkcja mięsa z uboju w Polsce stanowiła w 2004 r. 7,6% produkcji w UE w tym wołowego i cielęcego 3,9%, wieprzowego 9,1% i drobiowego 8,6%. Mleka krowiego produkujemy 8,7%, a jaj kurzych 8,2%. Przemysł mleczarski jest jedną z podstawowych gałęzi przemysłu spożywczego mającym prawie 13,5% udziału w wartości jego sprzedaży. Konieczne jest wsparcie działań podejmowanych przez polskie mleczarstwo do funkcjonowania na zliberalizowanym rynku, po likwidacji kwot mlecznych. Działania te powinny służyć rozwiązywaniu podstawowych barier hamujących jego rozwój i utrudniających konkurowanie polskich produktów na globalnym rynku.
Przemysł spożywczy
Rozwój produkcji przemysłu spożywczego w okresie integrowania z UE
Przemysł spożywczy zalicza się w Polsce do kluczowych dziedzin gospodarki. Wartość sprzedaży tej branży w roku 2005 wyniosła ok. 120 mld zł, co stanowi 17,2% sprzedaży całego polskiego przemysłu. Wartość dodana brutto w tym sektorze wyniosła 26,4 mld zł (12,5% całego przemysłu).
Przemysł spożywczy w 2005 r. zatrudniał 451,7 tys. osób tj. 16,9% zatrudnionych w całym przemyśle. Szacuje się, że działalność w zakresie przetwórstwa rolnego prowadzi 6,7 tys. firm przemysłowych i 11,7 tys. mniejszych przedsiębiorstw. Mikroprzedsiębiorstwa zatrudniały ok. 70 tys. osób i wytwarzały żywność o wartości ok. 10 mld zł.
Wydajność pracy w polskim przemyśle spożywczym wynosi 13,3 tys. euro/1 zatrudnionego, podczas gdy w krajach UE-25 wynosi 50,5 tys. euro/1 zatrudnionego. Różnica w wydajności pracy kompensowana jest poprzez niższe koszty pracy oraz marże przetwórcze. Należy się spodziewać, że z czasem przewaga konkurencyjna polskiego przetwórstwa wynikająca z niższych kosztów pracy będzie się zmniejszać co związane jest z trendem wyrównywania się kosztów pracy w warunkach Jednolitego Rynku. Oznacza to, że warunkiem zachowania konkurencyjności w najbliższym czasie jest modernizacja przetwórstwa produktów rolnych w kierunku zwiększania wydajności pracy.
Rozwój przemysłu przetwórczego jest ściśle związany z sytuacją producentów pierwotnych (w Polsce jest około 900 tys. gospodarstw towarowych). Przemysł przetwórczy jest podstawowym bezpośrednim odbiorcą płodów rolnych i jego kondycja wpływa bezpośrednio na sytuację dochodową rolników. Jednocześnie konieczne jest zapewnienie integracji pionowej między sektorem rolnym a przetwórstwem tak, aby umożliwić dostawy odpowiednio dużych i jednorodnych partii surowców, co z kolei pozwoli na wykorzystanie efektu skali. Należy podkreślić, iż obecne powiązania miedzy produkcją pierwotną a przemysłem (a także sprzedażą hurtową) są słabo rozwinięte i budowa tych związków stanowi jeden z warunków konkurencyjności polskiego sektora rolnego. Dlatego też należy stymulować współpracę miedzy rolnikami a sektorem przetwórstwa i handlu hurtowego m.in. kierując wsparcie do tych podmiotów, które współpracę taką prowadzą i oferować warunki preferencyjne, gdy współpraca ta jest nawiązywana z grupami producentów rolnych.
Wielkość sektora rolnego i i zróżnicowana struktura produkcji polskiego rolnictwa oraz znacząca liczba branż przetwórstwa produktów rolnych uzasadnia potrzebę wsparcia w ramach PROW zakładów wytwarzających szeroki wachlarz produktów.
Ostatnie lata były w przemyśle spożywczym okresem dużego ożywienia produkcyjnego. W 2003 roku produkcja sprzedana przemysłu spożywczego zwiększyła się o 7,7%. Po krótkotrwałym spadku, jaki nastąpił po akcesji, obecnie tempo wzrostu produkcji przemysłu spożywczego znów przekracza 5-6% rocznie, a czynnikiem rozwoju sektora jest zarówno wciąż rosnący eksport, jak i zwiększający się popyt krajowy.
Obserwuje się też tendencję do uprzemysławiania sektora przetwórstwa produktów rolnych, a tym samym obniżenia wartości sprzedaży bezpośredniej i zmniejszenia potrzeby samozaopatrzenia ludności w żywność. Wyraźna poprawa sytuacji dochodowej ludności będzie skutkować wzrostem popytu krajowego na przetworzone produkty rolne wysokiej jakości, szczególnie na te o wysokiej wartości dodanej. Podkreślenia wymaga konieczność udoskonalenia marketingu, rozwój produktów markowych i dobrze rozpoznawalnych na rynku, m.in. dzięki odpowiedniemu oznakowaniu, funkcjonalności i opakowaniom. Analogiczne uwarunkowania istotne będą na rynku wspólnotowym i światowym.
Oznacza to, że utrzymanie korzystnej pozycji i trendów rozwojowych w polskim przetwórstwie artykułów rolnych wymaga dalszego, szerokiego (w sensie zakresu podmiotowego i przedmiotowego) wsparcia procesów inwestycyjnych, zarówno dotyczących poprawy innowacyjności, jak i konkurencyjności podmiotów.
Szacuje się, że w Polsce wsparcia wymaga kilka tysięcy zakładów przetwórstwa (od mikro do średnio-dużych przedsiębiorstw), które nie dysponują odpowiednimi zasobami i dostępem do kapitału na przeprowadzenie niezbędnych inwestycji. Przedsiębiorstwa te nie korzystając z efektów skali, mają gorszą pozycję konkurencyjną od liderów rynku, lecz odgrywają dużą rolę jako odbiorcy surowca od lokalnych (często drobnych) producentów, zaopatrują rynki lokalne, a ponadto mogą specjalizować się w specyficznych, tradycyjnych metodach produkcji. Należy również zaznaczyć, że stanowią one istotne miejsce zatrudnienia, zwłaszcza dla ludności wiejskiej. Dlatego, szczególnie ważne jest wsparcie inwestycyjne mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw oraz (na nieco niższym poziomie) przedsiębiorstw średnio - dużych.
Mając na uwadze tendencje w zakresie ograniczenia zużycia energii ze źródeł konwencjonalnych i rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w najbliższym okresie występować będą ogromne potrzeby zwiększenia produkcji w zakładach wytwarzających surowce energetyczne z produktów rolnych i zapewnienie temu sektorowi szczególnie korzystnych warunków dofinansowania.
W warunkach stałego podnoszenia wymagań w zakresie bezpieczeństwa żywności oraz ochrony środowiska istnieją znaczące potrzeby zapewnienia możliwości wsparcia inwestycji w zakresie ograniczenia szkodliwego oddziaływania na środowisko i zmniejszenia energochłonności.
Sektor mięsny
Produkcja i przetwórstwo mięsa w Polsce - podobnie jak w Unii - jest największym działem produkcji żywności i napojów. Jego udział w obrotach całego sektora spożywczego w Polsce wynosi około 26% i jest nieco większy niż w UE-25, gdzie wynosi on około 20%.
Sektor mięsny ma istotne znaczenie dla gospodarki, nie tylko w kategoriach bezpośrednich, ale także ze względu na wpływ, jaki wywiera na sytuację bardzo licznej grupy producentów rolnych.
Chowem bydła zajmuje się w Polsce ponad 900 tys. gospodarstw rolnych (67% z nich prowadzi produkcję towarową), a trzody chlewnej - ok. 800 tys. gospodarstw, (75% prowadzi produkcje towarową). Produkcja wieprzowiny i wołowiny stanowi 33 % produkcji towarowej rolnictwa. W przypadku drobiu 90 % stanowi chów fermowy. W kraju działają obecnie 4.773 zakłady zajmujące się ubojem, przetwórstwem i rozbiorem mięsa czerwonego, spośród których 1.255 to rzeźnie. W sektorze zatrudnionych jest 100 tys. osób, co stanowi nieco ponad 12% osób zatrudnionych w produkcji i przetwórstwie mięsa w UE-25.
Produkcja zwierząt rzeźnych w Polsce waha się w granicach 3,1-3,6 mln ton rocznie (w wadze żywej); produkcja mięsa czerwonego zdominowana jest przez produkcję wieprzowiny, której ilość podlega cyklicznym zmianom (w latach 2000-2005 produkowano od ok. 2.400 do ok. 2.800 tys. ton rocznie), oraz stosunkowo niższą produkcje wołowiny (520- 630 tys. ton rocznie w analogicznym przedziale czasu).
Produkcja drobiu w latach 2000-2006 zwiększyła się z 834 do 1.540 tys. ton, czyli o 85 %; 97 % tej produkcji stanowiły kurczęta i indyki.
Rośnie produkcja przetworów mięsnych: mięsa czerwonego od poziomu 976 tys. ton w roku 2000 do 1.040 tys. ton w roku 2006, a drobiu od 178 do 320 tys. ton. Dane te nie obejmują małych przetwórni, których produkcję szacuje się na 80 tys. t/rok i produkcji domowej wyrobów mięsnych (50 - 60 tys. t /rok).
Mięso i jego przetwory stanowią największy pod względem wartości spożycia produkt rolny. Zakupy mięsa stanowią ok. 10% ogółu całkowitych wydatków ludności w Polsce (ok. 30% całkowitych wydatków na żywność). Spożycie mięsa w ostatnich latach (2000 - 2006) wzrosło z ok. 60 do 70 kg na osobę rocznie. W strukturze spożycia mięsa dominuje wieprzowina (90 %). Spadło spożycie wołowiny (o ok. 40 % w stosunku do roku 2000), wzrosła konsumpcja drobiu. Należy spodziewać się zmian w strukturze spożycia mięsa i jego przetworów - wzrostu konsumpcji wołowiny i drobiu oraz gatunków mięsa o marginalnym obecnie udziale (baranina, konina, mięso królicze i in.).
W latach 2001-2006 rósł eksport wszystkich rodzajów mięsa: wieprzowiny z 84 do ok. 300 tys. ton, wołowiny z ok. 57 do 190 tys. ton i drobiu z ok. 45 do 205 tys. ton. Należy jednak zaznaczyć, że w roku 2001 nastąpiło ograniczenie eksportu do Europy Wschodniej. W eksporcie produktów mięsnych przeważa mięso świeże i półfabrykaty. Należy jednakże podkreślić, iż ze względu na walory smakowe polskiej specjalności jaką są wysokogatunkowe tradycyjne wędliny, istnieją również znaczące możliwości ożywienia eksportu w tym segmencie rynku.
W latach 2000-2006 znacznie wzrósł import mięsa i jego przetworów, głównie import wieprzowiny (z 53 do ponad 170 tys. ton) i drobiu (z 17 do 85 tys. ton). Gwałtowny przyrost importu związany był z przystąpieniem Polski do UE.
Prognoza rozwoju rynku do roku 2013 przewiduje wzrost spożycia mięsa i jego przetworów do poziomu 80 kg/osobę oraz wzrost eksportu.
W latach 2000-2006 obserwowano wysokie nakłady inwestycyjne w sektorze mięsnym; łącznie wyniosły one ponad 6,6 mld zł (bez uwzględnienia II połowy 2006 r.), z czego w roku 2004 aż 1,8 mld zł. Aktywność inwestycyjna zakładów związana była w dużej mierze z procesem dostosowań do integracji z UE.
Jednocześnie inwestycje służyły rozwojowi technologicznemu, poprawie jakości i wzbogacaniu asortymentu produkcji. Konieczne są dalsze inwestycje: w nowe zakłady i linie technologiczne (zarówno w zakładach już istniejących, jak i nowych, w tym również w małych przetwórniach). Jest to niezwykle istotne dla zachowania w przyszłości potencjału produkcji rolniczej i konkurencyjności produktów przemysłu na rynku krajowym, wspólnotowym i światowym. Niezbędne są szczególnie inwestycje ukierunkowane na poprawę jakości i atrakcyjności oferty handlowej, gdyż należy spodziewać się zwiększonych wymagań konsumentów co do jakości i zróżnicowania oferty oraz wzrostu zainteresowania nowymi gatunkami mięsa, wyrobami wysokoprzetworzonymi, innowacyjnymi i markowymi.
Konkurencyjność polskiego sektora mięsnego bazuje w dużej mierze na przewadze cenowej związanej m.in. ze stosunkowo niskimi kosztami pracy. W miarę ich wzrostu konieczne będzie poszukiwanie technologii wpływających na wzrost wydajności produkcji.
Mięso i jego przetwory są produktami, w stosunku do których obowiązują i będą obowiązywać szczególnie rygorystyczne normy bezpieczeństwa i higieny, co przekłada się na konieczność dokonywania odpowiednich inwestycji. W związku z tym, istnieją wciąż duże potrzeby w zakresie ochrony środowiska (zagospodarowania odpadów poubojowych), a także poprawy warunków transportu i uboju zwierząt.
Przetwórstwo mleka
Sektor przetwórstwa mleka jest jedną z podstawowych gałęzi przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce. Decyduje o tym z jednej strony skala produkcji i sprzedaży, jak również znaczenie produktów tego przemysłu w żywieniu. Sektor ten wykazuje bardzo bliskie powiązania i ma wpływ na podstawową produkcję rolną.
W latach 2000 - 2006 produkcja mleka utrzymywała się na stałym poziomie ok. 11,5 mld l, podczas gdy łączna liczba dostawców mleka wykazała tendencję spadkową (313 tys. w 2006 r. w porównaniu z 433 tys. w 2004 r.).
W ostatnim okresie następowała koncentracja produkcji mleka i uprzemysłowienie sektora. W latach 2000-2005 skup mleka przez przemysł mleczarski wzrósł o 28%, spadła natomiast sprzedaż bezpośrednia i zużycie mleka w gospodarstwach rolnych.
Nastąpił wzrost produkcji prawie wszystkich przetworów mlecznych, w szczególności serów dojrzewających, śmietany, napojów mlecznych fermentowanych.
Wartość sprzedaży produktów przemysłu mleczarskiego w 2006 roku wyniosła 19,4 mld zł (co odpowiada ponad 15 % wartości sprzedaży w przemyśle rolno-spożywczym) i była o 33% wyższa niż w 2003 roku.
Podmioty branży przetwórstwa mleka dają zatrudnienie dla ok. 42 tys. osób.
Spożycie krajowe mleka (wraz z przetworami) wykazywało lekką tendencję spadkową. W roku 2006 nastąpił jednak wzrost spożycia do poziomu 258 kg/mieszkańca. Przewiduje się utrzymanie tendencji wzrostowej, głównie dzięki zwiększeniu zainteresowania konsumentów produktami wysokoprzetworzonymi i wzbogacanymi.
W ostatnich latach dynamicznie rósł eksport produktów mleczarskich i utrzymywany był dodatni bilans handlu zagranicznego. Obecnie wzrost eksportu dotyczy głównie produktów wysokoprzetworzonych (np. sery, napoje mleczne).
Przemysł mleczarski w Polsce charakteryzuje się znacznie wyższą pracochłonnością niż w krajach UE-25. Techniczna wydajność pracy mierzona wielkością przerobu mleka przypadającą na 1 osobę zatrudnioną w UE-25 wynosi 400 kg, podczas gdy w Polsce ponad dwukrotnie mniej - 190 kg. Wydajność ekonomiczna pracy (wartość sprzedaży przypadająca na 1 zatrudnionego) wynosi w UE-25 średnio 337 tys. euro, a w Polsce zaledwie 93 tys. euro.
Konkurencyjność sektora mleczarskiego na Jednolitym Rynku UE wynika z niższych kosztów pracy i maż przetwórczych w Polsce. Należy jednak spodziewać się w Polsce wyrównywania kosztów pracy w stosunku do poziomu tych kosztów w krajach UE-15 i w związku z tym w celu zachowania konkurencyjności sektora mleczarskiego powinno się modernizować zakłady przetwórstwa mleka wprowadzając wydajniejsze technologie produkcyjne.
Modernizacja przetwórstwa mleka w zakresie wprowadzania nowych i funkcjonalnych produktów mlecznych jest warunkiem pobudzenia wciąż relatywnie niskiego spożycia wewnętrznego i zwiększenia możliwości konkurowania na Jednolitym Rynku i rynkach światowych. Polskie zakłady przetwórstwa mleka, w celu utrzymania pozycji konkurencyjnej, powinny racjonalizować technologie produkcji dążąc do poprawy wskaźników ekonomicznych, w tym wydajności pracy.
W związku z przygotowaniami do akcesji sektor wykazywał bardzo dużą dynamikę inwestycji - w 2004 r. ich wartość osiągnęła aż 925 mln zł, a w latach 2000 - 2006 ok. 5 mld zł. W znacznej mierze inwestycje te miały na celu dostosowania do standardów wspólnotowych.
Po dynamicznym okresie przygotowań do akcesji i przeprowadzeniu bardzo szerokich inwestycji dostosowawczych, sektor mleczarski stoi przed koniecznością rozwoju produkcji szerszego asortymentu produktów, zwłaszcza wysokoprzetworzonych, odpowiadających rosnącym potrzebom konsumentów oraz inwestowania w nowe innowacyjne technologie i działania marketingowe, w tym tworzenie produktów markowych.
Istnieje stała potrzeba inwestowania w unowocześnienie technologii produkcji (wraz z zaopatrzeniem w surowiec) i sprzedaży produktów, które gwarantują higienę i bezpieczeństwo produkcji oraz zachowanie standardów ochrony środowiska.
Przetwórstwo owoców i warzyw oraz produkcja soków
Przetwórstwo owoców i warzyw w Polsce obejmuje bardzo szeroką gamę surowców i produktów. Zgodnie z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego w 2002 r. produkcję owoców prowadziło ok. 513 tys. gospodarstw, zaś warzyw - 617 tys. W latach 2002 - 2004 owoce i warzywa gruntowe stanowiły średnio 23% globalnej i 35 % towarowej produkcji rolnej.
Udział przetwórstwa w zagospodarowaniu zbiorów owoców wynosi ok. 60% (wobec odpowiednio 20-30% w UE), a w przetwórstwie warzyw - ok. 30%. W branży przetwórczej funkcjonowało ok. 1.240 podmiotów, w tym ok. 900 mikroprzedsiębiorstw.
Polski przemysł przetwórstwa owoców i warzyw eksportuje bardzo znaczną część produkcji (np. eksportowane jest 70 - 85 % mrożonych warzyw i owoców i ok. 50 % soków pitnych i nektarów). Szacuje się, że udział Polski w globalnej produkcji przetworów owocowych i warzywnych (w tym soków) w UE-25 wynosi 7-8%. Konsumpcja bilansowa (uwzględniająca bilans handlu zagranicznego, w którym dominuje eksport) przetworów owocowych jest w ostatnich latach ustabilizowana na poziomie ok. 8 kg/ mieszkańca i o ok. 30 % wyższa niż w latach 2001-2003. Dlatego, konieczne jest dalsze utrzymanie i rozwój eksportu.
Dobra pozycja konkurencyjna polskiego sektora owocowo - warzywnego wynika między innymi z stosunkowo niskich kosztów pracy, co jest szczególnie istotne w tej branży ze względu na dużą pracochłonność produkcji. W warunkach spodziewanego wyrównywania się kosztów pracy konieczne jest inwestowanie w technologie zapewniające wzrost wydajności.
W związku ze wzrostem dochodów ludności i upowszechnianiem nowych nawyków żywieniowych oczekuje się systematycznego wzrostu spożycia owoców i warzyw, w tym również przetworzonych. Rozwojowi rynku sprzyjać będzie dalsze poszerzanie oferty, kreowanie produktów wysokiej jakości, markowych i innowacyjnych, co wymaga utrzymania wysokiego tempa inwestycji w przemyśle. Inwestycje w sektorze przetwórstwa owoców i warzyw powinny koncentrować się na doskonaleniu technologii produkcji, poprawie jakości i wzbogacaniu asortymentu produkcji oraz zachowaniu wymaganych reżimów w zakresie bezpieczeństwa produktów i ochrony środowiska.
Bardzo istotne jest dalsze wzmacnianie powiązań między produkcją pierwotną owoców i warzyw a przemysłem przetwórczym w celu zharmonizowania popytu i podaży pod względem ilościowym i jakościowym.
Sektor przetwórstwa owoców i warzyw wpływa na poprawę bilansu handlowego; przy zachowaniu istniejących przewag komparatywnych należy dążyć do utrzymania jego potencjału na Jednolitym Rynku i rynkach światowych. Przetwórstwo owoców i warzyw istotnie oddziaływuje na stabilizację produkcji pierwotnej i dochody rolników, zwłaszcza w warunkach tworzenia się powiązań kooperacyjnych. Należy jednak zaznaczyć, iż istnieje potrzeba dalszych inwestycji w zakresie poprawy jakości surowców (zakup specjalistycznych środków transportu pozwalających na zmniejszenie strat surowca) oraz bezpieczeństwa i jakości produktów.
Sektor zbożowo - paszowy i skrobiowy
Sektor zbożowo paszowy obejmuje wytwarzanie produktów przemiału zbóż, przemysł skrobiowy, produkcję pasz dla zwierząt gospodarskich i domowych. Polska z populacją 38 mln mieszkańców stanowi w Europie jeden z większych rynków zbytu produktów zbożowych. Dlatego prawie cała produkcja przemiału zbóż jest lokowana na rynku krajowym. Według danych GUS chłonność rynku w tym zakresie szacowana jest obecnie na około 4,6 mln ton w ekwiwalencie mąki lub 5,7 mln ton w przeliczeniu na ziarno. W latach 2000 - 2006 przemiał zbóż utrzymywał się na stabilnym poziomie ok. 5,7 mln t; rósł jednocześnie systematycznie przemiał przemysłowy (z 3,2 do prawie 4 mln t). Spożycie jednostkowe przetworów zbożowych utrzymuje się na stałym poziomie wynoszącym około 119 kg/ 1 mieszkańca rocznie. Sektor przetwórstwa zbóż ma ogromny wpływ na sytuacje konsumentów oraz dochody rolników, bowiem udział zbóż w globalnej produkcji rolnictwa w latach 2003-2005 mieścił się w przedziale 18-22%, a w globalnej produkcji roślinnej odpowiednio 38%.
Polski przemysł zbożowo-młynarski jest bardzo rozdrobniony. Działa w nim ok. 1,1 tys. firm (2004), z czego 167 to jednostki zatrudniające 10 i więcej osób. Średnie zatrudnienie wynosi około 10 osób na firmę (w UE-25 średnio 14 osób). Udział tej branży w zatrudnieniu i produkcji przemysłu spożywczego wynosi odpowiednio 2,2 i 2,6% (2005) wobec 2,0 i 2,9 w UE-25 (2004). Według danych EUROSTAT, w 2004 r. przeciętna wartość sprzedaży w jednej firmie polskiej wynosiła 0,84 mln euro, a w UE-25: 4,0 mln EUR. Wytwarzanie produktów przemiału zbóż dotyczy przede wszystkim rynków lokalnych stąd, iż eksport mąki, kasz, grysików i granulek zbożowych odgrywa marginalną rolę, w przeciwieństwie do przetwórstwa wtórnego zbóż, które nie jest objęte wsparciem w ramach PROW.
Niska jest wydajność pracy w polskim sektorze przetwórstwa zbóż - średnia wartość produkcji na jednego pełnozatrudnionego w Polsce wyniosła w 2004 r. ok. 160 tys. EUR, a w UE-25 ok. 280 tys. EUR tj. o 70% więcej. Należy podkreślić, iż wiodące firmy sektora posiadają znaczące przewagi konkurencyjne wynikające z niskich kosztów pracy i jednocześnie posiadanych zaawansowanych technologii. Jednakże, w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw występują znaczące trudności z dostosowaniem oferty handlowej do potrzeb odbiorców końcowych pod względem asortymentu i jakości produkcji. Wynika to przede wszystkim z przestarzałej technologii przerobu zbóż, a także niewłaściwego zarządzania jakością. Należy również wskazać, iż ciągle niewystarczający jest stopień zapewnienia bezpieczeństwa produkcji i handlu w przemyśle zbożowo-młynarskim.
Produkcja skrobi i produktów skrobiowych w latach 2000-2006 charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu. W 2006 r. wyniosła ona 585 tys. ton i była o 47% wyższa niż w 2000 r. Wzrost ten w głównej mierze był spowodowany zwiększonym zapotrzebowaniem rynku krajowego na produkty skrobiowe oraz poprawą opłacalności ich produkcji, która nastąpiła w wyniku wsparcia finansowego sektora oraz wyższych cen zbytu produktów skrobiowych. Odmiennie przebiegały zmiany w produkcji skrobi ziemniaczanej, która rosła do 2003 r. W 2004 r., po wstąpieniu Polski do UE, kwota na produkcję skrobi ziemniaczanej została ograniczona o 1/3, do niespełna 145 tys. ton, co skutkowało obniżeniem jej produkcji w tymże roku i w następnych latach. W polskim przemyśle skrobiowym funkcjonuje 11 firm zatrudniających 10 i więcej osób. W firmach tych w 2005 r. zatrudnione były 1.354 osoby, a wartość produkcji tej branży w 2005 r. wyniosła 265 mln zł. Udział przemysłu skrobiowego w zatrudnieniu w przemyśle spożywczym ogółem wynosi ok. 0,4%, a w wartości sprzedaży 0,2% wobec odpowiednio 0,4 i 1,2% w UE-25. W latach 2001-2006 eksport produktów skrobiowych zwiększył się dwukrotnie z 67 do 130 tys. ton. W tym samym czasie ich import wzrósł blisko 4-krotnie z 84 do 282 tys. ton. Sytuacja w sektorze skrobiowym wpływa bezpośrednio na producentów ziemniaków (powierzchnia uprawy w 2005 r. wyniosła 588 tys. ha) oraz zbóż.
W branży tej w Polsce jest ponad 4-krotnie niższa wydajność pracy niż w krajach UE - sektor ten posiada bardzo wyeksploatowaną bazę technologiczną, która wymaga znaczących nakładów inwestycyjnych. Zużycie produktów skrobiowych w Polsce charakteryzuje się bardzo wysoką dynamiką, ocenianą w ostatnim pięcioleciu na ok. 7% rocznie, Obecne zużycie produktów skrobiowych wynosi ok. 17 kg/osobę i jest o 25% niższe niż w większości krajów UE. W przemyśle skrobiowym ze względu na duże ładunki zanieczyszczeń wytwarzane w procesie produkcji kluczową rolę odgrywa kwestia wsparcia inwestycji w zakresie ochrony środowiska. Sektor skrobiowy ma szansę rozwoju ze względu na istniejący i przewidywany w następnych latach wzrost popytu. Inwestycje powinny wspomagać wzrost konkurencyjności sektora. Należy oczekiwać dalszego wzrostu popytu na skrobię. Część zapotrzebowania zaspokajana jest obecnie dzięki importowi.
Produkcja pasz przemysłowych w Polsce, z pewnymi wahaniami, wzrasta w ostatnich kilku latach w tempie średnio 4-5% rocznie i wynosiła w 2006 r. ok. 5,7 mln t. Przemysł paszowy istotnie wpływa na rolniczą produkcję zwierzęcą i jej efektywność.
Wzrost produkcji pasz przemysłowych jest silnie skorelowany z rosnącą produkcja drobiarską (mięsa drobiowego i jaj), która w 2006 roku będzie wyższa, w porównaniu do roku poprzedniego, o ok. 5-6%, a w odniesieniu do 2000 r. wzrost ten wyniósł aż 66%. Systematyczny wzrost występuje również w produkcji pasz przemysłowych dla bydła. Ma to związek z postępującą w Polsce przebudową stada i intensyfikacją hodowli. Natomiast produkcja pasz przemysłowych dla trzody jest obecnie niższa niż w 2000 r., ale w ostatnim roku nastąpiło odwrócenie niekorzystnych tendencji i w najbliższych latach produkcja ta powinna systematycznie wzrastać. Rośnie produkcja pasz dla zwierząt domowych - ze 141 tys. t w roku 2000 do 235 tys. t w roku 2006. Pasze te stanowią 4 % ogólnej produkcji pasz, lecz wpływy z jej sprzedaży odpowiadają 20 % przychodów całej branży paszowej. Wydajność pracy w krajowym przemyśle paszowym jest niższa niż w krajach UE. W 2005 r. wartość sprzedaży na jednego zatrudnionego wyniosła 396 tys. EUR wobec 528 tys. EUR w Niemczech.
Przekształcenia w rolnictwie (intensyfikacja i specjalizacja produkcji, koncentracja stad) będą stymulować wzrost popytu na pasze przemysłowe w tempie ok. 5 % rocznie. Do 2013 r. należy spodziewać się że popyt na pasze będzie zwiększać się w dużym tempie. Należy oczekiwać dalszej redukcji pasz gospodarskich w żywieniu zwierząt. Wzrośnie również wykorzystanie mieszanek pełnoporcjowych - w Niemczech na 1 kg mięsa produkuje się 3 kg paszy, podczas gdy w Polsce 1,8. Oznacza to, że popyt na pasze pochodzenia przemysłowego będzie wzrastał, tym bardziej, iż zgodnie z obecnymi tendencjami w latach 2006-2008 następuje odbudowa wielkości produkcji trzody chlewnej i bydła rzeźnego.
Należy również podkreślić, iż wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa rosnąć będzie popyt na karmy dla zwierząt domowych. Znaczącą część obecnego zużycia w tym zakresie (35%) stanowią pasze importowane.
Produkcja olejów
Udział przemysłu tłuszczowego w produkcji sprzedanej całej branży spożywczej wynosi 2,5% (w UE-25 - 4,2%), w zatrudnieniu 0,8% (w UE-25 1,3%). Dominującą rośliną oleistą jest rzepak. Polska jest czwartym producentem oleju rzepakowego w UE-25 (8% udziału). Produkcja oleju rzepakowego w latach 2004 - 2006 rosła, osiągając w 2006 r. ok. 600 tys. t. O dynamicznym wzroście produkcji oleju rzepakowego w trzech ostatnich latach zadecydowały: bardzo wysokie zbiory rzepaku (od ok. 1,5 mln ton w 2005 r. do ponad 1,6 mln ton w latach 2004 i 2006) oraz rozwój jego eksportu, będący następstwem dynamicznego wzrostu popytu rynku niemieckiego na olej rzepakowy przerabiany na biopaliwo. Należy jednakże podkreślić, iż z uwagi na bardzo wysokie krajowe zużycie, udział polskiego oleju rzepakowego na rynkach Wspólnoty był dotychczas bardzo mały.
Funkcjonuje 6 dużych tłoczni oleju rzepakowego, 7 dużych rafinerii i kilkanaście małych, podczas gdy w UE-25 działa 75 dużych tłoczni olejów i 170 rafinerii. Sektor ten w chwili obecnej posiada znaczący wpływ na sytuację producentów rolnych, a po rozszerzeniu produkcji biokomponentów może być on znaczącą alternatywą dla rolników produkujących zboża (rzepak jest rośliną o dużych wymaganiach glebowych i klimatycznych, stąd konkurować będzie o ziemię z innymi uprawami).
W perspektywie najbliższych lat na rozwój sektora olejarskiego największy wpływ będą miały zmiany zapotrzebowania rynku krajowego na tłuszcze roślinne, w tym głównie wzrost zapotrzebowania na olej rzepakowy dla celów technicznych (paliwowych). W handlu zagranicznym oleistymi utrzyma się wysoki deficyt, gdyż przy zakładanej rosnącej chłonności rynku krajowego na rzepak (w związku z rozwojem produkcji biopaliw), jego eksport będzie niewielki, a rosnące wpływy z eksportu głównie śruty rzepakowej, nie zrównoważą dalej rosnących wydatków na import tej grupy towarowej. Szacuje się, iż w latach 2006-2013, przy wzrostowej tendencji zużycia oleju napędowego (z ok. 7,5 do ok. 10 mln ton), Polska, zgodnie z zaleceniami dyrektywy 2003/30/WE, powinna dodawać do tego paliwa 120-700 tys. ton estru, co odpowiada wzrostowi zapotrzebowania na taką samą ilość oleju rzepakowego lub 300-1650 tys. ton rzepaku oraz wzrostowi areału uprawy rzepaku docelowo do 1 mln ha. Oznacza to możliwość wykorzystania istniejącego areału na cele nieżywnościowe i potencjalny wzrost dochodów rolników związany z rosnącymi cenami surowców potrzebnych do produkcji biopaliw. Potrzeba zastąpienia kopalin paliwami odnawialnymi oznacza potrzebę rozwoju produkcji surowców rolniczych przeznaczonych na cele energetyczne i rozwoju bazy przetwórczej niezbędnej do przerobu tych surowców.
Produkcja alkoholu etylowego
Przemysłowa produkcja spirytusu surowego (bez gorzelni rolniczych) w latach 2000-2005 systematycznie wzrastała. W 2005 r. wyniosła ok. 140 mln l i była dwukrotnie większa niż w 2000 roku. Wyniki dziesięciu miesięcy 2006 r. z firm dużych i średnich wskazują na dalszy jej wzrost do ok. 150 mln l. Rosła także, choć w wolniejszym tempie, produkcja spirytusu surowego w gorzelniach rolniczych. W latach 2000-2005 produkcja spirytusu rektyfikowanego zwiększyła się o połowę, do ok. 150 mln l. W 2006 r. pozostała na zbliżonym poziomie. Bardzo zmienna była produkcja spirytusu odwodnionego, z uwagi na zmienną politykę akcyzową państwa w stosunku do biopaliw. W 2003 r. była ona prawie o 45% większa niż w 2000 r., a w 2004 r. obniżyła się o ponad 40%. Ponowny, ponad 3-krotny wzrost produkcji spirytusu odwodnionego do ponad 100 mln l nastąpił w 2005 roku.
W perspektywie najbliższych lat rozwój sektora spirytusowego uwarunkowany będzie przede wszystkim rosnącym zapotrzebowaniem rynku krajowego na biopaliwa. Rozwój spożycia oraz handlu zagranicznego wyrobami spirytusowymi będzie postępował znacznie wolniej.
Przy prognozowanej spadkowej tendencji zużycia benzyn (z ok. 4,0 mln ton w 2006 r. do ok. 3,6 mln ton w 2013 r.) zużycie i produkcja bioetanolu, zgodnie z celami wskaźnikowymi określonymi w dyrektywie 2003/30/WE, powinny wzrosnąć z ok. 100 tys. ton (2006 r.) do ok. 350 tys. ton (2013 r.). Na wyprodukowanie takiej ilości etanolu potrzeba będzie ok. 0,3 do 1 mln ton zbóż. W praktyce będą wykorzystane, takie uprawy jak: żyto, ziemniaki, buraki i kukurydza.
Szacuje się, że łączne zapotrzebowanie na biopaliwa powinno w średnim okresie zwiększyć się do 1 mln ton i być sześciokrotnie większe od obecnej ich produkcji. W polskim rolnictwie istnieją łatwe do wykorzystania rezerwy do produkcji bioetanolu, związane z nadwyżkami zbóż, których eksport jest nieopłacalny. Sytuacja ta daje ogromne możliwości rozwoju sektora produkcji rolnej na cele nieżywnościowe w Polsce.
Przetwórstwo jaj
Produkcja jaj świeżych w Polsce wykazuje tendencję wzrostową - i w okresie 2000-2006 zwiększyła się o 28% osiągając 560 tys. t. Polska jest szóstym co do wielkości producentem w UE-25, a jej udział w produkcji wynosi ok. 7,5%. Niewielką rolę w zaopatrzeniu rynku odgrywa import, który stanowi ok. 2% produkcji. Na eksport przeznaczane jest nieco ponad 10% produkcji. Przetwórstwo jaj na masę jajeczną i proszek należy uznać w Polsce wciąż za sektor niszowy. Produkcja przetworów z jaj w przeliczeniu na mieszkańca jest w Polsce niska (np. dwukrotnie niższa niż w Niemczech).
Należy jednakże podkreślić, iż branża ta wykazuje wysoką dynamikę wzrostu - w latach 2000-2005 produkcja przetworów z jaj (bez albuminy) zwiększyła się ponad dwukrotnie osiągając poziom 13,5 tys. t.
Tabela 25. Produkcja oraz przetwórstwo jaj w Polsce
| 436 | 451 | 499 | 518 | 521 | 545 | 560 | |
| 5.156 | 4.311 | 6.994 | 8.695 | 14.143 | 14.112 | 14.500 |
Źródło: GUS i szacunek Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej na podstawie danych za 2006 r.
Sektor przetwórstwa jaj ma kluczowy charakter ze względu na poprawę bezpieczeństwa produktów jajecznych, bowiem po przetworzeniu na masę jajeczną, a w szczególności na proszek, okres ich trwałości znacząco się wydłuża. Sektor wymaga również wsparcia w zakresie inwestycji związanych z ochroną środowiska. W polskich zakładach przetwórstwa jaj istnieją także duże potrzeby inwestycyjne w zakresie dalszego mocy przetwórczych, gdyż rynek tych produktów cechuje się wysoką dynamiką wzrostu popytu (wtórne przetwórstwo żywności oraz eksport).
Przetwórstwo miodu
Liczba rodzin pszczelich w Polsce od kilku lat jest stabilna i szacowana jest na ok. 1 mln. Przeciętna wydajność miodu z ula wynosi ok. 15 kg, co umożliwia produkcję 15 tys. t rocznie. Produkcja miodu w Polsce charakteryzuje się jednak dużymi wahaniami wynikającymi z warunków pogodowych. Znaczna cześć produkcji miodu przeznaczona jest na samozaopatrzenie lub sprzedawana bezpośrednio, tylko 25 % stanowi produkcja towarowa. Miód skupowany i importowany jest konfekcjonowany i kierowany do sprzedaży detalicznej oraz wtórnego przetwórstwa żywności. Istnieją dobre perspektywy zwiększenia produkcji miodu, gdyż popyt krajowy ma duże możliwości wzrostu a produkty gospodarki pasiecznej mają dobrą pozycję konkurencyjną na rynkach zewnętrznych. Spożycie miodu na osobę wynosi 0,56 kg i jest dwukrotnie mniejsze niż w Niemczech. Rozwojowi pszczelarstwa sprzyja WPR, która wspiera hodowlę, badania naukowe i zwalczanie chorób pszczół.
Tabela 26. Produkcja oraz przetwórstwo miodu w Polsce
Źródło: GUS i Polskiego Związku Pszczelarskiego
Wsparcia w tym sektorze wymaga modernizacja linii do rozlewania, konfekcjonowania i znakowania. Inwestycje w pakowanie miodu powinny uwzględniać poprawę atrakcyjności i funkcjonalności opakowań. Największe problemy dotyczą zaległości zakładów w zakresie gospodarki magazynowej i logistyki gwarantującej terminowość dostaw i jakość miodu.
Temu wszystkiemu towarzyszyć powinno zwiększenie aktywności promocyjnej i rozszerzenie działań marketingowych. Wsparcia wymagają projekty promocyjne podkreślające walory ekologiczne polskiego miodu, co umożliwi dystrybucję pod marką producentów i uzyskiwanie wyższych cen niż w handlu pod marką sieci handlowych.
Przetwórstwo i konserwowanie ziemniaków
Sektor ma duże znaczenie dla producentów rolnych, ponieważ powierzchnia uprawy zajmowała w 2004 r. ponad 700 tys. ha. W spożyciu ziemniaków kontynuowany jest trend spadkowy. Z uwagi na spadek zbiorów i znaczący wzrost cen, spożycie ziemniaków zmalało w sezonie 2005/2006 do poziomu 126 kg/osobę.
Szacuje się, iż spożycie ziemniaków będzie dalej malało w wyniku przewidywanego spadku konsumpcji ziemniaków nieprzetworzonych. Spadek ten będzie jednakże rekompensowany przez wzrost konsumpcji przetworów ziemniaczanych. Obrazuje to sytuacja w sezonie 2005/2006, kiedy spożycie ziemniaków nieprzetworzonych obniżyło się do 112,7 kg na 1 mieszkańca, tj. o 2,5% w porównaniu z rokiem poprzednim, a konsumpcja przetworów ziemniaczanych w ekwiwalencie ziemniaków zwiększyła się do 13,6 kg tj. o 4%. W ostatnich latach produkcja przetworów ziemniaczanych zwiększała się dynamicznie i wynosi obecnie 263 tys. ton.
W najbliższych latach należy oczekiwać wzrostu produkcji przetworów ziemniaczanych o klika procent rocznie, gdyż zarówno eksport, jak i spożycie tych produktów wykazuje tendencję rosnącą i nadal znajduje się na znacznie niższym poziomie niż w krajach UE-15.
Produkcja miodu pitnego, cidru/cydru, perry i win owocowych
Wsparcie działań inwestycyjnych w produkcji napojów o niskiej zawartości alkoholu typu cidry/cydry, perry czy miody pitne jest zasadne z uwagi na dosyć duży potencjalny rynek zbytu tych produktów. Jednakże rzeczywisty poziom ich sprzedaży zależał będzie w bardzo dużym stopniu od sukcesu akcji promujących spożycie tych produktów na rynku krajowym i zagranicznym. Dotyczy to w szczególności produkcji tradycyjnego produktu polskiego jakim jest miód pitny. Należy również wskazać, iż produkcja takich produktów jak wina owocowe czy cidry może stanowić znaczące źródło zagospodarowania owoców w Polsce, szczególnie w okresie występowania ich nadwyżek. Ze względu na charakter i jakość produktu, wsparciem w ramach Programu nie zostaną objęte projekty w zakresie produkcji fermentowanych napojów winopodobnych i winopochodnych.
Tabela 27. Produkcja miodów pitnych w Polsce
Źródło: GUS
Przetwórstwo lnu i konopi
Przez wiele lat Polska była znaczącym producentem lnu i konopi oraz tkanin wytwarzanych z tych surowców. Po okresie zastoju w tej branży, od 1998 r. obserwuje się powolny wzrost krajowego zużycia włókna lnu i konopi, przede wszystkim na skutek wzrostu zapotrzebowania na szlachetne tkaniny lniane oraz poszukiwania nowych zastosowań włókna lnianego i konopnego oraz odpadów.
Rynek aktualnie ukierunkowany jest na wysokiej jakości surowiec włókienniczy. Zlokalizowane w kraju zakłady przędzalnicze wykorzystują ok. 10,5 tys. t włókna lnianego na rok. Natomiast włókno konopne wykorzystywane jest głównie do produkcji ekologicznych płyt izolacyjnych dla budownictwa. Szacuje się, że zapotrzebowanie przemysłu krajowego na ten rodzaj włókna wynosi 3-4 tys. t/rok. Jak wynika z przedstawionych danych chłonność polskiego rynku na włókno lniane i konopne jest duża, stawia się tylko bardzo wysokie wymagania jakościowe dla surowca. Powoduje to, że duża część włókna zamiast być produkowana w kraju jest importowana. Produkcja krajowa jest niewystarczająca, a przede wszystkim nie odpowiada wymogom jakościowym stawianym przy produkcji tkanin szlachetnych. Wzrastające wymagania produkcji tekstylnej stawiają na szlachetne i delikatne włókna lniane, pozwalające na produkcję przędzy poniżej 50 tex. Z takiej przędzy uzyskuje się tkaniny o niskiej gramaturze, wykorzystywane głównie do produkcji odzieży (koszule, bluzki, sukienki, garnitury itp.), co w znacznym stopniu poprawia efektywność ekonomiczną produkcji lniarskiej. Do takiej produkcji potrzebne jest jednak włókno najwyższej jakości, którego produkcja w kraju sięga poziomu 30% ogółu wyprodukowanego włókna. Ze sprzedażą pozostałych, niższej jakości włókien występują duże trudności i z reguły włókno takie zalega u producentów, którzy chcąc je sprzedać muszą znacznie obniżyć ceny.
Można oczekiwać, że do roku 2008 zapotrzebowanie krajowe na włókno lnu i konopi zwiększy się o około 50% w porównaniu z 2004 r., przede wszystkim na skutek wzrostu zapotrzebowania na włókno konopi produkowane na cele techniczne (wzrost do 5.000 t rocznie po 2006 r.). Zwiększy się także zapotrzebowania na krótkie włókno lniane (o 20%) oraz na długie włókno lniane najwyższej jakości - o około 8%. W sumie łączne zapotrzebowanie na włókno lnu i konopi może wzrosnąć do około 17 tys. t w 2008 r. Prawdopodobne jest także powiększenie eksportu, pod warunkiem poprawy konkurencyjności jakościowej polskiej oferty. Dlatego istnieją znaczące potrzeby odnośnie poprawienia jakości produkowanego włókna w zakresie inwestycji dotyczących wstępnego przetwórstwa roślin włóknistych oraz przygotowanie produktów rolnych do sprzedaży.
Przechowywanie wraz z zamrażaniem produktów rolnych
Pomimo znaczącej liczby zakładów przetwórstwa spożywczego w Polsce, niewielki ich procent posiada chłodnie przyzakładowe (w przemyśle mięsnym istnieje jedynie około 70 chłodni przyzakładowych, często o temperaturach składowania dla chłodni klasy II to jest od -18 C do -22 C. Chłodnictwo usługowe prawie w 100 % posiada temperatury składowania dla chłodni klasy I to jest od -22 do -30 C. Od lat przemysł mięsny korzysta z usługi zamrażania i składowania w chłodniach zarówno z uwagi na niedostateczną własną bazę chłodniczą jak i na temperatury, które w ich chłodniach kategorii II nie pozwalają na długotrwałe przechowywanie mięsa. Integracja z UE zasadniczo zmieniła popyt na usługi chłodnicze, gdyż rozwiązania unijne nie przewidują interwencji bezpośredniej na rynku mięsnym. Została ona zastąpiona przez system dopłat do prywatnego przechowywania (plus subwencje eksportowe). Decyzje kreujące popyt na takie składowanie podejmują przedsiębiorcy wówczas, gdy tworzenie zapasów rokuje szansę na dodatkowe zyski z tytułu wzrostu cen zbytu, tj. gdy koszty takiego składowania nie przekroczą kwoty dodatkowych przychodów z tytułu wzrostu cen i opłat za prywatne przechowywanie.
Dlatego, na znaczeniu zyskuje segment usług chłodniczych dotyczących przechowywania mrożonych warzyw i owoców, przede wszystkim truskawek oraz segment rynku usług chłodniczych, polegający na odpłatnym użytkowaniu pomieszczeń chłodniczych przez podmioty produkcji i handlu żywnością mrożoną.
Firmy produkcyjne mające dobre kontrakty eksportowe zlecają firmom chłodniczym zlokalizowanym w bazach surowcowych pozyskanie surowca, zamrożenie i przechowywanie owoców i warzyw do momentu wysyłki eksportowej lub do dostawy do zleceniodawcy. Przewóz delikatnego surowca np. truskawek, malin, groszku, który łatwo się psuje, na dłuższych trasach ze względów jakościowych jest niekorzystny.
Żywność mrożona należy do żywności funkcjonalnej i wygodnej, o wysokiej elastyczności dochodowej popytu, co wskazuje na duże możliwości rozwoju usług przechowywania takich produktów. Dla podmiotów świadczących usługi chłodnicze istotne jest również to, że produkcja wielu rodzajów żywności mrożonej jest bardzo skoncentrowana. Stan ten powoduje, że dystrybucja żywności mrożonej wymaga tworzenia centrów dystrybucyjno-logistycznych lub sieci dealerów w największych ośrodkach konsumpcyjnych. Centra takie muszą być urządzane w obiektach chłodniczych, gdyż warunkiem utrzymania jakości jest zapewnienie ciągłości łańcucha chłodniczego. Takie ośrodki dystrybucji przyjmują duże partie dostaw, z których po krótkim okresie składowania kompletowane są partie dostaw do rozproszonej sieci handlowej. Należy podkreślić, iż obecna infrastruktura chłodnicza jest przestarzała i wysoce energochłonna, stąd występują duże potrzeby w zakresie modernizacji maszyn i urządzeń wykorzystywanych w tym sektorze.
Sprzedaż hurtowa produktów rolnych
Nowoczesna organizacja handlu hurtowego to niezbędny warunek wzrostu znaczenia polskich produktów rolnych na zagranicznych rynkach zbytu. Poprawa organizacji w kierunku wzrostu koncentracji podaży i odpowiedniego przygotowania produktów do sprzedaży - głównie w sklepach wielkopowierzchniowych niezbędna jest też na rynku krajowym. Wzrost znaczenia profesjonalnego handlu hurtowego, wyposażonego w nowoczesne urządzenia do przechowywania, sortowania i pakowania owoców, warzyw i ziemniaków przyczynia się też do dostosowania tych produktów do wspólnorynkowych wymogów jakości handlowej.
Priorytetowo powinny być traktowane projekty zgłaszane przez grupy i organizacje producentów utworzone zgodnie z unijnym prawodawstwem w zakresie organizacji świeżych owoców i warzyw. W PROW zostały wprowadzone jednakże odpowiednie zapisy wykluczające możliwości udzielenia dofinansowania na tę samą operację z więcej niż jednego źródła związane z różnym zakresem wsparcia dla poszczególnych działań Programu i instrumentów wsparcia WPR.
Potrzeby inwestycyjne przekraczać będą w najbliższych latach dotychczasową wartość inwestycji w sektorze. Infrastruktura handlu hurtowego należy do najsłabszych ogniw łańcucha żywnościowego. Inwestycje stwarzające warunki dla rozwoju handlu hurtowego, w tym również rynków hurtowych poprawiają jakość produkcji i bezpieczeństwa obrotu produktami rolnymi oraz wymuszają standaryzację produktów rolnych. Poprzez system rejestracji cen i obrotów zwiększa się również transparentność i przewidywalność rynków.
Grupy producentów rolnych
Ważną rolę w poprawie konkurencyjności gospodarstw odgrywają organizacje producenckie. Do połowy 2006 roku do rejestrów właściwych wojewodów/marszałków zostały wpisane 124 grupy producentów rolnych, z tego 22 należą do branży "owoców i warzyw". Obserwuje się zarówno wzrost liczby grup, jak i zwiększenie ich produkcji towarowej.
Grupy producentów rolnych są tworzone w Polsce od 2001 r. W związku z zainteresowaniem producentów rolnych organizowaniem się w celu podejmowania wspólnych działań na rynku, 21 listopada 2000 r. weszła w życie ustawa o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw stanowiąca podstawę prawną tworzenia grup. W latach 2001-2004 (do 30.04.2004 r.) do rejestrów grup producentów rolnych prowadzonych przez wojewodów wpisane zostały 73 grupy. Grupy te przez kolejnych 5 lat swojej działalności otrzymywały/otrzymują pomoc finansową na założenie i wsparcie działalności administracyjnej, z budżetu krajowego.
Pomoc dla grup producentów rolnych została uwzględniona w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006. Od chwili rozpoczęcia wdrażania Planu znacząco wzrosła liczba grup producentów rolnych. Od 01.05.2004 r. do końca 2006 r. utworzonych zostało 95 grup producentów rolnych, w szczególności w następujących branżach: trzoda chlewna, ziarno zbóż, ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych, nasiona roślin oleistych, tytoń, drób, mleko oraz jaja ptasie. Niezależnie od pomocy na działalność administracyjną dla grup w ramach PROW 2004-2006 podjęte zostały także działania na poziomie krajowym służące aktywizacji producentów rolnych do organizowania się w grupy producentów rolnych. Od dnia 01.01.2007 r. grupy te są zwolnione z podatku od nieruchomości w odniesieniu do budynków i budowli zajętych przez grupę producentów rolnych, wykorzystywanych wyłącznie na prowadzenie działalności w zakresie sprzedaży produktów lub grup produktów wytworzonych w gospodarstwach członków grupy, zgodnie z jej aktem założycielskim oraz z podatku dochodowego w części wydatkowanej na rzecz członków grupy w roku podatkowym lub roku po nim następującym, przeznaczonej na zakup środków produkcji przekazanych członkom grupy producentów rolnych oraz na szkolenie członków grupy. Powyższe zwolnienia wynikają z ostatniej nowelizacji ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw.
Grupy zrzeszające producentów owoców i warzyw, które zostały utworzone po 01.05.2004 r., nie korzystały ze wsparcia w ramach PROW 2004-2006 lecz zostały objęte pomocą finansową na pokrycie kosztów związanych z utworzeniem grupy i prowadzeniem działalności administracyjnej w oparciu o właściwe rozporządzenia Rady (WE).
W ramach Pomocy Technicznej PROW organizowane były liczne szkolenia, warsztaty i seminaria na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i gminnym a także ogólnopolskie konferencje na temat tworzenia i działalności grup producentów rolnych. Przedstawiciele wielu branż i wszyscy zainteresowani tą problematyką mieli możliwość uzyskania informacji na temat warunków utworzenia grupy i uzyskania pomocy finansowej ze środków PROW 2004-2006.
Stopień organizacji polskich producentów w grupy producentów rolnych systematycznie wzrasta. Jednakże pomimo dotychczasowych form wsparcia i promocji tworzenia grup producentów rolnych jest on wciąż niewielki (od 0,01% do 2% producentów w poszczególnych branżach). W związku z tym istnieje wyraźna potrzeba kontynuacji działań informacyjnych, promocyjnych i wsparcia finansowego dla grup producentów rolnych.
Potencjał w zakresie innowacji i transferu wiedzy
Wdrażanie innowacji i transfer wiedzy stają się coraz ważniejsze dla przyszłości sektora rolniczego, leśnego i żywnościowego w Europie. Wprowadzenie nowych produktów, procesów i technologii mogłoby znacznie poprawić wydajność zwłaszcza mikro, małych, a także średnich przedsiębiorstw przetwórczych, leśnych i rolnych. W szczególności nowe formy współpracy, w tym zwłaszcza wsparcie finansowe, mogłyby ułatwić dostęp do wyników badań, transferu know how, innowacji i znacznie bardziej efektywnego wykorzystania rozwiązań powstałych w ramach programów ramowych UE. Naukowe wsparcie dla polityki wobec sektora rolnego, leśnego i żywnościowego, uwzględniające realizację procesów innowacyjnych i skuteczne zwiększanie wartości dodanej produktów i usług wytwarzanych w tych sektorach, wiąże się z koniecznością aktywnego współudziału środowiska naukowego oraz nowego podejścia do warunków wdrażania rozwiązań naukowych do praktyki. Sektory te pod warunkiem aktywnego korzystania z najnowszych osiągnięć nauki i innowacji są w stanie zrealizować oczekiwania zarówno konsumentów, jak i współuczestniczyć w rozwoju Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
Unia Europejska dokonuje zmian we Wspólnej Polityce Rolnej. Są one odpowiedzią na ewolucję oczekiwań konsumentów, a jednocześnie podatników Unii Europejskiej w odniesieniu do społecznych funkcji rolnictwa w zakresie metod produkcji rolnej przyjaznych środowisku, uwzględniających bezpieczeństwo żywności i dobrostan zwierząt. Polityka rolna w coraz większym stopniu uwzględnia zagadnienia naukowego wsparcia wszystkich segmentów sektora rolno-spożywczego, procesów innowacyjności, dywersyfikacji oraz zagadnień wytwarzania wartości dodanej.
Uwzględniając dotychczasowe kierunki działań KE, zasadnym jest by w krajowym systemie wsparcia konkurencyjności i innowacji podjąć stosowne decyzje wspierające działalność i współpracę zarówno zaplecza badawczo-rozwojowego, jak i przedsiębiorców sektora rolno-spożywczego i leśnego.
Dodatkowym argumentem, poza spójnością z działaniami Komisji Europejskiej, za podjęciem działań na rzecz budowy systemu wsparcia transferu innowacyjnych technologii, nowych produktów i procesów w sektorze rolnym, leśnym i żywnościowym, są prognozy rozwoju dla tych sektorów, które wskazują na istnienie poważnych barier zarówno organizacyjnych, jak i ekonomicznych. Pomimo niższych kosztów produkcji polskie produkty są bardzo często mało konkurencyjne na rynku międzynarodowym. Jednym z powodów są trudności naszych producentów ze spełnieniem standardów rynkowych, takich jak certyfikaty jakości, pełna identyfikowalność produktu (traceability), czy uniformizacja dużych partii zwłaszcza owoców i warzyw. Bardzo słabo rozwinięte są także marketing i logistyka. Ponadto coraz częściej pojawiają się zalecenia Światowej Organizacji Handlu co do cen, a także warunków wsparcia w sektorze rolno-spożywczym. Uwzględniając tę sytuację na rynkach światowych, warunkiem niezbędnym dla dalszego rozwoju rolnictwa, leśnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce jest rozwijanie i wdrażanie innowacyjnych technologii zmniejszających koszty produkcji i podwyższających jakość oraz wdrażanie nowoczesnych systemów zarządzania, marketingu i logistyki. Realizacja tych zadań wymagała będzie ścisłej współpracy i sprawnego przepływu informacji pomiędzy przedsiębiorcami a zapleczem B+R.
W Polsce obserwuje się stosunkowo niski stopień współpracy pomiędzy sektorem przemysłowym a potencjalnymi dostawcami innowacyjnych technologii. Zarówno w 2005, jak i w 2006 roku nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach utrzymały się mniej więcej na poziomie 21,5% i były zdecydowanie niższe od średniej dla UE-15 wynoszącej 56%. Polskę charakteryzuje nie tylko niski poziom innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) na tle krajów UE, ale także niższy całkowity udział przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną w sektorze prywatnym (37,8%) niż w sektorze publicznym (47,6%).
Struktura nakładów na działalność innowacyjną w 2004 r. wskazuje, że postęp technologiczny dokonywał się głównie poprzez unowocześnienie parku maszynowego - niespełna 60% ogółu inwestycji stanowiły nakłady na zakup maszyn i urządzeń. Natomiast na działalność badawczo-rozwojową przedsiębiorstwa przeznaczały niewiele ponad 7,5% środków inwestycyjnych, podobnie jak na zakup gotowych technologii w postaci dokumentacji i praw - około 3%. Dominującą pozycję w strukturze nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach stanowią nakłady inwestycyjne na środki trwałe związane z wprowadzanymi innowacjami (59,8%). Taka struktura nakładów oznacza, że działalność innowacyjna polega głównie na nabywaniu tzw. technologii materialnej, co jest racjonalne w sytuacji konieczności zmniejszania luki technologicznej. Głównym źródłem finansowania działalności innowacyjnej w przemyśle, zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym, były środki własne przedsiębiorstw. W krajach charakteryzujących się wysokim poziomem innowacyjności przemysłu większość środków pochodzi ze źródeł zewnętrznych.
Podstawową barierą, jaką napotykają polscy producenci i przetwórcy płodów rolnych we wdrażaniu innowacyjnych technologii oraz podnoszeniu jakości i konkurencyjności ich wyrobów jest, poza brakiem środków na prace badawczo-rozwojowe, utrudniony dostęp do informacji niezbędnych do podejmowania racjonalnych decyzji w sprawach rozwoju i inwestycji.
Ten stan organizacyjny sektora rolnego i żywnościowego, a także podobne zależności występujące w strukturze sektora leśnego wskazują, że bez zastosowania systemowego wsparcia procedur wdrażania wyników badań do praktyki gospodarczej trudno będzie uzyskać zwiększenie wartości dodanej stanowiącej o szansach rozwoju każdego przedsięwzięcia gospodarczego. Wprowadzenie nowych rozwiązań umożliwiających zastosowanie innowacyjnych rozwiązań w technice, technologii i organizacji do działalności gospodarczej poprzez powiązanie ich z nauką staje się koniecznością.
Jakość i zgodność z normami Wspólnoty
Dynamika eksportu polskich produktów oraz duże zainteresowanie polskimi artykułami rolno-spożywczymi w UE świadczy o konkurencyjności polskich firm na rynkach oraz o wysokich wymaganiach jakościowych. Wysoka jakość polskiej żywności, a także świadectwa jakości i znaki jakości potwierdzające unikalne cechy polskich produktów żywnościowych oraz wykorzystanie możliwości i potencjału produkcyjnego zakładów przetwórstwa rolnego, stworzą optymalne warunki ich rozwoju na krajowym i europejskim rynku produktów żywnościowych.
Zagwarantowanie bezpieczeństwa żywności produkowanej przez polski przemysł rolno-spożywczy jest kolejnym zagadnieniem wymagającym dostosowania do standardów UE. Większość dużych przedsiębiorstw produkcyjnych i przetwórczych w Polsce przygotowana jest do konkurowania na wspólnym rynku. Zakłady opracowały i wprowadziły procedury kontroli wewnętrznej (Systemy Zarządzania Jakością, HACCP, Dobrej Praktyki produkcyjnej - GMP i Dobrej Praktyki Higienicznej - GHP), a poczynione procesy restrukturyzacyjne i modernizacyjne zapewniają właściwą jakość produkcji.
Nadal jednak szczególnej uwagi wymaga konieczność przeprowadzania akcji informacyjnych i edukacyjnych wśród przedsiębiorców (głównie małe i średnie firmy), dotyczących regulacji i zasad obowiązujących na Jednolitym Rynku UE. Dla wielu przedsiębiorców nowe przepisy krajowe i unijne nie są znane, co wpływa na obniżenie jakości produktów, a tym samym zdolności konkurowania na wspólnym rynku. Braki widoczne są w zakresie np. znakowania produktów, niedostatecznej ilości odpowiedniego sprzętu oraz szkoleń dla specjalistów w danych dziedzinach.
Dążenie do poprawy konkurencyjności produkcji wpłynęło na wprowadzanie przez zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego dobrowolnych systemów jakości, stanowiących dla konsumentów dodatkową gwarancję jakości. Dlatego konieczne jest wspieranie dalszych działań modernizacyjnych w tych zakładach, które rokują nadzieję na spełnienie standardów UE i prowadzenie rentownej działalności na Jednolitym Rynku UE.
Mimo poczynionych licznych inwestycji, polski przemysł rolno-spożywczy nadal jest niewystarczająco dostosowany do wymagań UE w zakresie ochrony środowiska. W zależności od branży, odpady w przemyśle rolno-spożywczym (łącznie z osadami ściekowymi) stanowią od 3 do 90% surowca. Największe ilości odpadów powstają w przetwórstwie mięsa, ziemniaków i cukru. Z uwagi na dużą ilość odpadów i niedoinwestowanie technologiczne problemem jest oczyszczanie ścieków w średnich i mniejszych zakładach przetwórstwa mięsnego, co wymaga prawidłowego zagospodarowania odpadów poubojowych, wyposażenia w oczyszczalnie lub przedoczyszczalnie ścieków.
W Polsce obserwuje się rosnące zainteresowanie produkcją wysokojakościową taką jak np. produkty regionalne, produkty ekologiczne i produkty rolnictwa integrowanego. Istnieje duży potencjał rozwoju tych nisz ze względu na dobre warunki środowiskowe i nadwyżki siły roboczej w rolnictwie oraz czynniki kulturowe. W tym zakresie widoczne są rosnące potrzeby ze względu na wysokie wymagania konsumentów oraz konieczność zapewnienia wysokich, mierzalnych standardów jakości.
Produkty Tradycyjne
Polska ze względu na swoje zróżnicowanie regionalne, historię, wpływ i przenikanie się kultur krajów sąsiednich, posiada bardzo bogate dziedzictwo kulinarne. Na jego różnorodność wpływa również zachowanie zwyczajów i regionalnych obrzędów, co jest odzwierciedlone w bardzo dużej liczbie produktów regionalnych czy tradycyjnych.
Produkty te charakteryzują się szczególnymi cechami jakościowymi oraz niepowtarzalnymi sposobami przyrządzania i wytwarzania, przez co przyczyniają się do urozmaicenia polskiej kuchni. Ich wyjątkowość oraz niezmienne receptury zwiększają atrakcyjność regionów i przyciągają turystów.
W Unii Europejskiej system rejestracji i ochrony nazw takich produktów istnieje od 1992 roku. W ramach tego systemu realizowane są założenia unijnej polityki żywności wysokiej jakości. Wśród celów wprowadzonego systemu są m.in. ochrona przed nieuczciwą konkurencją, promocja jakości i przekazywanie konsumentom informacji o wyjątkowych produktach. System rejestracji opiera się na trzech instrumentach: Chroniona Nazwa Pochodzenia, Chronione Oznaczenie Geograficzne i Gwarantowana Tradycyjna Specjalność. Zasady ochrony, rejestracji i kontroli tych produktów na poziomie krajowym regulowane są przepisami ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych.
Efektywne wykorzystanie tego systemu daje szansę krajowym producentom na podkreślenie wyjątkowości i niepowtarzalności ich produktów. O bardzo wysokim potencjale tego rynku w Polsce może świadczyć choćby fakt, iż w ramach odbywającego się konkursu "Nasze kulinarne dziedzictwo" zostało zgłoszonych ponad 700 produktów wywodzących się z poszczególnych regionów kraju. W dalszym ciągu trwa proces identyfikacji tych produktów oraz przygotowywanie i zgłaszanie kolejnych wniosków o rejestrację do europejskiego systemu. Odpowiednie wykorzystanie możliwości, jakie stwarza system unijnych oznaczeń, pozwoli mocniej zaakcentować obecność polskich wyrobów na rynku wspólnotowym.
Ponadto system ochrony i promocji wyrobów regionalnych i tradycyjnych jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i realizację założeń II filaru Wspólnej Polityki Rolnej. Przyczynia się on do zróżnicowania zatrudnienia na obszarach wiejskich tworząc na wsi pozarolnicze źródła utrzymania oraz zwiększa dochody producentów rolnych. Ma to ogromne znaczenie, w szczególności dla obszarów odległych lub obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) gdyż zapobiega wyludnianiu się tych terenów. Za sprawą systemu ochrony i promocji produktów regionalnych i tradycyjnych chroni się także dziedzictwo kulturowe wsi, co w dużym stopniu przyczynia się do zwiększenia atrakcyjności terenów wiejskich i rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej.
Integrowana Produkcja
Integrowana produkcja jest systemem gospodarowania, w którym producent prowadzi produkcję roślin wykorzystując zrównoważony postęp techniczny i biologiczny w uprawie, ochronie roślin i nawożeniu, zwracając szczególną uwagę na ochronę środowiska i zdrowie ludzi. Rozwój integrowanej produkcji w Polsce jest ważnym czynnikiem wpływającym na ochronę środowiska i produkcję bezpiecznej żywności oraz podnoszącym świadomość rolniczą i ekologiczną producentów rolnych.
Integrowana produkcja w Polsce umocowana została w przepisach prawa wraz z wejściem w życie ustawy o ochronie roślin, która uregulowała warunki prowadzenia produkcji rolnej w tym systemie. Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa realizując zadania wynikające z ww. ustawy, w 2004 r. rozpoczęła wdrażanie integrowanej produkcji oraz rozpoczęła sprawowanie nad nią nadzoru.
W 2006 r. do systemu integrowanej produkcji zgłoszono 4.155 upraw, co świadczy, że niektórzy producenci deklarowali prowadzenie upraw więcej niż jednego gatunku roślin w systemie Integrowanej Produkcji. Liczba zgłoszonych upraw w 2006 r. uległa zmniejszeniu o 44,3%. Zgłoszona powierzchnia upraw do systemu IP na koniec grudnia 2006 r. wynosiła 20.428 ha, z czego 89,5% powierzchni stanowiły uprawy sadownicze. W stosunku do roku 2005 do systemu IP zgłoszono o 31,5% mniejszą powierzchnię upraw. Ogółem wydano 1.891 certyfikatów, z tego 1.058 wydano producentom jabłek, co stanowi 56% wydanych certyfikatów. W analizowanym okresie nastąpił 21,5% wzrost liczby wydanych certyfikatów. Łącznie na owoce wydano 1.717 certyfikatów (90,8%), a na warzywa 160 (8,5%).
Rozwój integrowanej produkcji jest istotna kwestią w krajach UE, w związku z powyższym działania zmierzające w kierunku zachęcania producentów do podejmowania działań w celu wdrażania tego sposobu gospodarowania są jak najbardziej celowe. Ponadto integrowana produkcja umożliwia łatwiejszy zbyt certyfikowanych płodów rolnych bardzo dobrej jakości na polskim i wspólnotowym rynku.
Mając na uwadze powyższe należy dodać, że uczestnictwo rolników w systemie chronionych oznaczeń geograficznych, chronionych nazw pochodzenia, gwarantowanych tradycyjnych specjalności oraz integrowanej produkcji umożliwia osiągnięcie wyższych dochodów przy jednoczesnej ochronie dziedzictwa narodowego oraz dbaniu o wpływ całego procesu wytwarzania na środowisko. Wytwarzanie produktów objętych ww. systemami umożliwia zmianę sposobu konkurowania - zamiast wytwarzania dużej ilości produktów homogenicznych produkuje się wysokojakościowe wyroby. Współpraca producentów objętych systemami jakości żywności sprzyja zwiększaniu siły ekonomicznej podmiotów znajdujących się na rynku. Jednocześnie efektywne zrealizowanie tych założeń wymaga jednak, aby konsumenci byli skłonni zapłacić więcej za produkty wytwarzane w ramach tych systemów. Poziom rozpoznawalności produktów uczestniczących we wspieranych systemach jakości żywności jest niski, co obecnie ogranicza możliwość uzyskania wyższych dochodów dla producentów tych produktów. Dlatego też koniecznym staje się wprowadzenie odpowiednich instrumentów w tym zakresie. Pomoc ta powinna mieć na celu pokrycie wyższych kosztów produkcji (związanych np. z dodatkową kontrolą) do czasu, kiedy będą one odzwierciedlone w wyższej cenie produktów na rynku.
Dodatkowo nie bez znaczenia jest prowadzenie działań informacyjnych i promocyjnych mających na celu zapoznanie konsumentów z tymi produktami oraz zwrócenie uwagi na specyficzne cechy tych wysokojakościowych produktów. Dotarcie do konsumenta i jego poinformowanie ma na celu zwiększenie popytu na te produkty. Powinno to z jednej strony zapewnić zbyt tych produktów, a z drugiej pośrednio zachęcić producentów do rozpoczęcia produkcji żywności wysokojakościowej.
3.1.3. Środowisko i gospodarka gruntami
Utrudnienia, wobec których stoją gospodarstwa na obszarach zagrożonych porzuceniem i marginalizacją
Znacznym utrudnieniem, które wymaga od rolników większego zaangażowania wiedzy, sił i środków niż w innych częściach Europy, są niekorzystne warunki naturalne do prowadzenia produkcji rolnej, takie jak duży udział gleb słabych i zakwaszonych, niewielkie opady oraz krótki okres wegetacyjny. Cechy te stanowią obiektywne bariery dla rozwoju sektora rolnego i obszarów wiejskich. Z uwagi na powyższe w Rzeczypospolitej Polskiej duży udział powierzchni użytków rolnych (ponad 56%) stanowią obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (Tabela 28).
Tabela 28. Udział obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania w stosunku do powierzchni użytków rolnych w Rzeczypospolitej Polskiej
| Powierzchnia użytków rolnych | ||
| (tys. ha) | (%) | |
| 197,77 | 1,21 | |
| 8.541,38 | 52,31 | |
| 489,14 | 3,00 | |
| 9.228,29 | 56,52 | |
| 7.099,11 | 43,48 | |
| 16.327,40 | 100,00 | |
Graficzne przedstawienie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania prezentuje rysunek 10. Szczegółowy wykaz obszarów ONW znajduje się w załączniku 1 do Programu.
Rysunek 10. Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania
Warunki przyrodniczo-glebowe w Polsce są gorsze niż przeciętne warunki glebowe w UE. Wynika to z dużego wpływu kolejnych zlodowaceń na proces glebotwórczy, co w efekcie spowodowało pokrycie większości kraju glebami lekkimi (Rysunek 11), na piaszczystym przepuszczalnym podłożu, które mimo przeprowadzenia kosztownych zabiegów agrotechnicznych nie dają możliwości uprawy zarówno takiego zestawu roślin, jaki mogą uprawiać rolnicy w UE, jak też nie umożliwiają uzyskiwania porównywalnych plonów. Na taką sytuację wpływają również warunki klimatyczne (niższe temperatury, krótszy okres wegetacyjny i mniejsze opady).
Do porównania jakości gruntów rolnych w Polsce z przeciętną europejską, zastosowano Soil Geographical Database of Europe w skali 1:1.000.000, której rozwój jest koordynowany przez Wspólnotowe Centrum Badawcze UE w Isprze (Włochy). Waloryzacja europejskich gleb pod względem tekstury, w oparciu o wskaźniki zaadaptowane dla Polski, wskazuje na lepszą o 25% jakość gleb w Europie Zachodniej w porównaniu z glebami polskimi.
Rysunek 11. Mapa występowania gleb lekkich
Źródło: IUNG Puławy
Procentowy udział gleb lekkich w ogólnej powierzchni jest w Polsce dwukrotnie większy, niż średnio w Europie (Tabela 29).
Tabela 29. Procentowy udział gleb lekkich w Europie
| 16,75 | |
| 22,78 | |
| 60,05 | |
| 66,42 | |
| 13,92 | |
| 13,35 | |
| 10,00 | |
| 44,27 | |
| 0,37 | |
| 17,23 | |
| 27,78 | |
| 34,71 | |
| 3,39 | |
| 11,83 | |
| 20,53 | |
| 31,8 | |
| 60,8 |
Źródło: Wösten, 1999, Pondel i inni, 1979
Gruboziarnistość gleb lekkich powoduje niską zdolność retencyjną, co wraz z niskimi opadami bardzo niekorzystnie wpływa na stosunki wodne w okresie wegetacyjnym, zwłaszcza na Niżu Polskim, gdzie w sezonie wegetacyjnym deficyty wody dochodzą do poziomu 250 mm.
Należy podkreślić, iż przestrzenne rozmieszczenie gleb gruboziarnistych (piaszczystych) w krajach ościennych, głównie we wschodnich Niemczech i na Litwie, jest bardzo zbliżone do ich rozmieszczenia w Polsce i jest logiczną konsekwencją ostatnich trzech zlodowaceń. W tym świetle oczywiste jest i niekwestionowane przez żadne autorytety naukowe, że jakość gleb w Polsce (podobnie jak w sąsiednich obszarach) nie osiąga 80% średniej europejskiej.
Duże różnice pomiędzy Polską i innymi krajami lepiej odzwierciedlają dane zaprezentowane w tabeli 30. Godne podkreślenia jest, że gleby lekkie w Polsce są reprezentowane głównie przez gleby piaszczyste, podczas gdy w takich krajach jak Dania dominują w tej grupie gleby piaszczysto-gliniaste.
Tabela 30. Porównanie uziarnienia gleb Polski i Europy
| 31,8 | 60,8 | |
| 40,2 | 38,1 | |
| 13,0 | 1,1 | |
| 13,5 | - | |
| 1,3 | - | |
Źródło: Wösten, 1999, Pondel i inni, 1979
Podobnie jak struktura gleby, warunki klimatyczne, określone w oparciu o ilość opadów atmosferycznych w roku i długość okresu wegetacyjnego, są wyraźnie gorsze niż w większości krajów Europy Zachodniej (Tabela 31).
Dane klimatyczne IPCC (Międzyrządowej Komisji ds. Zmian Klimatycznych) dla Europy, zebrane w siatce 0,5x0,5 stopnia, były wykorzystane do określenia produkcji pierwotnej netto (NPP) w oparciu o powszechnie akceptowany model Chikugo i Miami (Tabela 32). Wygenerowane przy jego pomocy dane dotyczące produkcji pierwotnej w Europie, dobitnie ilustrują znaczną różnicę pomiędzy Polską, a takim krajami jak Francja, Wielka Brytania, Irlandia, Portugalia, zachodnia część Niemiec, czy nawet Włochy - potencjał produkcyjny, ograniczony przez warunki klimatyczne, jest w Polsce o 25-35% niższy, niż we wspomnianych krajach.
Porównanie zależnej od klimatu produktywności netto w Polsce, ze średnią europejską, niezależnie od przyjętej metodyki, wskazuje wyraźnie, że warunki klimatyczne w Polsce są blisko o 20% gorsze, niż w krajach UE-15.
Obliczona wartość produktywności netto dla Polski jest zbliżona do wartości dla Hiszpanii, gdzie do ONW zaklasyfikowano 74% powierzchni kraju.
Tabela 31. Rozmieszczenie rocznych opadów atmosferycznych w Europie
| Średni opad (mm) | % powierzchni z opadami rzędu: | |||||
| 1.148 | 2,8 | 14 | 12,9 | 9,6 | 60,7 | |
| 873 | 0 | 0 | 57,4 | 25,3 | 17,4 | |
| 667 | 12,1 | 56,1 | 24,8 | 6,4 | 0,6 | |
| 711 | 0,6 | 49,4 | 45 | 5 | 0 | |
| 627 | 0 | 100 | 0 | 0 | 0 | |
| 839 | 0 | 17,5 | 45,4 | 22,6 | 14,6 | |
| 658 | 22,4 | 47 | 21,9 | 5,4 | 3,2 | |
| 630 | 52,4 | 24 | 6,3 | 7 | 10,3 | |
| 770 | 0 | 0,4 | 98,7 | 0,9 | 0 | |
| 1.101 | 0 | 0 | 9,6 | 23,3 | 67,1 | |
| 651 | 0 | 80,7 | 19,3 | 0 | 0 | |
| 639 | 0 | 91,3 | 8,7 | 0 | 0 | |
| 706 | 11,7 | 39,1 | 38,6 | 6,7 | 4 | |
| 603 | 31,3 | 58,4 | 7,9 | 1,8 | 0,5 | |
| 839 | 0 | 31 | 29,6 | 20,2 | 19,1 | |
| 756 | 2,9 | 37 | 35,9 | 13,4 | 10,9 | |
| 1.351 | 0 | 0 | 5,5 | 9,2 | 85,3 | |
| 577 | 41,4 | 52,6 | 6 | 0 | 0 | |
| 1.162 | 0,2 | 18,3 | 18,5 | 11,7 | 51,3 | |
| 931 | 5,5 | 18,4 | 35,2 | 11,6 | 29,3 | |
Źródło: Interpolacja wykonana przez IUNG Puławy w opardu o dane IPCC
Tabela 32. Ocena potencjalnej wydajności plonów (t/ha/rok) obliczona dla krajów europejskich w oparciu o model Miami (Lieth 1975) i model Chikugo (Uchijima, Seino 1985) w porównaniu z Polską (UE-15=100%)
| Model Miami | W porównaniu do UE=100% | Model Chikugo | W porównaniu do UE=100% | |
| 10,1 | 89 | 7,7 | 82 | |
| 12,6 | 110 | 10,1 | 108 | |
| 10,3 | 91 | 8,2 | 87 | |
| 10,9 | 97 | 8,6 | 91 | |
| 12 | 108 | 10,3 | 109 | |
| 10,4 | 92 | 9,6 | 102 | |
| 9,7 | 86 | 8,3 | 88 | |
| 11,9 | 104 | 9,7 | 103 | |
| 13,1 | 115 | 10,3 | 110 | |
| 10,2 | 90 | 7,6 | 80 | |
| 10,1 | 89 | 7,2 | 76 | |
| 10,8 | 95 | 8,8 | 94 | |
| 9,6 | 85 | 8,0 | 85 | |
| 12,4 | 109 | 11,5 | 122 | |
| 10,4 | 92 | 8,2 | 88 | |
| 11,7 | 103 | 9,4 | 100 | |
| 11,5 | 101 | 9,9 | 106 | |
| 11,21 | 100 | 9,4 | 100 |
Gorsze warunki do produkcji rolnej znajdują odzwierciedlenie w osiąganych plonach, co można przeanalizować biorąc pod uwagę przyjęte w danych krajach plony referencyjne. Tylko w przypadku Finlandii (2,82 t/ha), Portugalii (2,9 t/ha), Hiszpanii (2,69 t/ha) plony referencyjne zostały przyjęte na poziomie zbliżonym do polskiego (3,0 t/ha). W pozostałych krajach plony referencyjne odzwierciedlające średni poziom plonów na danym obszarze zostały przyjęte na znacząco wyższym poziomie (od 3,9 t/ha - Włochy, do 6,6 w Holandii czy 6,88 w niemieckim regionie Schleswig-Holstein).
Kolejnym kryterium jest przyjęta wysokość nad poziomem morza, użyta do wyznaczania terenów górskich. Polska strona zaproponowała jako wysokości brzegowe 500 m n.p.m. do wyznaczania strefy górskich terenów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Należy podkreślić, że ze względu na położenie polskich gór (wysunięte na północ Europy Środkowej) oraz znaczącą przewagę północnych stoków, występujące tam warunki klimatyczne są gorsze od występujących na analogicznych wysokościach w Alpach. Doliny górskie Karpat Zachodnich są z reguły bardzo wąskie (w przeciwieństwie do południowej części Karpat Słowackich) i zwykle tworzą tereny długiego utrzymywania się mrozu, wpływającego niekorzystnie na plonowanie roślin. Dodatkowo należy nadmienić, iż polska strona łańcuchów górskich (Tatry, Sudety) charakteryzuje się bardzo dużym pofałdowaniem, co nie pozostaje bez wpływu na trudności w uprawie gleby, ale również sprzyja zachodzeniu procesów zmywania gleby ze stanowisk położonych na pochyłościach.
Na tych obszarach, ze względu na utrudnione warunki prowadzenia działalności rolniczej oraz niższe plony, ma miejsce porzucanie rolnictwa przez mieszkańców i poszukiwanie źródeł utrzymania gdzie indziej. Konsekwencją rezygnacji z uprawy roli i pozostawiania ziemi odłogiem oraz migracji jest degradacja krajobrazu obszarów wiejskich oraz zanikanie cennych siedlisk licznych gatunków zwierząt i roślin.
Dlatego też wsparcie finansowe w ramach działania "Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania" (ONW) ma na celu zapewnienie ciągłości rolniczego użytkowania ziemi i tym samym utrzymanie żywotności obszarów wiejskich, a więc zapobieganie wyludnianiu się obszarów wiejskich zakwalifikowanych jako górskie i inne o niekorzystnych warunkach gospodarowania i zatracaniu ich rolniczego charakteru oraz wiążącym się z tym konsekwencjom społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Płatności ONW stanowią rekompensatę za poniesione koszty i dochód utracony w wyniku gospodarowania na tych obszarach.
Różnorodność biologiczna na obszarach wiejskich
Różnorodność biologiczna Polski należy do jednej z najwyższych w Europie. Decydują o tym zarówno dogodne warunki naturalne, jak i odmienny charakter, w stosunku do pozostałych krajów europejskich, oddziaływań antropogenicznych (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, tradycyjne ekstensywne rolnictwo zachowane na znacznych obszarach oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Sytuacja pod tym względem jest również silnie zróżnicowana regionalnie. Wschodnie i południowo-wschodnie regiony Polski mają dobrze zachowaną przyrodę towarzyszącą rozdrobnionej strukturze agrarnej. Utrzymywanie się na tych terenach tradycyjnego typu gospodarki rolnej umożliwiło zachowanie cennych krajobrazów rolniczych o wysokiej różnorodności biologicznej oraz zasobów genowych w prymitywnych odmianach roślin użytkowych i rasach zwierząt hodowlanych.
Zróżnicowana rzeźba terenu, różnorodność warunków glebowych i klimatycznych sprawiają, że Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Na obszarze Polski występuje 485 typów zespołów roślinnych, wśród których jest 56 zbiorowisk leśnych (17 zaliczono do siedlisk o znaczeniu priorytetowym dla UE), a blisko połowa z nich jest związana z obszarami rolniczymi.
Promowana od początku lat dziewięćdziesiątych zrównoważona gospodarka leśna sprzyja powstawaniu zdrowych i odpornych drzewostanów. Lasy obecnie sadzone maja strukturę wielogatunkową i wielowarstwową. W założeniu jest to próba odtworzenia lasu naturalnego. Ponadto, łączenie drobnych rozproszonych kompleksów leśnych za pomocą korytarzy ekologicznych budowanych przy użyciu zalesień sprzyja migracji cennych gatunków zwierząt leśnych oraz istotnej z punktu widzenia populacji tych gatunków wymiany genów zapewniającej ich różnorodność genetyczną, a przez to zwiększającą odporność gatunków na zmiany zachodzące w środowisku bytowania. Takie podejście do gospodarki leśnej znalazło odzwierciedlenie w realizowanych celach działania "Zalesienie gruntów rolnych oraz gruntów innych niż rolne".
Według Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań (2003), w Polsce występuje około 45 typów zbiorowisk roślinnych użytkowanych jako łąki i pastwiska. 90% tych siedlisk jest położonych na terenach nizinnych, głównie w ich obniżeniach i dolinach rzecznych. Połowa z nich zachowała charakter półnaturalny (10,5% terenów rolniczych). Charakter naturalny i półnaturalny zachowały siedliska błotne i torfowiskowe, ekstensywne łąki i pastwiska zlokalizowane w naturalnych dolinach rzecznych, zakrzewienia śródpolne, murawy górskie i kserotermiczne z wieloma gatunkami endemicznymi. Walory środowiskowe tych terenów są zagrożone wskutek intensyfikacji produkcji rolniczej, wypalania traw, a także porzucania użytków zielonych o niskich walorach paszowych w sytuacji ograniczenia pogłowia zwierząt.
Na skutek zachowania tradycyjnych form ekstensywnej gospodarki rolnej, do naszych czasów zachowały się też miejscowe odmiany roślin uprawnych oraz lokalne rasy zwierząt gospodarskich. Regiony występowania starych odmian roślin znajdują się głównie w południowej części kraju (region górski). Zagrożeniem dla zasobów genetycznych roślin uprawnych jest ich niskie wykorzystanie w praktyce. W ostatnim okresie odnotowano spadek sprzedaży nasion kwalifikowanych (ok. 30%) i uproszczenie płodozmianu.
Polska posiada znaczące zasoby genetyczne zwierząt gospodarskich. W ich skład wchodzi 215 rodzimych ras zwierząt gospodarskich. W 2000 r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zaakceptował i skierował do realizacji programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych najcenniejszych populacji zwierząt gospodarskich zagrożonych wyginięciem. Łącznie programami ochrony objęto 75 ras, odmian, rodów i linii z 14 gatunków gospodarskich obejmujących bydło, konie, trzodę chlewną, owce, kury nieśne, kaczki, gęsi, lisy, tchórze hodowlane, szynszyle, pszczoły oraz ryby hodowlane: pstrągi i karpie.
Rasy rodzime są szczególnie przydatne do utrzymywania w systemie produkcji ekstensywnej połączonej z wypasem ekologicznym, co pozwala na efektywne zagospodarowanie terenów półnaturalnych, o ubogich zasobach paszowych.
W Polsce wzrasta "świadomość ekologiczna" społeczeństwa. Coraz częściej podejmowane są działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Różnorodność kulturowa i przyrodnicza polskiej wsi może być traktowana jako szczególna wartość, godna zachowania i pielęgnacji.
Polska nie ma wyznaczonych obszarów cennych przyrodniczo dla rolnictwa\leśnictwa, co wynika z braku jasnej, spójnej definicji określającej, jakie tereny wchodzą w skład tego rodzaju obszarów. W Polsce wyznaczone są różne formy obszarów chronionych, które obejmują tereny rolne i leśne, tj. rezerwaty przyrody, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, zespoły przyrodniczo krajobrazowe i użytki ekologiczne. Wskaźnik dotyczący obszarów cennych przyrodniczo (HNV) będzie opierał się na już istniejących i wyznaczonych obszarach chronionych.
Formy ochrony przyrody
W Polsce większość najcenniejszych przyrodniczo obszarów i obiektów objęto ochroną prawną w formie 23 parków narodowych [zajmujących 317.233,8 ha], 1.395 rezerwatów przyrody (zajmujących 165.244,7 ha), 120 parków krajobrazowych (zajmujących 2.516.855,7 ha) i 449 obszarów chronionego krajobrazu (7.044.459,7 ha). Oprócz tych głównych form ochrony przyrody na terenie Polski wyznacza się również użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz pomniki przyrody. W sumie 32,5% powierzchni kraju objętych jest ochroną przyrody (GUS, 2006).
Niektóre obszary, ze względu na swoją wysoką rangę przyrodniczą, uzyskały status o znaczeniu międzynarodowym: Białowieski Park Narodowy wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, 9 obiektów uznano za Rezerwaty Biosfery (Parki Narodowe: Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Kampinoski, Karkonoski, Słowiński, Tatrzański, rezerwat przyrody Jezioro Łuknajno" oraz "Polesie Zachodnie"), 8 obiektów umieszczono w spisie Konwencji Ramsarskiej (rezerwaty przyrody: Łuknajno, Karaś, Oświn, Świdwie, Słońsk - obecnie w granicach PN "Ujście Warty", Stawy Milickie oraz dwa parki narodowe Biebrzański i Słowiński). Na terenie Polski funkcjonują również 4 transgraniczne Rezerwaty Biosfery (Polsko-Białoruski Rezerwat Biosfery Puszcza Białowieska, Polsko-Ukraińsko-Słowacki Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie, Polsko-Słowacki Rezerwat Biosfery Tatry i Polsko-Czeski Rezerwat Biosfery Karkonosze).
Wiele obszarów wyróżniających się szczególnymi wartościami przyrodniczymi położonych jest na użytkach rolnych. W 2005 r. 12% powierzchni parków narodowych stanowiły grunty rolne. Parki krajobrazowe obejmują w Polsce 120 obiektów, stanowiąc tym samym 8,33% powierzchni kraju, z tego najliczniejsza grupa parków krajobrazowych (16 obiektów) znajduje się w województwie Lubelskim. Te cenne przyrodniczo tereny obejmują 34,78% (905.496,2 ha) użytków rolnych Polski. Jednocześnie największy udział użytków rolnych w powierzchni parków krajobrazowych znajduje się województwach Kujawsko-pomorskim (50,54%) oraz Wielkopolskim (52,23%). W przypadku obszarów chronionego krajobrazu, na które składa się 449 obiektów, aż 65 odnaleźć można w województwie Warmińsko-mazurskim. Tereny te, o zróżnicowanych ekosystemach, chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz obejmują 2.833.865,2 ha użytków rolnych Polski.
Biorąc pod uwagę ponowne wystąpienie w 2010 r. klęski powodzi, która wyrządziła szkody w gospodarstwach rolnych na ponad 1.400.000.000 zł, oraz istotne zagrożenie, jakie mogą nieść w przyszłości różnego rodzaju katastrofy naturalne (np. huragany, wyładowania atmosferyczne, osuwiska ziemi, pożary), jest konieczne podejmowanie działań zabezpieczających i naprawa zaistniałych zniszczeń.
Sieć Natura 2000
Zgodnie z unijnymi dyrektywami, tzw. Ptasią (Dyrektywa Rady 79/409/EWG) i Siedliskową (Dyrektywa Rady 92/43/EWG), Polska jest zobowiązana do utworzenia na swoim terytorium Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w celu objęcia ochroną 76 typów siedlisk przyrodniczych, 267 gatunków ptaków, 46 gatunków roślin i 88 gatunków zwierząt innych niż ptaki.
Sieć Natura 2000 znajduje się w Polsce w fazie tworzenia. Obszary te obejmują 5.244.944 ha lądowej powierzchni kraju, co stanowi 16,77 % powierzchni administracyjnej Polski. Lasy na obszarach Natura 2000 zajmują 2.321.592 ha (55 % obszarów Natura 2000), w tym lasy Skarbu Państwa - 43.246 ha, lasy komunalne - 14.041 ha, lasy własności prywatnej - 246.705 ha, lasy w Parkach Narodowych - 195.267 ha, a lasy mieszanej własności - 51.018 ha. Użytki zielone wraz z nieużytkami zajmują powierzchnię 703.930 ha, a grunty orne - 921.756 ha. Grunty rolne stanowią zatem 31 % obszarów Natura 2000. Realizacja w ramach PROW 2007-2013 działania skierowanego w założeniu do prywatnych właścicieli lasów, generowałaby wysokie koszty wdrożenia i obsługi, niewspółmierne do uzyskanych efektów przyrodniczych. Ochronę przyrody w lasach Skarbu Państwa realizuje się w oparciu o przepisy ustawy o lasach. Każde nadleśnictwo ma obowiązek sporządzenia 10-letnich planów urządzania lasu, których integralnym elementem jest program ochrony przyrody nadleśnictwa.
W lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa sporządza się uproszczone plany urządzania lasu, których wykonanie dla każdego kompleksu leśnego zleca właściwy miejscowo starosta, a w przypadku gdy kompleks leśny jest mniejszy niż 10 ha gospodarowanie w takim lesie odbywa na podstawie decyzji starosty. Wymogi zawarte w przepisach o lasach skutkują podobnymi wymogami wykonania planów bądź decyzji określając zasady kierujące ochroną przyrody w takich kompleksach leśnych.
Lasy na najcenniejszych siedliskach są także chronione na podstawie przepisów o ochronie przyrody, pozwalających na wprowadzanie form ochrony adekwatnych do walorów chronionych siedlisk (parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody), dla których sporządza się plany ochrony (art. 20 ustawy o ochronie przyrody), a w sytuacji wygaśnięcia planu ochrony wprowadza się roczne zadania ochronne do czasu opracowania nowego planu. Zadania ochronne przyjmowane są odpowiednio, zgodnie z art. 22 ustawy o ochronie przyrody, rozporządzeniem Ministra Środowiska dla parku narodowego lub zarządzeniem wojewody dla parku krajobrazowego i rezerwatu przyrody. Ponadto każdy obiekt Natura 2000 powinien mieć sporządzony plan ochrony (zarządzania), w terminie 5 lat od dnia wyznaczenia tego obszaru. Plan ochrony powinien zawierać m.in. wykaz zadań ochronnych oraz opis i ocenę potencjalnych zagrożeń.
Graficzne przedstawienie obszarów Natura 2000 znajduje się w załączniku 2 do Programu.
Prace nad wyznaczaniem obszarów Natura 2000 w Polsce zakończą się na przełomie roku 2008/2009.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 198, poz. 1226), 141 ostoi ptaków spełnia kryteria kwalifikujące je do objęcia ochroną w postaci obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (OSO). Łączna powierzchnia 141 OSO wynosi 5.389.972,20 ha, z czego 4.803.417,90 ha stanowią obszary lądowe. OSO stanowić będą około 16,71 % powierzchni całkowitej kraju, natomiast lądowe OSO - 15,40 % powierzchni lądu.
Do sierpnia 2008 r. wyznaczono 364 specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000 (SOO) o powierzchni 2.889.974,30 ha. Obecnie trwają prace 16 Wojewódzkich Zespołów Specjalistycznych (WZS) nad wytypowaniem propozycji uzupełnienia tych obszarów, która zostanie przekazana w pierwszym kwartale 2009 r. do KE w celu jej zatwierdzenia na seminarium biogeograficznym dla regionu alpejskiego i kontynentalnego.
Jeśli chodzi o kwestie dotyczące zarządzania obszarami Natura 2000, to Polska nie posiada planów zarządzania dla tych obszarów oraz żadnych innych obligatoryjnych instrumentów ochronnych. Zgodnie ze zmianami w prawodawstwie krajowym regulującym kwestie ochrony przyrody, dla obszarów Natura 2000 sporządzane będą dziesięcioletnie plany zadań ochronnych i ewentualnie plany ochrony dla całości lub części danego obszaru. Nadzór nad obszarami lądowymi sprawować będzie regionalny dyrektor ochrony środowiska, a morskimi - dyrektor właściwego urzędu morskiego. W przypadku obszarów, które w całości lub częściowo znajdują się w granicach Parku Narodowego, sprawującym nadzór nad obszarem będzie dyrektor Parku Narodowego. Wobec braku planów zadań ochronnych i planów ochrony dla obszarów Natura 2000 obecnie narzędziem ochronnym dla tych obszarów jest procedura oceny oddziaływania na środowisko.
Zmiany wskaźnika populacji ptaków charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego (Farmland bird index), w okresie 2000-2005 (Rysunek 12), wskazują na powolne zachodzenie niekorzystnych zmian w zasobach różnorodności biologicznej. Zagrożeniem dla różnorodności biologicznej obszarów wiejskich jest porzucanie siedlisk marginalnych dla rolnictwa, uproszczenie struktury krajobrazu lub nadmierna intensyfikacja produkcji rolnej.
Rysunek 12. Spadek liczebności gatunków ptaków charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego (w oparciu o Farmland bird index) w latach 2000-200431
Źródło: Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków
Zrównoważone rolnicze użytkowanie terenów, a w szczególności użytków zielonych, jest pożądane dla utrzymania siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt. Takie gospodarowanie chroni te siedliska przed sukcesją drzew i krzewów, która zagraża trwałości ich walorów przyrodniczych. Problem ochrony różnorodności biologicznej obszarów wiejskich w Polsce nie polega więc na ekstensyfikacji produkcji rolnej i odtwarzaniu zdegradowanych siedlisk, a raczej na utrzymaniu w dobrym stanie tego, co zostało zachowane oraz na uniknięciu ekologicznych skutków intensyfikacji.
Rozdrobnienie działek przyczyniające się do tworzenia mozaikowej struktury siedlisk przyrodniczych jest zjawiskiem korzystnym dla zachowania wielu gatunków, zwłaszcza ptaków i ssaków.
Do podstawowych zagrożeń dla chronionych gatunków i wyróżnionych obszarów zaliczyć można zagrożenia wywołane działalnością rolniczą. Wśród największych niebezpieczeństw wymienić trzeba przede wszystkim zagrożenia spowodowane ewentualną chemizacją i intensyfikacją produkcji rolnej. Problemów dostarczyć może również tworzenie wielkich monokultur.
Stan wód i gospodarka wodna
Rzeczpospolita Polska zaliczana jest do krajów ubogich w zasoby wodne. Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna, zarówno w skali roku jak i wielolecia. Zasoby wodne nie są rozłożone równomiernie - problem deficytu wody dotyka centralną część kraju, zaś południowe rejony górskie są często nawiedzane przez opady intensywne.
Wskaźnik dostępności wody dla ludności i gospodarki narodowej, wyrażony ilorazem średniego rocznego odpływu do ilości mieszkańców, wynosi ok. 1.300 m3 na jednego mieszkańca w ciągu roku (średnia w Europie wynosi ok. 4.500 m3 na jednego mieszkańca w ciągu roku). Mała pojemność zbiorników retencyjnych powoduje, że zatrzymują one tylko 6% rocznego odpływu.
Klasyfikacja jakości wód powierzchniowych i podziemnych (GUS, 2005) wskazuje, że przeważają wody III i IV klasy jakości (1.193 punkty na 1.566 punktów pomiarowych), przy niewielkim udziale wód klasy II i braku wód w I klasie jakości. Stan czystości jezior jest znacząco lepszy (GUS, 2005), gdyż 61,7% jezior znajduje się w II klasie czystości, a tylko 6,9% zawiera wody pozaklasowe. Jakość wód powierzchniowych i podziemnych powinna ulegać ciągłej poprawie w związku z podejmowanymi działaniami na rzecz ograniczenia zanieczyszczeń, m.in. ze źródeł rolniczych oraz poprawą stanu sanitacji terenów wiejskich.
Płytkie wody gruntowe, które przyjmują znaczną część zanieczyszczeń, w tym powszechnie występujące zanieczyszczenia związane z rolnictwem, hodowlą i ogrodnictwem oraz gospodarką komunalną, charakteryzują się obniżoną jakością.
O jakości wód w rzekach Rzeczypospolitej Polskiej decydują obecnie głównie odprowadzane, niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne oraz zrzut zasolonych wód dołowych z przemysłu wydobywczego, przede wszystkim z kopalń węgla kamiennego. Substancje biogenne pochodzące głównie ze ścieków komunalnych i spływu powierzchniowego stanowią istotny problem prowadzący do pogarszania jakości wody. Jednakże analiza stanu jakości wód rzek w ostatnich latach wykazuje ciągłą poprawę jakości wody, co wyraża się w spadku długości odcinków rzek nadmiernie zanieczyszczonych oraz we wzroście odcinków rzek, w których jakość wód odpowiada klasie II i III.
Dyrektywa azotanowa (91/676/EWG) i wyznaczenie obszarów narażonych na zanieczyszczenie azotanami (OSN), gdzie nakładane są specjalne wymagania w zakresie produkcji rolniczej, które stanowią ograniczenie środowiskowe dla rolników. W Polsce wyznaczono 1,5 % powierzchni kraju jako OSN (załącznik 3 do Programu). Obszary, które zostały powołane rozporządzeniami Dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej w 2004 r., zostały zweryfikowane w 2008 r.
Na obszarach rolniczych problem zanieczyszczeń azotanowych w Rzeczypospolitej Polskiej nie jest tak znaczący jak w państwach UE, jednakże będzie narastał ze względu na zaniedbania w zakresie przechowywania nawozów naturalnych, w tym gnojówki, gnojowicy i obornika, a także środków ochrony roślin.
Zgodnie z ustawą z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. Nr 147, poz. 1033), gospodarstwa prowadzące chów drobiu powyżej 40 tys. szt. lub trzody chlewnej powyżej 2 tys. szt. od roku 2009 mają obowiązek posiadania planu nawożenia, a także są zobowiązane do zagospodarowania co najmniej 70% gnojówki i gnojowicy na użytkach rolnych. Ponadto od roku 2011 ustawa zobowiązuje wszystkich producentów rolnych do przechowywania płynnych nawozów naturalnych w szczelnych, przykrytych zbiornikach. Tak długie vacatio legis dla tych wymogów miało na celu pozostawienie czasu rolnikom na przeprowadzenie koniecznych dostosowań; wyznaczając termin 1 stycznia 2011 r. założono, że jest to realny termin na spełnienie tego wymogu przez wszystkie gospodarstwa, których to dotyczy. W latach poprzednich, w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004 - 2006 oraz SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" oraz PROW 2007-2013 podjęto szerokie działania na rzecz doposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia do składowania nawozów naturalnych, przeznaczając na ten cel środki publiczne w wysokości łącznej ok. 2,5 mld zł. Należy oczekiwać, że w związku z upływem terminu vacatio legis rolnicy nadal budować będą zbiorniki do przechowywania płynnych nawozów naturalnych w ramach projektów współfinansowanych z środków unijnych.
Wskaźnik bazowy w przypadku nadwyżki azotu wskazuje, iż Rzeczpospolita Polska nie przekracza poziomu uważanego za graniczny i bezpieczny w świetle Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych (48,6kg/ha). Na tle średniej UE - 55kg/ha - wypada bardzo dobrze. Należy jednak pamiętać, iż poziom ten osiągany jest głównie dzięki ogólnemu, niskiemu poziomowi zużycia nawozów sztucznych.
W Rzeczypospolitej Polskiej 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym, gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka, a 25% w systemie bezściółkowym, gdzie wytwarzana jest gnojowica. Najważniejsze problemy wiążą się z:
1) powszechną praktyką, jaką jest przechowywanie obornika bezpośrednio na gruncie, co ma duży wpływ na zanieczyszczenie studni przydomowych;
2) słabym wyposażeniem gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę.
Jednym z najważniejszych czynników wpływających na jakość wody jest wielkość obsady zwierząt gospodarskich. Średnia obsada zwierząt gospodarskich wynosi ok. 0,45 DJP na ha. Najwyższa obsada (60% pogłowia) zwierząt hodowanych na ok. 44% powierzchni gospodarstw rolnych, znajduje się w następujących województwach: wielkopolskim, podlaskim, kujawsko-pomorskim, małopolskim, łódzkim i mazowieckim.
Podstawę identyfikacji wód zanieczyszczonych azotanami pochodzenia rolniczego stanowiły wyniki Państwowego Monitoringu Środowiska realizowanego na szczeblu krajowym, regionalnym oraz częściowo lokalnym. Instytuty naukowe wykonywały ekspertyzy z wykorzystaniem danych monitoringowych, dotyczące oceny w skali całej Rzeczypospolitej Polskiej stanu zanieczyszczenia wód azotanami oraz wpływu rolnictwa na ten stan w aspekcie wymogów dyrektywy azotanowej.
Czynnikiem wpływającym na jakość wody mogą być także pozostałości chemicznych środków ochrony roślin oraz inne substancje toksyczne. Środki ochrony roślin mogą się dostawać do wód zarówno w obrębie zagrody wiejskiej jak i z pól, na których są stosowane. W obrębie gospodarstwa rolnego zagrożenie wynika z niewłaściwego ich przechowywania i przygotowania do stosowania, a w obrębie pól - z wymywania do wód gruntowych lub przemieszczania się wód powierzchniowych.
Woda może stać się czynnikiem limitującym rozwój produkcji rolnej. Zakłócenie bilansu wodnego obszarów rolniczych prowadzi do trwałego obniżenia potencjału produkcyjnego gruntów rolnych, a także może zakłócać funkcje retencyjne. Zasoby retencyjne gleby na gruntach ornych przedstawia tabela 33.
Tabela 33. Zasoby retencyjne gleby na gruntach ornych
Źródło: IUNG Puławy
Niezwykle ważna jest poprawa gospodarki wodnej na obszarach wiejskich, w tym szczególnie w obszarach dolinowych, gdzie systemy melioracyjne pozbawione są powszechnie urządzeń piętrzących. Likwiduje to naturalną retencyjną funkcję tych obszarów, które paradoksalnie przyczyniają się do powiększania ogólnego deficytu wody. Zasoby retencyjne gleb w Rzeczypospolitej Polskiej przedstawia rysunek 13. Ocenia się, że tylko około 3% gruntów jest wyposażone w urządzenia do nawodnień rolniczych, głownie do nawodnień grawitacyjnych.
Rysunek 13. Zasoby retencyjne gleb (do głębokości 1m)
Źródło: IUNG Puławy
Ponadto zwiększenie zasobów wodnych w glebie, w siedliskach podmokłych i bagiennych oraz hamowanie spływu powierzchniowego wód ma duże znaczenie dla perspektywy rozwoju rolnictwa na obszarach już zagrożonych deficytem wody. Niedostatek zasobów wody, jak również nierównomierność opadów, można częściowo zniwelować zwiększając dyspozycyjne zasoby wodne.
Nasilenie się w ostatnich latach zjawisk ekstremalnego przebiegu pogody skutkowało wystąpieniem nawalnych opadów i gwałtownych roztopów wiosennych, co skutkowało licznymi powodziami. Zdekapitalizowane urządzenia przeciwpowodziowe nie zapewniły ochrony terenów rolniczych przed wielkimi wodami. Powodzie w latach 1997-2006 spowodowały straty w rolnictwie oceniane na ponad 10.000 mln złotych. Ocenia się, że ponad 3 tys. km wałów przeciwpowodziowych wymaga modernizacji, głównie uszczelnienia korpusu.
W związku z tym w ramach działania poprawianie i rozwijanie infrastruktury będą realizowane m.in. projekty z zakresu melioracji wodnych, w tym polegające na budowie lub remoncie urządzeń melioracji wodnych służących do retencjonowania i regulacji poziomu wód, np. jazów, zastawek, zbiorników wodnych, stopni wodnych.
Rzeczpospolita Polska leży w granicach 10 dorzeczy. Obszar dorzecza Wisły wraz dorzeczem Odry pokrywają ok. 95% terytorium kraju. W związku z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej w 2004 r. zakończono prace na szczeblu krajowym i regionalnym w zakresie ustalenia typologii wód powierzchniowych, wyznaczenia jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, wstępnej analizy oddziaływań antropogenicznych i ich wpływu na wody powierzchniowe i podziemne, analizy ekonomicznej gospodarowania wodami oraz wyznaczenia obszarów chronionych. W wyniku prac w zakresie wstępnej analizy presji antropogenicznych na wody powierzchniowe i podziemne zidentyfikowano jednolite części wód zagrożone, niezagrożone i potencjalnie zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych Ramowej Dyrektywy Wodnej. W roku 2005 przygotowany został krajowy program udziału społecznego w procesie wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej. Obecnie prowadzone są prace nad harmonogramem wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej w perspektywie do roku 2015. Ponadto od 22 grudnia 2006 r. został uruchomiony program monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych zgodny z wymaganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej. Planowane jest opracowanie do roku 2009 planów gospodarowania wodami i programu wodnośrodowiskowego. Obecnie nie jest możliwe określenie stopnia ograniczeń dla produkcji rolnej i rozwoju obszarów wiejskich wynikających z wdrożenia Ramowej Dyrektywy Wodnej.
Zanieczyszczenie powietrza i zmiany klimatyczne
W odniesieniu do emisji gazów cieplarnianych Polska ratyfikowała Konwencję o zmianach klimatu (1994) oraz protokół z Kioto (2002), co umożliwia uczestnictwo w mechanizmach przewidzianych tymi porozumieniami. Prognozowany poziom emisji gazów cieplarnianych w naszym kraju będzie zależał od kierunku rozwoju Polski. Proponowane rozwiązania wskazują jednak, iż niezależnie od przyjętego wariantu redukcja tych gazów przekroczy znacznie próg (6%) zobowiązań redukcyjnych przyjętych w protokole z Kioto i może osiągnąć nawet dalsze 30% wielkości emisji w roku 1988, przyjmowanym jako bazowy. Dane statystyczne w zakresie całkowitej emisji głównych zanieczyszczeń powietrza (Ochrona środowiska, GUS, 2006) wskazują na spadek emisji amoniaku do atmosfery w latach 1990-2004 o 233 tys. ton (1990 r. - 550 tys. ton, 2004 r. - 317 tys. ton).
Wspomniane zobowiązania dotyczą między innymi rolnictwa w następującym zakresie:
- poprawy efektywności energetycznej gospodarki;
- ochrony pochłaniania i retencjonowania gazów cieplarnianych poprzez promowanie zrównoważonej gospodarki leśnej;
- promowania zrównoważonych form rolnictwa;
- promowania i wdrażania technologii wykorzystujących odnawialne źródła energii, ograniczających emisję CO2.
Rolnictwo stanowi duże źródło emisji amoniaku (hodowla trzody chlewnej, bydła, drobiu, korzystanie z nawozów mineralnych). Zgodnie z zapisami strategii tematycznej dotyczącej zanieczyszczenia powietrza (COM (2005) 446) zakłada się, że emisja amoniaku powinna zmniejszyć się o 27% do 2020 r. w stosunku do poziomu emisji z 2000 r. Zakłada się, że wdrożenie wybranych instrumentów PROW (modernizacja gospodarstw rolnych, wdrożenie norm i działania rolnośrodowiskowe) powinno wpłynąć na realizację założeń strategii tematycznej.
Realizacja działań związanych z ochroną powietrza jest omówiona w przyjętym przez Radę Ministrów w październiku 2003 r. dokumencie "Polityka klimatyczna Polski - strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020". Przyjęte w tym dokumencie rozwiązania dają wskazania dla poszczególnych sektorów służące redukcji emisji gazów cieplarnianych i dalszej poprawie stanu powietrza w Polsce.
Prócz emisji dwutlenku węgla z transportu i mechanizacji prac w rolnictwie, która będzie się nasilać, z produkcji rolnej i obszarów wiejskich, emitowany jest również inny gaz cieplarniany - metan. Osiąga on około 50% ogólnej emisji (żwacze bydła, odchody zwierzęce, wiejskie oczyszczalnie ścieków i wysypiska śmieci, a także tereny bagienne i gleby torfowe). Ponadto stosowanie mineralnych nawozów azotowych oraz biologiczne wiązanie azotu jest źródłem emisji 80% najtrwalszego gazu cieplarnianego - podtlenku azotu.
Tabela 34. Całkowita emisja32 głównych gazów cieplarnianych wg źródeł emisji w 2004 r.
| Dwutlenek węgla | Metan | Podtlenek azotu | |
| 316.70033 | 1.858,4 | 96,8 | |
| 302.510,6 | 847,7 | 7,4 | |
| 13.316,5 | 14,7 | 14,1 | |
| 580,7 | - | 0,4 | |
| - | 534,7 | 72,2 | |
| 0,1 | 0,0 | ||
| 292,3 | 461,2 | 2,7 |
Źródło: Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji
W kontekście omawianego zagadnienia niezwykle istotna jest kwestia wiązania (sekwestracji) węgla przez gleby w wyniku zrównoważonej uprawy. Potencjalne ilości tak wiązanego dwutlenku węgla odpowiadają ilością potencjałowi wiązania dwutlenku węgla w wyniku zrównoważonej gospodarki leśnej. Obecnie jednak gleby w Polsce ubożeją w nagromadzony w nich węgiel organiczny (próchnicę), co jest poważnym źródłem emisji dwutlenku węgla, podobnie jak mineralizacja gleb torfowych.
Wiązanie węgla przez drzewostany leśne
Zasoby węgla związane w drzewostanach Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP) zajmujących powierzchnię ponad 6,5 mln ha, wynoszą 1.190 mln ton CO2, czyli około 181,4 ton/ha. Wartość związanego w zasobach drzewnych węgla to ponad 11.903 mln USD. Hektar drzewostanów zarządzanych przez PGL LP zawiera węgiel o wartości 1.814 USD. W 2002 roku drzewostany związały ponad 34 mln ton węgla o wartości ponad 344 mln USD, natomiast ilość węgla związana przez glebę leśną wyniosła prawie 23 mln ton o wartości 230 mln USD. Tak więc szacunkowo można przyjąć, że w ciągu roku drzewostany wraz z glebą wiążą ponad 57 mln ton węgla, co w przeliczeniu na jednostkę powierzchni wynosi 8,74 tony CO2 o wartości 87 USD.
Lasy prywatne związały ponad 130 mln ton CO2 o wartości prawie 1.305 mln USD. Średnio na hektar drzewostanu w lasach prywatnych związanych jest około 85 ton CO2/ha, to jest ponad dwukrotnie mniej niż w lasach państwowych. W 2002 r. drzewostany prywatne związały ponad 4,5 mln ton CO2 o wartości ponad 44 mln USD. Każdy hektar lasów prywatnych związał w 2002 r. ponad 2,9 tony CO2/ha. Natomiast gleby leśne w lasach prywatnych związały w 2002 r. ponad 5,2 mln ton węgla. W sumie lasy prywatne w 2002 r. związały 9,7 mln ton CO2 - 6,3 tony/ha (Narodowy Program Leśny. IBL, 2003).
Należy podkreślić, że realizacja zalesień jest sprawdzoną formą magazynowania CO2. Ponadto lasy wpływają łagodząco na klimat uczestnicząc w cyrkulacji wody i stanowiąc biofiltry zanieczyszczeń. Z tego względu bardzo ważnym instrumentem jest "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne".
Energia odnawialna
Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii staje się coraz bardziej istotne w obliczu wdrażania filozofii rozwoju zrównoważonego, w tym na obszarach wiejskich. W ciągu najbliższych lat energia ze źródeł odnawialnych stanowić będzie znaczący składnik bilansu energetycznego Unii Europejskiej. Przyczyni się to do realizacji celów Protokołu z Kioto.
Należy podkreślić, że Rzeczpospolita Polska posiada duże możliwości w zakresie wytwarzania energii odnawialnej przez rolnictwo o czym świadczyć mogą dane przedstawione na rysunku 14 oraz w tabeli 35. W roku 2004 Polska wytwarzała odpowiednio w kilotonach i kilotonach ekwiwalentu oleju 1,48% i 7,26% ogółu surowców energetycznych krajów UE-25. Wskazuje to na ogromny potencjał tkwiący w tej gałęzi gospodarowania na gruntach rolnych. Biorąc pod uwagę duże zainteresowanie takimi uprawami można przypuszczać, iż w Polsce sektor ten znajduje się na progu dynamicznego rozwoju.
Rysunek 14. Wytwarzanie energii odnawialnej z rolnictwa w Polsce w latach 2000-2005 w Ktoe34
Źródło: Oszacowania ekspertów EC BREC
Tabela 35. Powierzchnia użytków rolnych (ha) przeznaczona pod uprawę roślin energetycznych i na produkcję biomasy
| 2005 | 2006 | |
| 5.966 | 6.991,5 |
Źródło: ARiMR
W Rzeczypospolitej Polskiej systematycznie wzrasta znaczenie produkcji energii odnawialnej. W 2005 roku udział produkcji energii odnawialnej w produkcji energii ogółem wyniósł prawie 5,5% (Tabela 36). Przewiduje się, że udział energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym kraju do 2010 roku wyniesie do 7,5%. Podejmowane inicjatywy powinny skutkować, w perspektywie do 2025 roku, dalszym wzrostem produkcji paliw i energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii.
Tabela 36. Produkcja energii odnawialnej35
Źródło: Ochrona Środowiska 2006, GUS
Biorąc pod uwagę postanowienia Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich w zakresie odnawialnych źródeł energii a także przyjęte przez Rzeczpospolitą Polską założenie osiągnięcia w 2010 roku 7,5% udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym kraju, w Programie przewiduje się wsparcie inwestycji mających na celu produkcję energii ze źródeł odnawialnych.
Do wypełnienia powyższych postanowień można zaliczyć produkcję energii z następujących źródeł: elektrownie wodne, wiatrowe, źródła wytwarzające energię z biomasy czy biogazu, słoneczne ogniwa fotowoltaiczne albo kolektory do produkcji ciepła, źródła geotermalne.
Polska posiada duży potencjał w zakresie wytwarzania energii odnawialnej przez rolnictwo, szczególnie wartym podkreślenia jest wzrastająca powierzchnia użytków rolnych, na których prowadzone są uprawy roślin energetycznych.
W związku z rozwojem sytuacji w sektorze bioenergii w ostatnim czasie, a zwłaszcza w wyniku dużego popytu na tego rodzaju produkty na rynkach międzynarodowych oraz wprowadzenia wiążącego poziomu udziału bioenergii w całkowitej ilości paliw do 2020 r., nie ma uzasadnionych argumentów przemawiających za udzielaniem specjalnego wsparcia z tytułu upraw energetycznych (rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009).
Wsparcie rozwoju wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych jest zgodne z określonymi po przeglądzie WPR (Health Check) nowymi wyzwaniami stojącymi przed polityką rozwoju obszarów wiejskich.
W ramach Programu wsparcie dotyczące energii odnawialnej (produkcja roślin energetycznych, urządzenia służące wytwarzaniu energii odnawialnej) będzie realizowane w zakresie działań: Modernizacja gospodarstw rolnych, Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej.
Modernizacja gospodarstw rolnych
Pomoc udzielana w ramach tego działania może dotyczyć inwestycji związanych z podjęciem lub modernizacją produkcji produktów rolnych żywnościowych lub nieżywnościowych, w tym produktów przeznaczonych na cele energetyczne. Wsparcie może być przyznane m.in. na zakup maszyn i urządzeń służących do uprawy, zbioru, magazynowania, przygotowania do sprzedaży produktów rolnych, wykorzystywanych następnie jako surowiec energetyczny lub substrat do produkcji materiałów energetycznych w tym biopaliw. W zakres przedsięwzięć mogą wchodzić inwestycje w urządzenia służące wytwarzaniu energii ze źródeł odnawialnych na potrzeby produkcji rolnej w danym gospodarstwie.
Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej
Wspierane są inwestycje w zakresie przetwórstwa wyłącznie produktów rolnych na artykuły spożywcze lub produkty nie żywnościowe, w tym również produkty rolne wykorzystywane na cele energetyczne (np. do produkcji biopaliw - oleje, alkohol etylowy).
Inwestycje związane z chemiczną modyfikacją produktów rolnych w procesie produkcji biopaliw, niebędących produktami rolnymi nie będą wspierane w ramach PROW, natomiast mogą być współfinansowane w ramach Funduszy Strukturalnych (m.in. ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego).
W zakres operacji objętych działaniem Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej mogą wchodzić także inwestycje w urządzenia służące wytwarzaniu energii ze źródeł odnawialnych lub produktów odpadowych (biogaz) na potrzeby produkcji w danym zakładzie przetwórstwa rolnego.
Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej oraz tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw
W zakres obydwu działań wchodzi m.in. działalność w zakresie produkcji materiałów energetycznych z biomasy (wytwarzanie brykietów).
Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej
Działanie obejmuje inwestycje służące wykorzystaniu, wytwarzaniu lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych (np. energia z biomasy, słoneczna, geotermalna, wiatrowa) i tym samym realizuje jeden z celów określonych w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277 z 21.10.2005, str. 1, z późn. zm.).
Opis jakości gleby
Obszary rolne w Rzeczypospolitej Polskiej nie są wolne od zagrożeń, których źródłem jest gospodarka rolna. Obserwuje się wiele niekorzystnych zjawisk, których większość jest konsekwencją błędów popełnionych w przeszłości, takich jak:
1) wykorzystanie rolnicze gleb słabych i podatnych na erozję;
2) nieracjonalna gospodarka wodna w zlewniach rolniczych;
3) niski poziom edukacji w zakresie racjonalnych praktyk rolniczych;
4) zaniedbania pod względem wyposażenia gospodarstw w infrastrukturę ochrony środowiska;
5) zanieczyszczenie punktowe gleb metalami ciężkimi.
Ponadto niekorzystne oddziaływanie rolnictwa na środowisko związane jest z:
1) systematycznym wprowadzaniem azotu do produkcji rolnej (jego wykorzystanie nie przekracza obecnie 20%) - niezależnie od stosowania dobrych praktyk rolniczych nie jest możliwe uniknięcie jego rozpraszania w środowisku;
2) eutrofizacją wód powierzchniowych oraz naturalnych ekosystemów lądowych w wyniku nadmiernego stosowania nawozów fosforowych i azotowych;
3) stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin, które niezależnie od stosowanych praktyk ulegają rozproszeniu w środowisku;
4) zmniejszeniem ilości organicznego węgla i azotu w glebach uprawnych, odłogowanych lub w ekosystemach naturalnych w wyniku zmian w systemie gospodarowania.
W ostatnim czasie pojawiają się nowe zagrożenia związane z odłogowaniem najsłabszych gruntów rolnych i z zaniechaniem stosowania dobrych praktyk w produkcji rolniczej (np. uproszczenie zmianowania roślin, rezygnacja z nawożenia obornikiem).
Największe zagrożenie dla ostoi przyrody stanowią:
1) uproszczenie struktury krajobrazu w wyniku niszczenia obszarów kompensacji przyrodniczej dla dzikich gatunków;
2) zmiana stosunków wodnych prowadząca do obniżania poziomu wód gruntowych i zmiany cech siedlisk przyrodniczych zależnych od wody;
3) zmiana tradycyjnego systemu uprawy i hodowli, które wynikają z intensyfikacji produkcji rolniczej;
4) zaniechanie gospodarowania na użytkach zielonych, co prowadzi do ich odłogowania, zarastania i zaniku populacji rzadkich gatunków roślin i zwierząt;
5) istnienie zaległości w stosowaniu przyjaznych środowisku technologii produkcji rolniczej.
Erozja gleb
Erozja gleb jest skutkiem silnego odlesiania w przeszłości, a w konsekwencji upraszczania struktury krajobrazu, jak również niewłaściwego użytkowania gleby na obszarach podatnych na erozję, takich jak zbocza. Erozja prowadzi do pogorszenia warunków gospodarowania, wyjaławiania gleby oraz powstawania wąwozów. W Rzeczypospolitej Polskiej erozja wodna jest poważnym zagrożeniem.
Z tego powodu zwiększanie obszarów leśnych kosztem gruntów słabych bonitacyjnie pozwala realizować dwa istotne zadania - jedno wynikające bezpośrednio z Krajowego Programu Zwiększania Lesistości, drugie czasem pomijane, ale niemniej ważne, gdyż zalesienia są ważnym sposobem walki z erozją wietrzną i wodną gruntów: zalesienia stabilizują grunty i wpływają dodatnio na retencjonowanie wody w glebie.
Wedle szacunków, erozją wodną powierzchniową zagrożone jest 28,5% powierzchni kraju (11% w stopniu średnim, 3,7% w stopniu silnym). Najsilniej na erozję wodną powierzchniową narażone są obszary górskie i wyżynne, zbudowane ze skał mało zwięzłych. Erozja średniego stopnia dotyka głównie obszary pojezierzy.
Erozja wodna powierzchniowa i wietrzna sprzyjają eutrofizacji wód powierzchniowych fosforem wynoszonym z materiałem glebowym.
Erozją wietrzną jest zagrożone 27,6% powierzchni kraju (1% w stopniu silnym). Największe obszary, silnie zagrożone erozją wietrzną, występują w województwach o małej lesistości, gdzie dominują gleby lekkie i pylaste, tj. w województwie łódzkim i mazowieckim.
Erozja wąwozowa dotyczy 17,5% gruntów rolnych i leśnych.
Zakwaszenie gleb
Najważniejszym czynnikiem przyczyniającym się do degradacji gleb w Rzeczypospolitej Polskiej jest nadmierne zakwaszenie, przede wszystkim naturalnego pochodzenia (spowodowane przez klimat i warunki glebowe). Niedocenianie potrzeby wapnowania gleb (zwłaszcza w przypadku użytków zielonych), niedostateczne jego stosowanie, a także zaprzestanie stosowania w szerszym zakresie nawozów zawierających wapń, przyczynia się również do nadmiernego zakwaszenia gleb wykorzystywanych do celów rolniczych. Zróżnicowanie odczynu gleb w Rzeczypospolitej Polskiej przedstawia rysunek 15.
Rysunek 15. Odczyn gleb
Źródło: IUNG Puławy
Silne zakwaszenie gleb wpływa niekorzystnie na plonowanie i zmniejsza efektywność nawożenia, powodując wypłukiwanie niektórych składników pokarmowych w głąb profilu glebowego. Silne zakwaszenie blokuje dostępność dla roślin uprawnych części składników pokarmowych, a dostępność innych zwiększa - np. niektórych metali ciężkich. Wapnowanie gleb nawozami wapniowo-magnezowymi jest podstawowym sposobem walki z tym zjawiskiem, ponieważ obok zmniejszenia zakwaszenia zabieg ten decyduje o poprawie właściwości fizycznych gleb, ze względu na duże ubytki magnezu w profilu glebowym. Roczne zapotrzebowanie rolnictwa na nawozy wapniowe wynosi około 2,8 mln ton CaO. Odczyn gleb na gruntach ornych przedstawia tabela 37.
Tabela 37. Odczyn gleb na gruntach ornych
| < 4.5 | 14,2 | 25,7 | |
| 4.6 - 5.5 | 15,6 | 28,3 | |
| 5.6 - 6.5 | 12,9 | 23,3 | |
| 6.6 - 7.2 | 10,7 | 19,4 | |
| > 7.3 | 1,8 | 3,3 |
Źródło: IUNG Puławy
Zawartość próchnicy w glebie
W Polsce również poważnym problemem jest zawartość próchnicy w powierzchniowej warstwie gleb (Rysunek 16).
Rysunek 16. Zawartość próchnicy w powierzchniowej warstwie gleb
Źródło: IUNG Puławy
W Rzeczypospolitej Polskiej obserwuje się wyraźny spadek zawartości materii organicznej w glebie, stwierdzono, że dotyczy to 54,4% powierzchni gruntów ornych (Tabela 38).
Tabela 38. Zawartość próchnicy w powierzchniowej warstwie gleb gruntów ornych
Źródło: IUNG Puławy
Skażenie metalami ciężkimi
Przeciętna koncentracja metali ciężkich w wierzchnich warstwach gleby (0-20 cm) jest niska. Skażenie gleby występuje jedynie lokalnie. Głównym źródłem skażenia gleby metalami ciężkimi i innymi toksycznymi związkami jest przemysł i tereny zurbanizowane. Gleby są skażone przede wszystkim przez cynk, ołów i kadm. W 1999 r. naturalny skażenia (0) oraz podwyższony (I) poziom, który nie wykluczał terenów z pełnego użytkowania rolniczego, obejmował 97% obszarów rolniczych. Wysoki (IV) i bardzo wysoki (V) poziom skażenia, który wykluczał grunty z produkcji rolniczej, odnotowano na 0,3% obszarów rolniczych skoncentrowanych w dużych obszarach przemysłowych na Śląsku i w okolicach Legnicy.
Odłogowanie gruntów rolnych
Problem wyłączania gruntów z produkcji rolnej zaczął narastać od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, jednocześnie ze zmianami ustrojowymi. Przyjmuje się, że do powodów, które bezpośrednio lub pośrednio przyczyniły się do powstawania odłogów były37: spadek zdolności nabywczych i inwestycyjnych gospodarstw, zniesienie dotacji do środków produkcji, wysokie oprocentowanie kredytów bankowych, spadek zainteresowania rodzimą produkcją rolniczą, liberalizacja handlu szczególnie z krajami Unii Europejskiej i zrzeszonymi w CEFTA (ograniczenie lub zniesienie ceł), słaba jakość gleb i duże rozdrobnienie gospodarstw, wydzierżawianie dużych powierzchni podmiotom nie posiadającym wystarczającego kapitału finansowego oraz ludzkiego do zagospodarowania w całości gruntów. Proces odłogowania gruntów w największym stopniu zdeterminował ziemie znajdujące się w północno-zachodniej i północno-wschodniej oraz południowej Polsce.
Znaczenie tego niekorzystnego procesu narastało do 2002 roku, w którym aż 17,6% gruntów ornych było odłogowane. Począwszy od 2003 roku zaczęto notować odwrót od tej niekorzystnej tendencji (Rysunek 17). Zakłada się, iż przyczyniła się do tego zapowiedź możliwości uzyskania środków na wsparcie produkcji rolniczej w postaci pomocy UE.
Rysunek 17. Powierzchnia odłogów i ugorów na gruntach ornych wg form własności, w latach 1990 - 2005
Źródło: GUS 2006
Intensywne wykorzystywanie zasobów naturalnych, jakie ma miejsce w wielu krajach europejskich, nie dotyczy w takim stopniu Polski, gdzie występuje model rozwoju rolnictwa, który kojarzy umiarkowany wzrost kapitałochłonności produkcji z relatywnie wysoką jego pracochłonnością. Jest to strukturalnie optymalny układ czynników wzrostu produkcji rolniczej bez degradacji środowiska naturalnego, przy relatywnie wysokiej jakości ekologicznej potencjałów wytwórczych.
Poziom nawożenia mineralnego, które po roku 1989/90 zmniejszył się znacząco, a najniższy poziom (62,1 kg NPK/ha) osiągnięto w roku 1991/92, co jednak należy wiązać z niskimi nakładami gospodarstw rolnych na środki do produkcji rolnej. Następnie nastąpił wzrost, który od 1999 roku utrzymuje stała tendencję rosnącą, do 102,4 kg NPK/ha w roku 2004/05. W roku 2005/2006 odnotowano wzrost zużycia trzech grup nawozów mineralnych, łącznie o 20,7%.
Znaczący spadek zużycia nawozów wapniowych odnotowano na przestrzeni lat dziewięćdziesiątych. W ostatnich pięciu latach zużycie utrzymywało się na stałym poziomie około 94 kg/ha. Spadek zużycia nawozów wapniowych w roku 2005/2006 (blisko o 40%) wynikał przede wszystkim ze wzrostu cen nawozów wapniowych (Rysunek 18).
Rysunek 18. Zużycie nawozów mineralnych (NPK) i wapniowych (CaO) w kg czystego składnika na 1 ha użytków rolnych
Źródło: GUS
Podobnie kształtują się dostawy środków ochrony roślin, które są wykorzystywane w trakcie procesu produkcyjnego na gruntach ornych i w sadach. Zgodnie z danymi GUS wysokość dostaw pestycydów w latach 1990-2005 wynosiła 0,69 kg substancji biologicznie czynnej średnio rocznie na 1 ha gruntów ornych i sadów (Rysunek 19).
Rysunek 19. Dostawy pestycydów (w substancji aktywnej) w kg na 1 ha gruntów ornych i sadów
* Zwyżka dostaw pestycydów w kg na 1 ha gruntów ornych i sadów w 2005 r. jest związana ze zmianą metodyki opracowywania danych statystycznych. Do roku 2004 badaniami sprzedaży objęte były wybrane środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu i stosowania. Od 2005 roku badane są wszystkie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu.
Źródło: GUS
Jeśli weźmie się pod uwagę standardy europejskie, to obecny poziom nawożenia mineralnego oraz zużycia chemicznych środków ochrony roślin w Polsce ocenić trzeba jako umiarkowany. Generalnie nie wywiera on negatywnego wpływu na jakość użytków rolnych oraz wytwarzanych produktów. Z tego punktu widzenia jest to produkcja ekologicznie bezpieczna. Należy jednak pamiętać, że poziom nawożenia na niektórych obszarach oraz stosowanie środków ochrony roślin może wywierać wpływ na jakość zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Konieczne jest także uwzględnienie faktu, że zarówno w odniesieniu do nawozów mineralnych, jak również środków ochrony roślin, lokalnie (tj. bez znaczącego wpływu na średnią) występują obszary narażone na negatywne skutki intensywnej produkcji.
Rolnictwo ekologiczne
Gospodarstwa ekologiczne, które ochronę środowiska mają wpisaną w zasady gospodarki rolnej, długo utrzymywały się na poziomie marginalnym.
Wprowadzenie pomocy finansowej w 1999 r. i uregulowań prawnych stworzyło warunki do szybkiego ich wzrostu. Jednak w dalszym ciągu gospodarstwa ekologiczne stanowiły niewielką cześć ogólnej liczby gospodarstw rolnych: w 2003 r. - 0,11%, w 2004 r. - 0,22% (Najwyższa Izba Kontroli, 2006). W latach 2003-2005 nastąpił ponad 3-krotny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych (z 2.286 do 7.182 gospodarstw), 40-krotny wzrost powierzchni upraw oraz 4,5-krotny wzrost liczby przetwórni ekologicznych (Rysunek 20). W 2005 r. liczebność tych gospodarstw w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw rolnych nie przekroczyła poziomu 0,5% (w "starych" krajach Unii Europejskiej wskaźnik ten osiąga 9,0%).
Rysunek 20. Liczba gospodarstw prowadzących produkcję metodami ekologicznymi oraz powierzchnia użytków rolnych, na których prowadzona była produkcja metodami ekologicznymi w latach 2001-2005
Źródło: Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych
W 2005 r. w systemie rolnictwa ekologicznego zostało zarejestrowanych i skontrolowanych 7.183 gospodarstw o powierzchni ok. 159,7 tys. ha użytków rolnych oraz 99 przetwórni.
Rozwój rolnictwa ekologicznego jest ważnym czynnikiem wpływającym na wzrost zatrudnienia na obszarach wiejskich, ponieważ dostarcza nowe miejsca pracy i zapewnia dodatkowe źródło dochodów dla rolników. Największa liczba gospodarstw ekologicznych została zarejestrowana w województwach: małopolskim, świętokrzyskim, mazowieckim, podkarpackim i lubelskim, a najmniejsza w opolskim, lubuskim, wielkopolskim i łódzkim.
Rynek produktów ekologicznych w Polsce jest w trakcie tworzenia. Cena produktów ekologicznych nie jest znacząco wyższa od cen produktów konwencjonalnych. Podejmowanie różnych form działań promocyjnych na rzecz rolnictwa ekologicznego, może w przyszłości pozytywnie wpłynąć na rozwój rynku produktów ekologicznych.
Dobrostan zwierząt
W ramach dostosowywania polskiego prawa do prawa wspólnotowego w zakresie dobrostanu zwierząt (dyrektywy dotyczące ochrony zwierząt gospodarskich, w tym szczegółowe regulacje dotyczące kur nieśnych, cieląt oraz świń) określono ogólne zasady ochrony zwierząt w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002, z późn. zm.) oraz szczegółowe zasady postępowania ze zwierzętami w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 167, poz. 1629, z późn. zm.).
Rozporządzenie określa minimalne warunki utrzymywania bydła, koni, świń, owiec, kóz, drobiu, jeleni i danieli oraz zwierząt futerkowych, odrębnie dla wieku i stanu fizjologicznego tych zwierząt, w tym ich obsadę w zależności od systemów utrzymywania. Ponadto przepisy rozporządzenia mówią, że zwierzęta muszą mieć zapewnioną opiekę (powinny one być doglądane minimum raz dziennie) oraz muszą być utrzymywane w warunkach niepowodujących urazów, uszkodzeń ciała i cierpień, a także w warunkach zapewniających im swobodę ruchu, a w szczególności umożliwiających kładzenie się, wstawanie oraz leżenie. Zwierzęta powinny mieć także zapewniony kontakt wzrokowy z innymi zwierzętami.
Ponadto rozporządzenie określa wymagania dotyczące budynków, pomieszczeń inwentarskich oraz ich wyposażenia, a także ogólne wymagania, jakie muszą być spełnione przy utrzymywaniu zwierząt w pomieszczeniach inwentarskich. Między innymi określa zasady oświetlenia pomieszczeń, żywienia i pojenia zwierząt, wymagania dotyczące dopuszczalnego stężenia gazów takich jak dwutlenek węgla, siarkowodór i amoniak oraz nieszkodliwego poziomu hałasu. Dla zapewnienia dobrego stanu zdrowia zwierząt pomieszczenia oraz ich wyposażenie powinny być utrzymywane w należytym stanie technicznym i sanitarno-higienicznym oraz być wykonane z materiałów nieszkodliwych dla zwierząt.
W kolejnych rozdziałach rozporządzenia określono szczegółowe wymagania dla poszczególnych gatunków zwierząt.
Na przykład bydło w pomieszczeniu inwentarskim może być utrzymywane na uwięzi lub bez uwięzi w kojcu, ze szczegółowym uwzględnieniem wymiarów stanowisk i legowisk oraz powierzchni kojca w przeliczeniu na jedną sztukę w zależności od wieku lub ciężaru ciała zwierząt w różnych systemach utrzymywania.
Rozporządzenie określa wymagania dla gospodarstw posiadających co najmniej 6 świń lub 5 loch z prosiętami. Świnie w pomieszczeniach inwentarskich należy utrzymywać pojedynczo lub grupowo w kojcu na ściółce lub bez ściółki.
Przepisy określają między innymi sposób postępowania z lochami i loszkami w tygodniu poprzedzającym przewidywany termin proszenia oraz z lochami z prosiętami.
Dodatkowo określone zostały zabiegi jakim mogą być poddawane świnie oraz zasady ich wykonywania.
Rozporządzenie określa powierzchnię lub wymiary kojca dla poszczególnych kategorii świń w zależności od płci, wieku i stanu fizjologicznego zwierząt.
Niezależnie od systemu zabronione jest trzymanie świń na uwięzi, a wszystkim świniom należy zapewnić stały dostęp do materiałów i przedmiotów absorbujących ich uwagę, takich jak słoma, siano, drewno czy trociny.
W rozdziale dotyczącym drobiu, odrębnie dla poszczególnych gatunków i kategorii drobiu zostały określone wymiary klatek oraz powierzchnia klatki lub pomieszczenia przypadająca na jednego ptaka. Ponadto określono jak powinny być wyposażone zarówno klatki jak i pomieszczenia, podając między innymi rodzaje i wymiary poideł oraz karmideł.
Warunki utrzymywania zwierząt gospodarskich określone w przepisach rozporządzenia zapewniają minimalne warunki ochrony tych zwierząt, uwzględniające potrzeby bytowe danego gatunku, rasy, płci i wieku.
Obszary leśne zagrożone pożarami
Obszary leśne Rzeczypospolitej Polskiej z uwagi na skład gatunkowy są w przeważającej mierze narażone na pożary. Biorąc jako podstawę rozporządzenie Rady (EEC) nr 2158/92 o ochronie lasów Wspólnoty przed pożarami, w Instytucie Badawczym Leśnictwa powstało opracowanie "Kategoryzacja zagrożenia pożarowego lasów Polski". Opracowanie zostało przygotowane na III poziomie NTS (grup powiatów). Zestawienie tabelaryczne wyników przedstawia załącznik 4 do Programu. Przedstawione dane wskazują, iż znaczący obszar Rzeczypospolitej Polskiej (87%) znajduje się w dwóch najwyższych kategoriach zagrożenia pożarowego. Praktycznie od takich zagrożeń są wolne wyłącznie tereny górskie leżące w paśmie Karpat. Z tych też względów nie bez znaczenia jest wspieranie instrumentu umożliwiającego wprowadzenie elementów zapobiegawczych na terenach zaliczonych do powyższych kategorii zagrożenia pożarowego.
Należy podkreślić kwestie występowania katastrof naturalnych lub klęsk żywiołowych, które powodują drastyczne zmiany w środowisku leśnym. Pozostawienie siłom przyrody odtworzenia potencjału produkcji leśnej byłoby w lasach gospodarczych nieracjonalne, dlatego też istnieje konieczność wprowadzenia działań przyspieszających ten proces. Bazują one na najlepszej dostępnej wiedzy w zakresie ekologii lasu i znacząco skracają czas (często do jednego pokolenia drzew) potrzebny na odbudowę potencjału dawnego drzewostanu, jednocześnie ukierunkowując jego przebudowę w celu podnoszenia odporności na niekorzystne zjawiska.
3.1.4. Gospodarka wiejska i jakość życia
Struktura gospodarki wiejskiej
Wg spisu powszechnego przeprowadzonego w 2002 r. nieco ponad połowa ludności wiejskiej utrzymuje się z pracy, z czego ok. 35% z pracy poza rolnictwem. Wśród ludności wiejskiej posiadającej własne źródło dochodu, 80% ma tylko jedno źródło, zaś 20% dwa źródła dochodu. Drugim co do wielkości źródłem utrzymania są świadczenia emerytalno-rentowe (ok. 39%), 8% otrzymuje świadczenia socjalne (rentę socjalną, zasiłek dla bezrobotnych, świadczenia z pomocy społecznej).
Jak wynika z badań budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w 2005 r., różnice w poziomie uzyskiwanych dochodów w gospodarstwach domowych osób utrzymujących się z pracy w gospodarstwie rolnym i osób utrzymujących się z pracy najemnej są znaczące. W gospodarstwach rolników dochód na osobę jest niższy o ok. 20%.
Najpowszechniej występującą formą działalności gospodarczej na obszarach wiejskich w Polsce jest rolnictwo. Liczba gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych wynosiła 1.786,7 tys., w tym 1.782,3 tys. stanowiły gospodarstwa indywidualne. Biorąc pod uwagę prowadzenie działalności rolniczej w 2005 roku 2.476.474 gospodarstw prowadziło działalność rolniczą w tym 1.708,1 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych.
Inną formą aktywności gospodarczej występującą na obszarach wiejskich jest pozarolnicza działalność produkcyjna bądź usługowa. Jest ona prowadzona m.in. przez posiadaczy gospodarstw rolnych oraz przez osoby, które pozostają z nimi w jednym gospodarstwie domowym.
W wyniku przemian gospodarczych, które nastąpiły w Polsce na początku lat 90-tych, rolnictwo stało się mało dochodową formą działalności gospodarczej, tym samym spadły dochody rolników, nasiliło się zjawisko bezrobocia. Warunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest rozwój wszelkich form przedsiębiorczości prowadzących do tworzenia nowych miejsc pracy, a także dywersyfikacji dochodów ludności wiejskiej.
Szacuje się, że z pozarolniczą działalnością gospodarczą związane było w ten sposób w 1996 roku ok. 8% gospodarstw rolnych w kraju. Na tle ogółu wyróżniały się gospodarstwa większe, gdzie udział ten wynosił 12%. W kolejnych latach gospodarstwa większe ograniczyły zainteresowanie dalszym rozwojem tej formy aktywności, w przeciwieństwie do gospodarstw mniejszych. W efekcie w 2002 roku około 13% gospodarstw rolnych prowadziło pozarolniczą działalność gospodarczą (dane IERiGŻ). Działalność ta była też rozwijana przez wiejską ludność nierolniczą.
Według danych GUS z 2002 r., liczba gospodarstw rolnych, których użytkownicy obok realizowanej działalności rolniczej prowadzili dodatkowo działalność pozarolniczą lub podjęli działalność pozarolniczą na własny rachunek, przy zawieszonej czasowo lub zaniechanej działalności rolniczej, wynosiła 363,4 tys. Jednocześnie odnosząc to do danych z 1996 r., liczba gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą wzrosła o 46,0% (GUS, 2003). Trend wzrostowy utrzymuje się w dalszym ciągu. Najszybciej rozwijającymi się działalnościami gospodarczymi na obszarach wiejskich są usługi. Gospodarstwa rolne najczęściej prowadziły działalność związaną z handlem detalicznym i hurtowym - 19,5%, przetwórstwem przemysłowym - 17,8%, budownictwem - 5,1%, a transportem i magazynowaniem - 4,8% ogółu podmiotów deklarujących prowadzenie działalności pozarolniczej (GUS, 2004).
Wśród gospodarstw rolnych, które zgłosiły prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej ponad 73% były to jednostki o powierzchni użytków rolnych do 5 ha włącznie.
Do najważniejszych działalności pozarolniczych na wsi można zaliczyć agroturystykę i turystyka. Regionalne zróżnicowanie dostępnych miejsc w gospodarstwach agroturystycznych przedstawia rysunek 21.
Powyższe działalności stają się coraz ważniejszymi formami aktywności ludności miejskiej i źródłem dodatkowego dochodu dla ludności wiejskiej. Według GUS, jednym z przejawów tego rozwoju jest odnotowany w 2005 r. wzrost liczby całorocznych turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania oraz średniej liczby miejsc noclegowych przypadających na 1 turystyczny obiekt zlokalizowany na obszarach wiejskich. Szacuje się że w połowie 2005 r. na obszarach wiejskich zarejestrowanych było 2,9 tys. turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania, w których znajdowało się 232,7 tys. miejsc noclegowych, co stanowiło 42,6% ogółu tych obiektów w Polsce i 40,8% miejsc noclegowych. W 2005 r. średnio na 1 obiekt na obszarach wiejskich przypadało 81,0 miejsc noclegowych, tj. o 2,5 miejsca więcej niż w 2000 r. (GUS, 2006).
Rysunek 21. Regionalne rozmieszczenie miejsc w gospodarstwach agroturystycznych
Źródło: Atlas Polski, wyd. Pascal, 2006
Aktualna baza noclegowa w kwaterach agroturystycznych i pokojach gościnnych w 2005 r., w oparciu o prowadzoną ewidencję przez urzędy gminy (badania przeprowadzone na zlecenie Departamentu Turystyki w Ministerstwie Gospodarki), przedstawia się następująco:
- w 60% gmin występowały kwatery agroturystyczne i pokoje gościnne;
- 808 gmin nie posiadało bazy noclegowej;
- ponad połowa z zinwentaryzowanych ogółem 18.653 obiektów noclegowych prowadziła działalność całoroczną.
Poza tym, przeważały obiekty z pokojami gościnnymi (80% ogólnej liczby miejsc) w większości czynne w sezonie, natomiast większość kwater agroturystycznych była czynna przez cały rok. Liczba gospodarstw rolnych prowadzących działalność pozarolniczą różni się w zależności od położenia (gminy wiejskie, miejsko-wiejskie, miejskie).
Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych zamieszkałych na obszarach wiejskich jest gorsza w stosunku do mieszkańców miast. Dochód rozporządzalny gospodarstw domowych na wsi był w 2004 r. o prawie 35% niższy od dochodu gospodarstw w miastach (GUS, 2004).
Dla 36,3% gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (UR) działalność rolnicza stanowiła główne źródło utrzymania, czyli źródło dochodów przekraczające 50% dochodów ogółem (GUS, 2006).
Obok dochodów z działalności rolniczej gospodarstwa domowe użytkowników gospodarstw indywidualnych uzyskiwały dochody z:
- emerytur i rent - 42,8%;
- pracy najemnej - 41,5%;
- działalności pozarolniczej - 8,4%;
- innych niezarobkowych źródeł poza emeryturą i rentą - 4,4%.
Wraz z malejącą rolą rolnictwa, jako podstawowego źródła dochodu na obszarach wiejskich, konieczne jest stworzenie możliwości uzupełniania dochodów z produkcji rolnej dochodami z innej działalności, m.in. poprzez umożliwienie prowadzenia przez gospodarstwa niszowej działalności rolno-spożywczej (np. produkcja żywności wysokiej jakości, w tym rolnictwo ekologiczne, integrowana produkcja, produktów regionalnych), lub działalności pozarolniczej (w tym agroturystystyka, wstępne przetwórstwo).
Analizę tę potwierdzają dane na temat źródeł utrzymania ludności zamieszkującej obszary wiejskie, które wskazują, że z pracy w swoim gospodarstwie utrzymuje się blisko 17%, z innej pracy łącznie z dochodami z najmu 45 %, a z niezarobkowych źródeł, łącznie z dochodami z własności 38% (GUS, 2002). Jednocześnie według Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r., najliczniejszą grupę pracujących poza rolnictwem na obszarach wiejskich w stanowią osoby zatrudnione w sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności "Przetwórstwo przemysłowe" (29%), na drugim miejscu w sekcji "Handel i naprawy" (16,6%) i na trzecim "Budownictwo" (9,2%). Odsetek pracujących na rachunek własny w ogólnej liczbie pracujących w danej sekcji był na wsi najwyższy w sekcji "Handel i naprawy" (27,2%), "Budownictwo", "Hotele i restauracje" i "Transport, gospodarka magazynowa i łączność" (ok. 15-17%), zaś prawie nie występował (poniżej 1%) w takich sekcjach jak "Administracja publiczna" i "Edukacja".
Przedsiębiorczość oraz tworzenie mikroprzedsiębiorstw
Cechą charakterystyczną przemian społeczno-gospodarczych w Polsce jest dynamiczny rozwój przedsiębiorczości, co obrazuje m.in. wysoka liczba nowopowstałych firm w okresie transformacji. Zgodnie z diagnozą Strategii Rozwoju Kraju w latach 1991-2005 liczba podmiotów gospodarczych zwiększyła się prawie trzykrotnie. Tym samym pod koniec 2005 r. liczba podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON wynosiła 3.615,6 tys., największą grupę stanowią podmioty, które zatrudniają do 9 osób stanowiąc 95% ogólnej liczby przedsiębiorstw38. Udział przedsiębiorstw zatrudniających od 10 do 49 pracowników wynosił 4%, od 50 do 249 osób - 0,8%, natomiast firmy zatrudniające powyżej 250 osób stanowią 0,2% ogólnej liczby przedsiębiorstw. Szacuje się, że w 2004 r. liczba aktywnych przedsiębiorstw zatrudniających do 9 pracowników wyniosła 1,65 mln.
Zgodnie z danymi GUS w 2005 r. spośród wszystkich osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowanych w rejestrze REGON, 24,8% prowadziło działalność na obszarach wiejskich. Wśród nich zdecydowaną większość (98,4%) stanowiły osoby fizyczne zatrudniające do 9 osób. Podobne relacje zaobserwowano we wszystkich województwach, gdzie odsetek ten nie był niższy od 98,0%. Największą liczbę osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich, zatrudniających do 9 pracowników, odnotowano w województwach: mazowieckim (89,1 tys.), małopolskim (76,9 tys.) i wielkopolskim (75,7 tys.). Natomiast najmniejszą ich liczbę zanotowano w województwie podlaskim (17,4 tys., tj. 2,6%). W przeliczeniu na 1.000 mieszkańców najlepiej sytuacja kształtowała się w województwie zachodniopomorskim, w którym zanotowano 60,8 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich ogółem, a 60,2 zatrudniających do 9 osób.
Według GUS na przestrzeni ostatnich pięciu lat zaznacza się systematyczny wzrost liczby osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich zarówno w skali kraju jak również prawie wszystkich województw. Największy wzrost zaobserwowano wśród osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, zatrudniających 10-49 oraz 50 i więcej osób.
Według Krajowego Planu Działań na Rzecz Zatrudnienia na 2007 rok, innowacyjność polskich przedsiębiorstw jest stosunkowo niska. Obecnie tylko niewielki odsetek polskich przedsiębiorstw może zostać zaliczony do grupy innowacyjnych, natomiast udział zatrudnionych w sektorach wysokich technologii w przemyśle w 2005 r. wyniósł 0,6%, a w usługach 2,15%. W krajach UE-15 odsetek ten kształtował się na poziomie odpowiednio 1,1% i 3,5%.
Podstawowymi barierami utrudniającymi przedsiębiorcom wprowadzenie rozwiązań innowacyjnych są przede wszystkim wysokie koszty opracowania i wdrożenia innowacji oraz niski stopień upowszechniania nauki i techniki prowadzący do małego wykorzystania badań naukowych w gospodarce. Utrudniony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania w dużym stopniu uniemożliwia, przede wszystkim małym i średnim przedsiębiorstwom, inwestycje w nowoczesne i innowacyjne technologie.
Bariery przy tworzeniu alternatywnych możliwości zatrudnienia oraz rozwoju mikroprzedsiębiorstw
Na podstawie obserwacji funkcjonowania środowiska małych i średnich przedsiębiorstw, a także porównania warunków, w jakich działa ten sektor w innych, bardziej rozwiniętych gospodarkach rynkowych można wyodrębnić szereg barier, które hamują rozwój przedsiębiorczości. Są to w szczególności bariery rynkowe (zmiana struktury według kierunków działalności, w tym odchodzenie przedsiębiorców od handlu, produkcji), finansowe (wysokie koszty kapitału pożyczkowego, wysokie oprocentowanie kredytów długoterminowych), bariery w obszarze rynku pracy i ustawowych regulacji stosunków pracy (wysokie podatki i parapodatki kształtujące wysokie koszty pracy), bariery związane z produkcją oraz czynnikami produkcji kształtującymi efektywność i dochodowość (niski stopień nowoczesności wyposażenia małych i średnich firm, niedostateczne zaopatrzenie materiałowe, niezadowalający stan maszyn i urządzeń), bariery organizacyjne sfery produkcji i rynku, bariery infrastrukturalne, mała dostępność edukacji, doradztwa, informacji. Ponadto należy zauważyć, że występują także bariery wewnątrz samego środowiska przedsiębiorców, do których można zaliczyć małą solidarność i dezintegrację środowiska przedsiębiorców, niechęć do podejmowania wspólnych inicjatyw i kooperacji, stąd brak jest silnych organizacji reprezentujących interesy środowiska. Występowanie wysokiego ryzyka kupieckiego, będącego następstwem niesolidności i braku etyki niektórych kontrahentów czy partnerów, również zwiększa moralne obciążenie oraz finansowe koszty związane z procesami sądowymi czy postępowaniem egzekucyjnym.
Jednocześnie biorąc pod uwagę przestrzenne zróżnicowanie małych i średnich przedsiębiorstw można zauważyć, że podmioty zlokalizowane na obszarach wiejskich cechują się mniejszym zaawansowaniem technologicznym oraz są bardziej nastawione na zaspokajanie potrzeb zgłaszanych przez lokalny popyt. Dodatkowo na obszarach wiejskich szczególnie tych zlokalizowanych w znacznej odległości od dużych aglomeracji lub głównych ciągów komunikacyjnych, infrastruktura instytucjonalna oraz sieć urządzeń technicznych jest słabiej rozwinięta. Gminy z tych obszarów mają mniejsze możliwości finansowania ze środków własnych infrastruktury technicznej oraz otoczenia biznesu, co powoduje, że w przyszłości, bez dodatkowego wsparcia lepsze warunki dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw będą w pobliżu dużych aglomeracji i mniejszych miast.
Opis i analiza braków w dostarczaniu usług na obszarach wiejskich
Infrastruktura społeczna
Infrastruktura społeczna mająca na celu zaspokajanie potrzeb socjalnych, oświatowych, bezpieczeństwa oraz kulturowych na obszarach wiejskich wykazuje cechy niedoinwestowania i niedostosowania do istniejących potrzeb. Niedostateczny rozwój dotyczy szczególnie placówek służby zdrowia, placówek kulturalnych, turystycznych jak również szkół.
Warunki nauki na wsi są zdecydowanie gorsze niż w mieście, także przeciętny poziom nauczania na wsi jest z reguły niższy. Na mniej korzystne możliwości edukacyjne dzieci wiejskich składa się szereg barier związanych z funkcjonowaniem systemu oświaty na wsi, np.: ograniczony dostęp do przedszkoli, gorzej wykwalifikowani nauczyciele, gorsza oferta edukacyjna szkolnictwa ponadgimnazjalnego oraz sytuacja materialna rodzin wiejskich. Wybór szkoły ponadgimnazjalnej jest uzależniony od sieci szkół w najbliższej okolicy, możliwości dojazdu do szkoły lub zamieszkania w internacie, kosztów dojazdów lub mieszkania poza domem. Na obszarach wiejskich występują znaczące rozbieżności regionalne w zakresie infrastruktury społecznej, przy czym najniższy poziom rozwoju odnotowuje się w województwach północno-wschodnich.
Mając powyższe na uwadze, łatwiejszy dostęp do placówek wychowania przedszkolnego jest w mieście aniżeli na wsi. Według GUS w 2005 r. na 1.000 dzieci w wieku 3-6 lat, 704 dzieci w miastach znajdowało się w placówkach wychowania przedszkolnego, natomiast jedynie 372 na wsi. Równie niekorzystna tendencja utrzymywała się w poszczególnych regionach kraju. Przy czym należy zaznaczyć, że stosunkowo najniższe dysproporcje odnotowano w województwie śląskim i opolskim gdzie odpowiednio 80% (tj. 538 dzieci) i 75% (tj. 587 dzieci) dzieci na wsi uczestniczyło w zajęciach prowadzonych przez placówki wychowania przedszkolnego.
Z kolei najmniej dzieci w przeliczeniu na 1.000 osób w wieku 3-6 lat na obszarach wiejskich znajdowało się w placówkach wychowania przedszkolnego w województwach: zachodniopomorskim, podlaskim, warmińsko-mazurskim, w których wartość ta nie przekroczyła 300 dzieci.
Biorąc pod uwagę dostęp do szkół według GUS w 2005 r. na 1 szkołę podstawową zlokalizowaną na obszarach wiejskich przypadało 108 uczniów, a na 1 gimnazjum 170. W porównaniu do danych ogólnych było to odpowiednio o 78 i 81 uczniów mniej. Spadek przyrostu naturalnego w 2005 r. w porównaniu do 2000 r. zarówno w całym kraju, jak i na obszarach wiejskich wpłynął na spadek liczby uczniów przypadających na 1 szkołę podstawową o 6,1%.
Analizując terytorialne zróżnicowanie omawianego wskaźnika na obszarach wiejskich zanotowano, iż największa liczba uczniów przypadała na 1 szkołę podstawową w województwie pomorskim (138), a na 1 gimnazjum w województwie świętokrzyskim (206). Najmniejsze wartości wskaźnik ten osiągnął w przypadku szkół podstawowych w województwie lubelskim i podlaskim (po 88), a w przypadku gimnazjów w podkarpackim (136). We wszystkich województwach wystąpił wzrost liczby gimnazjalistów przypadających na 1 szkołę a prawie we wszystkich województwach spadek tego wskaźnika w przypadku szkół podstawowych. Tylko w województwie podlaskim wzrosła liczba uczniów przypadających na 1 szkołę podstawową (o 2,3%).
W zakresie dostępu do służby zdrowia obszary wiejskie wykazują duże zapóźnienia w stosunku do miast. Liczba ludności przypadającej na jedną przychodnię i ośrodek zdrowia była na obszarach wiejskich najwyższa w województwie wielkopolskim, a najniższa w województwie podlaskim i opolskim.
Infrastruktura kulturalna w miastach i na wsi jest silnie zróżnicowana, podobnie jak wielkość i różnorodność ofert instytucji kultury. Jednym z podstawowych wskaźników określających stopień uczestnictwa ludności wiejskiej w kulturze jest czytelnictwo. Należy podkreślić, że liczba bibliotek i punktów bibliotecznych na wsi zmniejszyła się i w 2005 r. wynosiła 6.855 placówek bibliotecznych. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie regionalne najwięcej punktów bibliotecznych znajduje się w województwach: mazowieckim (725), wielkopolskim (688), małopolskim (608), lubelskim (589), dolnośląskim (511). Natomiast najmniej w pomorskim (274), lubuskim (240) i podlaskim (234). Zwracając uwagę na liczbę czytelników korzystających z placówek bibliotecznych, należy zaznaczyć, że w 2005 r. w Polsce na 1.000 mieszkańców przypadało 192 czytelników, w tym 128 na obszarach wiejskich. W poszczególnych regionach najwyższy ten wskaźnik w ujęciu ogółem osiągnęły województwa: śląskie (225), małopolskie (218) i dolnośląskie (216). Najniższe wartości wskaźnik ten przyjmował w województwach: podlaskim (155), świętokrzyskim (165) i pomorskim (166). Równocześnie na obszarach wiejskich najwięcej czytelników korzystających z usług placówek bibliotecznych w przeliczeniu na 1.000 mieszkańców znajdowało się w województwach południowych i wschodnich w tym śląskim (155), dolnośląskim (145), lubelskim (144), podkarpackim (140). Natomiast najmniej w województwach: podlaskim (104), świętokrzyskim (107), opolskim (109) (GUS, 2006).
Istotnym jest fakt, iż polska wieś charakteryzuje się słabo rozwiniętą infrastrukturą kultury oraz bardzo niskim dostępem do podstawowych usług kulturalnych. Istotną rolę w dostępie do kultury społeczności wiejskiej odgrywają organizacje oraz instytucje, które stwarzają możliwości aktywnego uczestnictwa w kulturze, są to m.in.: domy i ośrodki kultury, kluby, świetlice, stowarzyszenia czy grupy artystyczne.
Według danych GUS, w Polsce w 2005 r. było 3.937 instytucji kultury w tym ponad połowa (2.320) zlokalizowana była na obszarach wiejskich. Dostęp do ww. instytucji jest zróżnicowany regionalnie. Najwięcej domów, ośrodków kultury, klubów czy świetlic w ujęciu ogólnym znajduje się w województwach: małopolskim (489), śląskim (371), zachodniopomorskim (350) i podkarpackim (333). Z kolei najmniej odnotowano w województwach: lubuskim (96), świętokrzyskim (119) oraz warmińsko-mazurskim (133). Najlepsze wyposażenie obszarów wiejskich w wymienione powyżej instytucje osiągają województwa: śląskie (241), małopolskie (171) i mazowieckie (161). Jednocześnie najniższe wartości osiągają województwa: opolskie (44), świętokrzyskie (48) i lubuskie (48).
Z uwagi na powyższe celem zapewnienia odpowiednich warunków dla organizowania i animowania lokalnego uczestnictwa społeczności wiejskiej w wydarzeniach artystycznych, kulturalnych czy integracyjnych, niezbędne jest podjęcie działań zmierzających do rozwoju i modernizacji infrastruktury kultury na obszarach wiejskich.
Infrastruktura techniczna
Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna na wsi stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich, wpływając zarówno na jakość życia mieszkańców, jak również na możliwości inwestowania na tych obszarach. Szczególne problemy to brak dostatecznego wyposażenia w zbiorową sieć kanalizacyjną, oczyszczalnie ścieków, zły stan infrastruktury energetycznej oraz niedostateczne wyposażenie w sieć telefoniczną i Internet. Obszary wiejskie są silnie zróżnicowane przestrzennie pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną. Najlepiej rozwinięta infrastruktura na obszarach wiejskich znajduje się na terenach sąsiadujących z obszarami miejskimi, wraz z oddalaniem się od tych terenów pogarsza się jej dostępność, jak i jakość. Biorąc pod uwagę poszczególne regiony kraju, ogólnie można stwierdzić, że najlepiej wyposażone w infrastrukturę są województwa zachodnie oraz południowe, natomiast najgorzej - województwa wschodniej części kraju.
Sieć wodociągowa
W ostatnich latach proces wyposażenia obszarów wiejskich w sieć wodociągową był bardzo intensywny (Tabela 39), co wynikało z zapóźnień w wyposażeniu w ten element infrastruktury.
Tabela 39. Wybrane elementy infrastruktury technicznej obszarów wiejskich
| 1995 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | |
| 110,5 | 161,8 | 167,0 | 173,2 | 179,5 | 185,4 | 190,7 | |
| 5,4 | 16,2 | 19,2 | 23 | 28,8 | 32,4 | 36,8 | |
| 40,7 | 52,2 | 66,4 | 68,3 | 69,4 | 70,3 | 71,5 | |
Źródło: GUS
W 2005 roku gęstość sieci wodociągowej w Polsce wyniosła 78,6 km na 100 km2, przy czym na obszarach wiejskich wyniosła 65,5 km/100 km2. Najwyższą wartość tego wskaźnika charakteryzują się województwa: śląskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, świętokrzyskie, mazowieckie, wielkopolskie, podkarpackie czyli rejony o największej liczbie ludności. Natomiast rejony o stosunkowo małej gęstości zaludnienia jak np. zachodniopomorskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie, podlaskie charakteryzują się relatywnie niskim wyposażeniem w sieć wodociągową. Z kolei biorąc pod uwagę procentowy udział ludności korzystającej z instalacji wodociągowej w ujęciu regionalnym, największe natężenie tego wskaźnika występuje w województwach zachodnich. Natomiast w województwach Polski południowo-wschodniej współczynnik ten przyjmuje relatywnie niższe wartości (Rysunek 22).
W 2005 roku 86,1% ludności Polski korzystało z sieci wodociągowej, przy czym w miastach współczynnik ten wynosi 94,9%, natomiast na obszarach wiejskich 72,1% (GUS, 2006). Prognozuje się, że w kolejnych latach wzrośnie odsetek ludności wiejskiej korzystający z sieci wodociągowej aby w 2015 roku wyniósł on ok. 98%.
Rysunek 22. Ludność korzystająca z sieci wodociągowej w 2005 r. [w%]
Źródło: GUS
Sieć kanalizacyjna i oczyszczalnie ścieków
Pomimo istotnej poprawy w dalszym ciągu można zaobserwować niekorzystne zjawisko polegające na niedostatecznym wyposażeniu obszarów wiejskich (jak również miast) w sieć kanalizacyjną. W 2005 roku z sieci kanalizacyjnej korzystało ogółem 59,2% ludności, przy czym w miastach 84,5%, natomiast na wsi jedynie 19%. Tak duża dysproporcja pomiędzy wyposażeniem w sieć wodociągową oraz kanalizacyjną wynika przede wszystkim z wysokich nakładów finansowych na wyposażenie i utrzymanie tej infrastruktury, których samorządy lokalne często nie są w stanie ponieść. Biorąc pod uwagę różnice regionalne największą gęstością sieci kanalizacyjnej w 2005 roku charakteryzowały się obszary wiejskie województw: śląskiego, podkarpackiego, małopolskiego, pomorskiego. Jednocześnie najmniejszą wartością tego wskaźnika cechowały się województwa: lubelskie, lubuskie, podlaskie. Biorąc pod uwagę procentowy udział ludności korzystającej z instalacji kanalizacyjnej w ujęciu regionalnym, największą wartością w 2005 roku charakteryzowały się obszary wiejskie w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim, podkarpackim, kujawsko-pomorskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim, dolnośląskim. Z kolei najmniej osób korzystało z sieci kanalizacyjnej w województwach: świętokrzyskim, mazowieckim, łódzkim i lubelskim (Rysunek 23).
Rysunek 23. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej w 2005 r. [w %]
Źródło: GUS
Mając na uwadze wysoki stopień wyposażenia obszarów wiejskich w sieć wodociągową zakłada się, że w kolejnych latach wzrośnie odsetek ludności wiejskiej korzystającej z sieci kanalizacyjnej. Tym samym przewiduje się, że wskaźnik ten w 2015 roku wyniesie ok. 75%.
Z siecią kanalizacyjną bezpośrednio wiąże się odsetek ludności obsługiwany przez oczyszczalnie ścieków. Biorąc pod uwagę wskaźnik obrazujący procentowy udział ludności miejskiej i wiejskiej korzystającej z oczyszczalni ścieków można zaobserwować powolny trend rosnący. Mając to na uwadze w 2005 roku z oczyszczalni ścieków korzystało 85,2% ludności miejskiej oraz 20,4% ludności zamieszkującej tereny wiejskie. Biorąc pod uwagę różnice regionalne w występowaniu oczyszczalni ścieków można stwierdzić, że najłatwiejszy dostęp do korzystania z tego elementu infrastruktury posiadają mieszkańcy obszarów wiejskich zlokalizowanych w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim, podkarpackim, warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim. Relatywnie niski procent ludności wiejskiej korzystającej z oczyszczalni ścieków w 2005 roku występował w województwach: małopolskim, podlaskim, świętokrzyskim, lubelskim, mazowieckim, łódzkim.
Na koniec 2004 r. funkcjonowało na wsi 2.416 zbiorczych oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości ponad 1 mln m3/dobę oraz 28.869 indywidualnych oczyszczalni ścieków, które w części są wypadkową rozproszonego osadnictwa na obszarach wiejskich, gdzie doprowadzenie sieci kanalizacyjnej wiąże się z dużą kapitałochłonnością. Tym samym na tych terenach powinno się stwarzać warunki do wyposażenia gospodarstw domowych na obszarach wiejskich w indywidualne oczyszczalnie ścieków.
Sieć gazowa
Wykorzystanie tego elementu infrastruktury technicznej na obszarach zarówno wiejskich jak i miejskich jest widoczne szczególnie w województwach południowych, w tym małopolskim, śląskim, podkarpackim. Ponadto korzystanie z sieci gazowej jest widoczne w obrębie głównych gazociągów oraz dużych aglomeracji. Na pozostałych obszarach, szczególnie takich, które charakteryzują się rozproszoną zabudową osadniczą, budowa sieci gazowej okazuje się nieuzasadniona ekonomicznie. Na tych terenach zastępczą rolę do systemów sieciowych pełni gaz dostarczany w butlach, którego dystrybucja na obszarach wiejskich jest bardzo dobrze zorganizowana. Przyjmuje się że około 96% wsi położonych poza strefą dostępności systemów sieciowych korzysta z tego rozwiązania. Z danych GUS wynika, że w 2005 roku na obszarach wiejskich mieszkało ok. 17,9% ogólnej liczby odbiorców gazu sieciowego w Polsce. Jednocześnie należy podkreślić, że ze względu na wysokie koszty eksploatacyjne tego źródła energii wielu potencjalnych odbiorców ogranicza lub nawet rezygnuje z jego korzystania.
Energia elektryczna
Sieć służąca do przesyłania energii elektrycznej - jest to powszechny element infrastruktury technicznej; jednocześnie można stwierdzić, że nie występują w tym zakresie znaczące różnice regionalne. Długość wiejskich sieci elektrycznych średniego napięcia wynosi około 200 tys. km. Znaczna ich część została wybudowana na początku lat pięćdziesiątych XX wieku, co jest przyczyną częstych przerw w dostawie energii i spadków napięcia. Stanowi to poważne zagrożenie dla rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich.
Sieć telefoniczna
Wskaźnik gęstości telefonicznej w Polsce, czyli liczba łączy przypadająca na 100 mieszkańców, wyniósł 32,7. Był to jednak nadal niski wskaźnik na tle średniej dla krajów europejskich - 40,9 łączy na 100 mieszkańców. Pogłębia się dysproporcja pomiędzy ilością abonentów w miastach i na wsi. Wskaźnik gęstości telefonicznej w miastach wyniósł prawie 41,0 a na wsi o ponad połowę mniej - zaledwie 19,5 łączy na 100 mieszkańców. Jednocześnie można zaobserwować zahamowanie przyrostu liczby abonentów na terenach wiejskich w porównaniu do drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych, jak również znaczące zjawisko rezygnacji z usług telefonii przewodowej. Przyczyn tego należy upatrywać w zbyt wysokich kosztach usług, konkurencji w postaci telefonii komórkowej oraz w zbyt małej ofercie dotyczącej nowoczesnej kompleksowej usługi pożądanej przez najbardziej dynamicznych rolników i przedsiębiorców.
Internet
W 2004 r. dostęp do Internetu posiadało 15% gospodarstw domowych zlokalizowanych na terenach wiejskich. Jednocześnie stopień dostępu gospodarstw do internetu wykazuje tendencję wzrostową zarówno w roku 2005 jak i 2006, gdzie oscylował odpowiednio w granicach 19% i 25% (GUS, 2006). Jednocześnie na obszarach wiejskich wzrasta procentowy udział osób regularnie (co najmniej raz w miesiącu) korzystających z Internetu - w 2004 roku wskaźnik ten wynosił 11%, natomiast w 2006 roku 22%. Wskaźnik ten dla krajów UE-15 wynosi 62%. Przewiduje się, że w dalszym ciągu będzie wzrastał odsetek gospodarstw wiejskich mających dostęp do Internetu, aby w 2015 roku osiągnąć pułap 70% (SRK, 2005). Dlatego też istnieje ogromne zapotrzebowanie na ten typ usług, szczególnie w kontekście eliminowania dysproporcji edukacyjnych pomiędzy miastem a obszarami wiejskimi wśród młodzieży39.
Dostęp do nowoczesnych technologii Internetu jest bardzo ważny dla rozwoju społeczno-ekonomicznego. Budowa społeczeństwa informacyjnego ma szczególne znaczenie na obszarach wiejskich, jako czynnik niwelujący skutki izolacji geograficznej - gorszy dostęp do usług i rynku. Obecnie dostęp do Internetu na wsi jest trudniejszy niż na obszarach miejskich, przy czym wskaźniki procentowe dostępności usług stale rosną. W skali kraju odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu w domu wzrósł z 26% w 2004 r. do 41% w 2007 r. (GUS, 2007), przy czym w dużych miastach odpowiednio z 34% do 50%, a na wsi z 15% do 29%.
Internet staje się coraz ważniejszym źródłem informacji i narzędziem niezbędnym dla prowadzenia działalności gospodarczej (w tym rolniczej). W sytuacji gdy obszary wiejskie, ze względu na rozproszoną strukturę osadniczą i związane z tym koszty inwestycji infrastrukturalnych, nie stanowią priorytetu dla firm komercyjnych, konieczne jest zaangażowanie środków publicznych w finansowanie przedsięwzięć związanych z rozpowszechnieniem dostępu do Internetu szerokopasmowego dla przedsiębiorców i mieszkańców obszarów wiejskich.
Zadania w zakresie społeczeństwa informacyjnego są realizowane przez Polskę w ramach Polityki Spójności, w związku z ustaleniami Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej włączone zostaną także do PROW 2007-2013.
Sieć drogowa
Gęstość oraz jakość dróg, zwłaszcza gminnych, stanowią podstawowe czynniki wpływające na szeroko rozumiany rozwój lokalny. Drogi gminne warunkują dostęp do terenów oddalonych często w znacznym stopniu od infrastruktury miejskiej, stanowiących potencjalne tereny inwestycyjne. Wskaźnik gęstości dróg gminnych wynosił 47,8 km/100 km2 powierzchni, ogółem długość dróg gminnych na koniec 2004 r. wynosiła ok. 150 tys. km. Wskaźnik gęstości dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych wynosił 90,1 km/100 km2 a ogółem długość dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych na koniec 2004 r. wynosiła ok. 280 tys. km. Jednocześnie należy podkreślić, że przestrzenne rozmieszczenie dróg jest mocno powiązane z zaludnieniem danych regionów czy ich charakterem gospodarczym. Mając to na uwadze, najwyższe wskaźniki gęstości dróg występują w województwach: małopolskim, śląskim, opolskim, dolnośląskim oraz wielkopolskim. Należy podkreślić, że stosunkowo dobrze rozbudowana sieć dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych charakteryzuje się złą jakością nawierzchni, co często powoduje utrudniony dojazd do gruntów. Jednocześnie z jakością dróg gminnych wiąże się mocno sieć komunikacji autobusowej, zarówno komunalnej jak i prywatnej, umożliwiającej mieszkańcom gmin bezproblemowy dojazd do ośrodków miejskich i pozarolniczych miejsc pracy.
Dziedzictwo kulturowe i otoczenie architektoniczne na wsi
Rzeczpospolita Polska dysponuje dużymi zasobami dziedzictwa kulturowego, co kreuje jej pozytywny wizerunek zarówno w Europie oraz na świecie. Według NSRO w 2005 r. do rejestru zabytków było wpisanych około 61,5 tys. zabytków nieruchomych, około 180 tys. zabytków ruchomych oraz 6 tys. zabytków archeologicznych. Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO liczy 13 pozycji obejmujących zabytki znajdujące się na terytorium Polski. Szacuje się, że ok. 42% zabytków wpisanych do rejestru zabytków wymaga remontu.
Dodatkowo na uwagę zasługują nie tylko poruszone już kwestie tradycyjnych metod produkcji i zagospodarowania terenu. Należy podkreślić, że krajobraz kulturowy wsi obfituje także w licznie zachowane pierwotne formy osadnictwa wiejskiego, pojedyncze obiekty, bądź istniejące w formie wyspowej układy tradycyjnej zabudowy drewnianej o lokalnym i regionalnym charakterze, kościoły, kaplice i cmentarze, także zespoły pałacowo-ogrodowe, zespoły folwarczne, obiekty przetwórstwa rolno-spożywczego, takie jak browary, młyny wodne oraz wiatraki, spichlerze, a także zabytki archeologiczne, w tym o własnej formie krajobrazowej. Wymienione elementy decydują o tożsamości wsi, jej specyfice i niepowtarzalnym charakterze, który należy zachowywać.
Ich zachowanie i wykorzystanie stanowi doskonałe narzędzie do budowania wizerunku obszarów wiejskich i rolniczych na poziomie lokalnym i regionalnym. Wraz z dbałością o odnowę tradycyjnych rzemiosł, kultury ludowej, obrzędowości, muzyki oraz zachowanie gwar, dialektów i języków, wyżej wymienione elementy dziedzictwa kulturowego przyczyniają się do podkreślania indywidualności i wyjątkowości poszczególnych obszarów.
Zmiany ustrojowe w Polsce po II wojnie światowej sprawiły, że liczne obiekty architektury wiejskiej, zwłaszcza dworskiej i folwarcznej, utraciły właścicieli i popadały w ruinę bądź były użytkowane w sposób niezgodny z przeznaczeniem. Niewłaściwa modernizacja budowli oraz zmiany w układzie wewnętrznym miejscowości oraz niewystarczające wydatki publiczne na kulturę powodowały niszczenie wiejskiego krajobrazu i eliminację najstarszej zabudowy. Powoduje to, że wsparcia finansowego potrzebują zlokalizowane na polskiej wsi liczne obiekty dziedzictwa kulturowego o znaczeniu lokalnym jak i ponadregionalnym. Ważnym elementem przyczyniającym się do wzrostu atrakcyjności obszarów wiejskich są także działania związane z promocją i kultywowaniem niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi, np. tradycji lokalnych czy tradycyjnych zawodów.
Ponadto, wśród mieszkańców wsi istnieje ciągła potrzeba społecznej identyfikacji i przynależności. Odmienność regionalna obszarów wiejskich w Polsce sprzyja działaniom prowadzącym do ukazania indywidualnego charakteru danej miejscowości, który wyróżnia ją spośród innych. Podejmowane działania powinny także przyczynić się do zachowania ciągłości kulturowej obszarów wiejskich, rozwoju tożsamości społeczności i zachowaniu dziedzictwa kulturowego w oparciu o jego tradycyjne walory. Mają one wywołać osobiste zaangażowanie mieszkańców oraz dawać poczucie uczestnictwa we wspólnocie i współtworzeniu.
Lokalne możliwości rozwoju, w tym zarządzania
W Polsce, w szczególności na obszarach wiejskich, właściwe zarządzanie na poziomie lokalnym w zakresie społecznym i gospodarczym jest realizowane w stopniu niewystarczającym. Obecnie coraz większe uznanie zdobywa inicjatywa Leader. Celem tej inicjatywy jest aktywizacja społeczności wiejskich poprzez m.in. włączenie tych społeczności do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw partnerów społecznych.
Leader jest podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, polegającym na oddolnym opracowaniu przez lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby, wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele ci tworzą tzw. lokalną grupę działania - partnerstwo międzysektorowe, które wybiera projekty, a ich realizacja przyczynia się do osiągnięcia celów wspólnie opracowanej strategii. Najważniejszą cechą podejścia Leader jest oparcie programu na partnerstwie lokalnym, które realizuje się poprzez tworzenie lokalnych grup działania. Lokalne grupy działania, w skład których wchodzą przedstawiciele władz lokalnych, organizacji pozarządowych i przedsiębiorców, są grupami wprowadzającymi w życie projekty korzystne z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich. Projekty te wprowadzane są najczęściej na obszarze kilku gmin.
Takie podejście oddolne wzmocni spójność przedsięwzięć, podniesie jakość zarządzania i przyczyni się do wzmocnienia kapitału społecznego w społecznościach wiejskich, a także skłoni do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju regionu.
Budowa lokalnych strategii niesie ze sobą szereg korzyści, wśród których najważniejsze to lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów (ludzkich, naturalnych) oraz dostosowanie kierunków działania do potrzeb podmiotów funkcjonujących na danym obszarze. Ponadto podejście lokalne pomaga w wyznaczeniu pożądanych i najbardziej dopasowanych kierunków rozwoju oraz pozwala na lepsze zdefiniowanie problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązania.
3.1.5. Leader
W ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006", jako działanie 2.7 wdrażany jest Pilotażowy Program Leader+ (PPL+). Wdrażanie PPL+ podzielone zostało na dwa Schematy. Schemat I realizowany był do końca 2006 r. i miał na celu wsparcie procesu tworzenia lokalnych grup działania, umożliwienie środowiskom lokalnym przeprowadzenia analizy możliwości rozwojowych terenów wiejskich i opracowanie na tej podstawie Zintegrowanych Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich (ZSROW). W Schemacie I zrealizowanych zostało 167 projektów. Obejmowały one gminy, w których zamieszkuje ok. 40% ludności wiejskiej w Polsce. Obecnie trwa wdrażanie Schematu II, w ramach którego wspierana jest działalność LGD na rzecz realizacji wielosektorowych strategii opracowanych w ramach Schematu I. Po zwiększeniu pierwotnej alokacji przyznanej na działanie PPL+ przewiduje się, iż w ramach Schematu II dofinansowanych zostanie 150 projektów.
PPL+ przede wszystkim przyczynia się do większego zaangażowania społeczności wiejskich na rzecz rozwoju zamieszkiwanych przez nie terenów m.in. poprzez włączenie możliwie najszerszego grona osób i instytucji w prace nad strategiami wytyczającymi kierunki rozwoju tych obszarów. Leader, poprzez swój oddolny i wielosektorowy charakter, rozwija i intensyfikuje współpracę międzyludzką na poziomie lokalnym, a tym samym powoduje przyspieszenie rozwoju obszarów wiejskich i poprawę warunków życia zamieszkującej je ludności. Doświadczenia z okresu programowania 2004-2006 przygotowują lokalne społeczności, organizacje oraz władze samorządowe do powszechniejszego korzystania z podejścia typu Leader przy realizacji planów w latach 2007-2013.
3.2. Strategia wybrana pod kątem uwzględnienia mocnych i słabych stron
Analiza SWOT
Mocne strony
1) Aspekty rolno-spożywcze
- duże zasoby ziemi i wynikający z tego potencjał produkcyjny;
- wielobranżowość produkcji rolniczej w skali kraju;
- podnoszenie się średniej wielkości gospodarstwa rolnego (zróżnicowanie regionalne);
- korzystne warunki rozwoju dla rolnictwa ekologicznego i innych niszowych produktów.
2) Aspekty środowiskowe
- niewielkie zanieczyszczenie gleb i stosunkowo dobry stan środowiska, stanowiące o dużych możliwościach rozwoju produkcji żywności wysokiej jakości;
- wysoka różnorodność biologiczna obszarów wiejskich stanowiąca podstawę do realizacji przedsięwzięć rolnośrodowiskowych;
- wysokie walory turystyczne i przyrodnicze krajobrazu rolniczego.
3) Aspekty społeczno-ekonomiczne
- gęsta sieć osadnicza;
- duże zasoby ludzkie pozwalające na rozwój działalności pozarolniczej.
Słabe strony
1) Aspekty rolno-spożywcze
- niska rentowność sektora rolnego;
- niski poziom kapitału i niedofinansowanie gospodarstw rolnych;
- powolne zmiany struktury obszarowej gospodarstw;
- duży udział gleb słabych i zakwaszonych;
- wyłączanie z produkcji dużej powierzchni użytków rolnych.
2) Aspekty środowiskowe
- małe zasoby wody;
- niewystarczający poziom rozpoznania zasobów różnorodności biologicznej obszarów wiejskich (brak ogólnokrajowej inwentaryzacji zasobów fauny, flory oraz siedlisk; dane dostępne dotyczą wybranych grup fauny i flory);
- silne zakwaszenie gleb.
3) Aspekty społeczno-ekonomiczne
- słabo rozwinięta infrastruktura techniczna i społeczna na obszarach wiejskich (zróżnicowanie regionalne);
- nadmiar siły roboczej i duże bezrobocie;
- niska mobilność zawodowa osób zamieszkujących obszary wiejskie;
- niski poziom wykształcenia osób zamieszkujących obszary wiejskie, w tym rolników;
- słabo rozwinięta sieć usług dla ludności na obszarach wiejskich.
Szanse
1) Aspekty rolno-spożywcze
- otwarty dostęp produktów rolnych do Jednolitego Rynku Europejskiego;
- możliwość handlu z krajami trzecimi;
- wzrost siły nabywczej konsumentów, wynikający ze wzrostu gospodarczego, stwarzający popyt na produkty przetworzone i niszowe;
- kształtowanie się grupy gospodarstw żywotnych ekonomicznie;
- młoda siła robocza na rynku pracy.
2) Aspekty środowiskowe
- utrzymanie wysokiej różnorodności biologicznej obszarów wiejskich, stanowiące o wysokich walorach turystycznych i przyrodniczych krajobrazu rolniczego.
3) Aspekty społeczno-ekonomiczne
- wzrost zainteresowania obszarami wiejskimi jako miejscem zamieszkania i spędzania wolnego czasu przez mieszkańców zarówno Polski, jak i pozostałych krajów Unii Europejskiej;
- młoda siła robocza na rynku pracy;
- wzrost inicjatyw oddolnych - Leader;
- rozwój małych miast będących centrami i miejscem zatrudnienia dla ludności obszarów wiejskich.
Zagrożenia
1) Aspekty rolno-spożywcze
- bariery handlowe z krajami trzecimi,
- presja konkurencyjna.
2) Aspekty środowiskowe
- nieracjonalna gospodarska rolna prowadząca do wzrostu zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego.
3) Aspekty społeczno-ekonomiczne
- wzrost ubóstwa i wykluczenia społecznego na obszarach wiejskich,
- ograniczone możliwości dywersyfikacji zatrudnienia osób odchodzących z rolnictwa, wynikające z powolnego wzrostu gospodarczego,
- spowolnienie rozwoju ze względu na braki w zakresie infrastruktury.
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich będzie wdrażany horyzontalnie, tj. w całym kraju, uwzględniając zróżnicowanie regionalne, poprzez możliwość zróżnicowania kryteriów dostępu, przestrzenne zróżnicowanie wynikające ze specyfiki działań, w tym przede wszystkim poprzez wydzielenie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami ze źródeł rolniczych, obszarów objętych siecią Natura 2000. Istnieje również możliwość podziału środków finansowych dostępnych w ramach wybranych działań na poszczególne województwa w celu zapewnienia równego dostępu do wsparcia. Ważnym elementem regionalizacji wdrażania działań Programu Rozwój Obszarów Wiejskich będzie również wdrażanie pewnych instrumentów przez jednostki samorządu terytorialnego (Urzędy Marszałkowskie) oraz realizowanie podejścia Leader poprzez lokalne grupy działania, w skład których również wejdą przedstawiciele regionów i społeczności lokalnych.
Podstawowym celem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest realizacja koncepcji wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich. Zakłada ona wzmocnienie ekonomiczne gospodarstw rolnych i wzrost konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, z jednoczesnym zapewnieniem instrumentów na rzecz różnicowania działalności gospodarczej w kierunku pozyskania i stworzenia alternatywnych źródeł dochodów mieszkańców wsi.
Powyższy cel będzie realizowany za pomocą celów szczegółowych, które są odzwierciedlone w osiach Programu, tj. poprzez poprawę konkurencyjności rolnictwa i obszarów wiejskich, ochronę środowiska, poprawę jakości życia oraz aktywizację społeczną. Realizacja Programu przyczyni się ona do polepszenia jakości życia na obszarach wiejskich poprzez rozwinięcie sektora podstawowych usług na rzecz ludności, jak również będzie stanowić alternatywę dla obecnie dominującej roli obszarów wiejskich, jaką jest produkcja żywności. Ze względu na powolny charakter zmian strukturalnych jakie zachodzą w sektorze oraz znaczną liczbę gospodarstw, konieczne jest uwzględnienie potrzeb różnych grup gospodarstw rolnych przy planowaniu instrumentów wsparcia. Z poprawą konkurencyjności rolnictwa będzie związane również zwiększenie roli innowacyjności, jak również konkurencyjności podmiotów. Aspekty te będą wspierane w działaniach o charakterze inwestycyjnym, przede wszystkim w ramach Zwiększania wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej oraz Modernizacji gospodarstw rolnych. Inwestycje te będą służyły rozwojowi technologicznemu, m.in. poprzez poprawę jakości produkcji, a także kreowanie produktów wysokiej jakości, markowych i innowacyjnych.
W ramach przewidzianych szkoleń przewiduje się upowszechnianie nowoczesnych technologii w rolnictwie i leśnictwie, co również przyczyni się do wsparcia innowacyjności.
Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich jest celem, który łączy się zarówno z podstawowymi kierunkami rozwoju ekonomicznego i społecznego gospodarstw rolnych poprzez wzmocnienie potencjału ekonomicznego, restrukturyzację i modernizację, jak i z dobrymi warunkami do życia pod względem jakości środowiska i krajobrazu, infrastruktury społecznej i technicznej.
Problemy te będą także przedmiotem działań innych funduszy, poza EFRROW - Funduszy Strukturalnych.
Część działań dotyczy różnicowania działalności gospodarczej oraz wsparcia mikroprzedsiębiorczości. W Polsce te działania stanowią ogromną szansę dla mieszkańców obszarów wiejskich, przede wszystkim ze względu na duże zasoby ludzkie i wysoki poziom bezrobocia. Do najważniejszych zadań należy: zwiększanie wartości dodanej do produktów np. poprzez konfekcjonowanie, stymulowanie rynku produktów lokalnych i regionalnych, turystyki, handlu, doradztwa, usług, wykorzystanie alternatywnych źródeł energii.
Walka z bezrobociem na wsi, m.in. przez podnoszenie kwalifikacji, ułatwianie dostępu do rynku pracy oraz tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich, stanowi jedno z najważniejszych wyzwań dla polityki rozwoju obszarów wiejskich. Istotne dla rozwoju form działalności pozarolniczej na wsi będzie wsparcie dla przedsiębiorstw świadczących usługi leśne.
W tym kontekście priorytet stanowi zapewnienie pracy i dochodów przez rozwój działalności pozarolniczej. Rolnictwo będzie absorbować coraz mniejszy zasób siły roboczej, zaś strategiczna wizja zakłada utrzymanie żywotności obszarów wiejskich. W związku z tym ciężar zatrudnienia wiejskich zasobów pracy powinny przejmować działalności nierolnicze. Z tego punktu widzenia szczególnie istotne jest wszechstronne wsparcie dla procesu tworzenia pozarolniczych miejsc pracy na wsi oraz ułatwiania zatrudnienia w lokalnych ośrodkach miejskich dla osób ze wsi. Według NSRO szacuje się, że do 2013 roku liczba pracujących w rolnictwie w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych będzie wynosiła 11 osób.
Równie ważnym aspektem obszarów wiejskich w Polsce, poza funkcjami ekonomicznymi i dobrymi warunkami dla rozwoju społecznego, jest ich rola w zachowaniu i odtwarzaniu walorów krajobrazowych oraz zasobów przyrody, tj. zachowanie dobrego stanu ekologicznego wód i gleb, bogactwa siedlisk i różnorodności biologicznej, a także dziedzictwa kulturowego wsi.
Wartości docelowe wskaźników oddziaływania
| Nazwa wskaźnika | Wartość docelowa | |
| Wzrost gospodarczy40 | Prognozowany wzrost wartości wskaźnika PKB na 2015 r. - o 50,1% w stosunku do wartości bazowej z 2006 r.41 (w tym z PROW 0,41%) Wartość bazowa: 236.047 mln EUR42 Wartość docelowa: 356.375 mln EUR43 | |
| Tworzenie miejsc pracy44 | Prognozowany wzrost wartości wskaźnika na 2015 r. o 2,7% w stosunku do wartości bazowej z 2006 r. Wartość bazowa: 13.854 (tys. osób)45 Wartość docelowa: 14.226 (tys. osób)46 Wartość docelowa z PROW: 79,06 (tys. osób)47 | |
| Wydajność pracy48 | Prognozowany wzrost wartości wskaźnika na 2015 r. na poziomie 47,8% w stosunku do wartości bazowej z 2006 r. (w tym z PROW 0,49 %) Wartość bazowa: 15.070 EUR/osobę49 Wartość docelowa: 22.27050 EUR/osobę | |
| Odwrócenie spadku bioróżnorodności (mierzone Farmland Bird Index)51 | Prognozowany spadek wartości wskaźnika na 2015 r. na poziomie 20% w stosunku do wartości bazowej z 2000 r. Wartości bazowe: 0,8 - 80% (2005 r.); 1,0 - 100 % (2000 r.) Wartość docelowa: 0,6 (60%) wartości bazowej z roku 200052 | |
| Zachowanie gruntów o wysokiej wartości przyrodniczej na obszarach rolnych i leśnych53 | Wartość bazowa: brak danych Wartość docelowa na 2015 r.: brak danych Wartość docelowa z PROW na 2015 r.: 590.000 ha54 | |
| Poprawa jakości wody55 | Prognozowany wzrost wartości wskaźnika na 2015 r. o 13% w stosunku do wartości bazowej z 2005 r. Wartość bazowa: 48,6 kg N/ha Wartość docelowa: 55 kg N/ha56 | |
| Zapobieganie procesowi zmian klimatycznych57 | Prognozowana zmiana wartości wskaźnika na 2015 r. o od 2,05 do 3,04 Mtoe w stosunku do wartości bazowej z 2005 r. Wartość bazowa: 3,9 Mtoe Wartość docelowa: od 5,95 do 6,94 Mtoe58 |
Program stworzy też możliwość podejmowania działań w zakresie zabezpieczenia przed skutkami klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków.
3.3. Ocena ex-ante
Ocena ex-ante została przygotowana zgodnie z art. 85 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej zawartymi we Wspólnych Ramach Monitorowania i Oceny.
Ocena ex-ante została przygotowana przez konsorcjum projektowe ustanowione przez Agrotec Polska Sp. z o.o. oraz Agrotec S.p.A., przy zaangażowaniu polskich ekspertów reprezentujących różne dziedziny.
Raport z Oceną ex-ante przygotowywany był równolegle z pracami związanymi z przygotowaniem PROW 2007-2013. Przedstawiciele Wykonawcy Oceny Ex-ante na bieżąco kontaktowali się z przedstawicielami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) odpowiedzialnymi za przygotowanie Programu. Wiele spośród uwag dotyczących PROW 2007-2013, zawartych w kolejnych wersjach Oceny ex-ante, zostało uwzględnionych w Programie.
Prognoza oddziaływania na środowisko Programu została zawarta w osobnym dokumencie zgodnie z art. 40 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U. nr 62, poz. 627).
Raport Oceny ex-ante PROW 2007-2013 znajduje się w załączniku 5 do Programu. Prognoza oddziaływania na środowisko znajduje się w załączniku 6 do Programu.
Streszczenie oceny ex-ante
Analiza obecnej sytuacji
Analiza obecnej sytuacji polskich obszarów wiejskich przygotowana jest dobrze i dostarcza wielu przydatnych informacji o rozwoju sektora. Jednakże, analiza ta może być ulepszona i w niniejszym dokumencie zostały wskazane pewne kwestie, które mogłyby zostać opisane lepiej, czyniąc ten rozdział narzędziem dla udokumentowania i uzasadnienia obiektywnie sformułowanej strategii.
Wybrane zagadnienia analizy, w odniesieniu do których zaleca się podjęcie próby ich poprawy to: rozwój tendencji migracyjnych ludności wiejskiej, przyczyny i skutki niskiego poziomu wykształcenia ludności wiejskiej, konkurencyjność rolnictwa, ilościowa charakterystyka produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz przemysłu spożywczego, stan polskiego systemu badań, transferu technologii i innowacji w zakresie żywności i rolnictwa (w zakresie posiadanych danych) oraz szczegółowy opis i analiza sektora leśnictwa.
Zalecano ulepszenie analizy obecnej sytuacji poprzez wzięcie pod uwagę powyższych kwestii, tak, aby ustanowić dobrą podstawę dla przygotowania działań Programu.
Cele PROW
Ogólne i szczegółowe cele PROW zgodne są z jednej strony z celami określonymi przez rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, a z drugiej z potrzebami i problemami polskiej wsi. Choć nie zostało to w pełni udokumentowane w analizie SWOT, zauważono, iż wszystkie wybrane działania w ramach poszczególnych osi są odpowiednie dla rozwoju sektora wiejskiego w Polsce. Przewidziany budżet również spełnia wymagania Komisji. Stwierdzono, że przejrzystość celów Programu zawartych w dokumencie może być lepsza i zalecono, by MRiRW przygotowało przejrzystą i jasną hierarchię celów programu przedstawiającą ogólne, szczegółowe i operacyjne cele PROW, jak również komplementarność z innymi instrumentami. Hierarchia taka mogłaby zostać przygotowana w postaci graficznej, pokazującej różne poziomy programu.
Wnioski wyciągnięte z poprzednich działań
Krajowy Plan Strategiczny stwierdza, że doświadczenia z przeszłych i obecnych programów związanych z rozwojem obszarów wiejskich w Polsce zostały wzięte pod uwagę podczas przygotowywania nowego Programu. Nie jest do końca jasne, jak te doświadczenia wpłynęły na kształt Programu. Zalecono dołączenie do PROW rozdziału podsumowującego poprzednie i obecne doświadczenia programowe. MRiRW poinformowało, że rozdział taki jest przygotowywany. Rozdział ten może zawierać doświadczenia związane z programami i poszczególnymi działaniami, programami UE i krajowymi oraz poruszać kwestie produktów, rezultatów i oddziaływań tak, aby możliwa stała się ocena tego, co zostało osiągnięte przy pomocy dotychczasowych programów. Tabele monitorowania przygotowywane na spotkania Komitetów Monitorujących zawierają dostępne dane i są dobrą podstawą do przygotowania przedmiotowego rozdziału.
Logika interwencji dla działań, kwantyfikacja celów i spodziewane oddziaływania
Jak wskazano wyżej, cele strategii są właściwe. Jednakże jest istotnym, aby ogólne i szczegółowe cele Programu, jak również cele operacyjne na poziomie działań zostały w jak największym stopniu skwantyfikowane. Zalecono oszacowanie skwantyfikowanych celów dla Programu, takich jak wzrost ekonomiczny (przyrost procentowy WDB), ustanowienie miejsc pracy (liczby), zmiana struktury wielkości gospodarstw (średnia powierzchnia gospodarstwa, przyrost), odzwierciedlających cele przedstawione w Programie.
MRiRW oszacowane wartości dla wskaźników produktu i rezultatu.
Oceniono, iż dobór działań jest trafny, jednakże w niektórych przypadkach ich opis mógłby być doprecyzowany, czego przykłady znajdują się w raporcie. W konsekwencji zalecono poprawę opisu działań, poprzez jak najbardziej precyzyjne zdefiniowanie logiki interwencji, używając wskaźników na wszystkich poziomach i jednocześnie kwantyfikując cele działań. Kwantyfikacja pozwoli także na odpowiednią efektywność kosztową, gdzie środki ulokowane w działaniach są powiązane z kwantyfikowaniem celów, opartych na doświadczeniu zdobytym zarówno we wcześniejszych jak i obecnych programach.
Potwierdzono, iż kwestię utrudnia brak formalnej oceny ex post programu SAPARD oraz oceny średniookresowej obecnego programu. Ważne jest jednak przeprowadzenie wewnętrznej analizy oraz sformułowanie istotnych wniosków. Zaznaczono, iż należy odnieść się do aktualnych doświadczeń z wdrażania PROW 2004-2006 oraz SPO 2004-2006. Doświadczenia pozytywne jak i trudności, oraz niepowodzenia stanowią najbardziej właściwą argumentację dla udoskonalenia Programu. Proces zdobywania doświadczeń jest jednym z najważniejszych czynników, które mogą wpływać na efektywność wdrażania funduszy strukturalnych w latach 2007-2013.
Podkreślono, iż oczekuje się, że Program będzie miał znaczące oddziaływanie, na rozwój obszarów wiejskich, w wyniku zainwestowania w okresie 2007-2013, ze środków publicznych, kwoty przekraczającej 15 mld EUR.
Projekt Programu i wybór związanych z nim działań wspomogą rozwój ekonomiczny i społeczny poprzez działania związane z inwestycjami, działania wspierające infrastrukturę oraz rozwój kapitału ludzkiego, a także działania zapewniające wsparcie finansowe rolnikom w postaci płatności obszarowych. Działania te przyczynią się do wzrostu kompetencji i kwalifikacji mieszkańców wsi oraz do wzrostu przedsiębiorczości i zaangażowania lokalnego poprzez podejście Leader. W konsekwencji będzie można zaobserwować tworzenie nowych miejsc pracy w sektorze pozarolniczym oraz zakładanie nowych mikroprzedsiębiorstw na obszarach wiejskich. Działania Programu jak się wydaje pozwolą także na zwiększenie wydajności pracy, np. w rolnictwie ekologicznym czy produkcji tradycyjnych produktów lokalnych. Wzrost wydajności pracy oraz modernizacja może skutkować utratą miejsc pracy w rolnictwie i przetwórstwie.
Potwierdzono, że cele ekonomiczne, społeczne i ekologiczne programu zostaną osiągnięte Trudno jest natomiast oszacować dokładny poziom wpływów, jako, że w Programie, jak dotąd, nie przedstawiono skwantyfikowanych celów, nie ulokowano także zasobów w indywidualnych działaniach w sposób sumaryczny, tym samym nie pozwalając na oszacowania i oczekiwania wchłonięcia środków na poziomie sektora i podsektorów.
Rozbieżności i różnice regionalne
W kilku miejscach niniejszego raportu PROW zauważono odwołania do zjawiska występowania różnic pomiędzy regionami. Nie zauważono jednak w Programie jakichkolwiek prób odniesienia się do tych różnic ani potraktowania ich jako celów dla realizowanych działań. Będąc świadomym jednak znacznych różnic występujących pomiędzy poszczególnymi regionami zalecono uwzględnienie tej kwestii w Programie. Zaproponowano, iż może to zostać osiągnięte poprzez użycie obiektywnych wskaźników (regionalny wkład do PKB, regionalny WDB, poziom zatrudnienia i bezrobocia w regionach itd.) klasyfikujących regiony zgodnie z ich potrzebami rozwojowymi. W programie horyzontalnym takim jak polski, zasugerowano użycie takich kryteriów wyboru, które przyznałyby pierwszeństwo regionom (gminom) potrzebującym największego wsparcia.
MRiRW rozważy propozycję ewaluatora dotyczącą dołączenia obiektywnych wskaźników ilustrujących rozbieżności i różnice regionalne (np. regionalny wkład do PKB).
Komplementarność z innymi programami
W KPS można znaleźć ogólny opis zawartości wzajemnie uzupełniających się programów. W dokumencie tym znajdują się również ogólne zasady określania linii demarkacyjnych (rozgraniczających) między PROW oraz innymi programami. Na poziomie PROW nie można znaleźć jednak szczegółowych opisów określających, gdzie przebiegają linie demarkacyjne pomiędzy Programem a innymi programami, oraz w jaki sposób odbywać się będzie administrowanie tymi rozgraniczeniami. Zalecono wstawienie do opisów działań szczegółowych wskazówek, w jaki sposób ustanowione zostaną te rozgraniczenia (działanie po działaniu w ten sam sposób w jaki zostało to opisane w opisie działania Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie). Wspomniano, iż w ramach działania "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie" wsparcie jest ukierunkowane na rolników i posiadaczy lasów, rozwijających swoje umiejętności w celu zwiększania produkcji, natomiast EFS (Europejski Fundusz Społeczny) zapewnia wsparcie na szkolenie służące przekwalifikowaniu rolników i posiadaczy lasów, w celu ułatwienia im dostępu do miejsc pracy poza rolnictwem i leśnictwem.
Podejście partnerskie
Proces konsultacji z partnerami społecznymi coraz bardziej zyskuje na znaczeniu. Sprzyja to zwiększaniu zaangażowania uczestników oraz zwiększa szansę pomyślnej realizacji Programu, szczególnie na szczeblu lokalnym. Zalecono włączenie do PROW krótkiego rozdziału opisującego, w jaki sposób przebiegał cały proces konsultacji.
Zakres podejścia Leader
Podejście Leader jest istotnym narzędziem wzmacniającym zaangażowanie na szczeblu lokalnym i aktywizującym lokalny potencjał ludzki. Zauważono, iż podejście Leader zostało dobrze opisane w PROW. Jednocześnie zalecono rozszerzenie zakresu jego stosowania na działania, w ramach Osi 1 i 2. Zasugerowano, iż można tego dokonać poprzez alokację części zasobów przewidzianych dla działań w ramach Osi 1 i 2 na realizację przedsięwzięć w ramach podejścia Leader w ten sam sposób, jaki jest stosowany dla działań Osi 3. Właściwą wydaje się możliwość realizacji w ramach podejścia Leader takich działań jak: Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, Modernizacja gospodarstw rolnych, Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa, Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności, Działania informacyjne i promocyjne i Grupy producentów rolnych w ramach Osi 1 oraz Program rolnośrodowiskowy, Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne w ramach Osi 2.
Pomoc państwowa oraz zasady konkurencji
W obecnej wersji PROW nie zawiera rozdziału opisującego zgodność jego działań z przepisami na temat konkurencji oraz wszelkiego dodatkowego wsparcia w formie pomocy publicznej. Zalecono, aby taki rozdział został przygotowany i włączony do nowej wersji PROW. MRiRW opracuje rozdział dotyczący pomocy państwa.
System monitorowania i zbierania danych
Opis planowanego systemu monitorowania i oceny oraz opis systemu zbierania danych, które mają zostać przygotowane, zawarty w PROW został oceniony pozytywnie.
Jednakże, pomyślne monitorowanie i realizacja Programu zależy od przygotowania odpowiednich wskaźników monitorowania i oceny, z odniesieniem do celów Programu i działania. Jednocześnie zaznaczono, iż prawidłowo przygotowane wzory wniosków, kwestionariuszy i wzory sprawozdań i ankiet dla beneficjentów są niezbędne dla prawidłowego monitoringu oraz realizacji Programu. Dokumenty te będą funkcjonowały jako narzędzia do zbierania danych pierwotnych i muszą być przygotowane przy bezpośredniej zgodności z hierarchią celów Programu. Na podstawie dotychczasowych zapisów PROW nie można jednoznacznie określić, czy tak faktycznie jest. Zalecono, aby MRiRW i ARiMR przygotowały dokumenty zgodnie z hierarchią celów. Oznacza to na przykład, że formularze wniosków dotyczące projektów związanych z inwestycją muszą zawierać pytania do beneficjenta na temat spodziewanych produktów, rezultatów i oddziaływań inwestycji, z wykorzystaniem uprzednio zdefiniowanych wskaźników pobranych z systemu wskaźników monitorowania.
3.4. Wpływ poprzedniego okresu programowania i inne informacje
Program SAPARD
Informacje ogólne
Program SAPARD jest instrumentem przedakcesyjnego wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz budowy potencjału instytucjonalnego.
Wsparcie przedakcesyjne Wspólnoty zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1268/99 skierowane jest głównie na działania związane z wdrożeniem acquis communautaire związanego ze wspólną polityką rolną i politykami pokrewnymi jak również rozwiązaniem priorytetowych oraz specyficznych problemów stojących na drodze zrównoważonego dostosowania rolnictwa oraz obszarów wiejskich w krajach kandydujących.
W okresie przedakcesyjnym program koncentrował się na działaniach przygotowujących sektor rolno-spożywczy do przyjęcia acquis communautaire. Po akcesji, działania planowane w ramach niniejszego programu są realizowane w ramach programów operacyjnych funduszy UE, głównie Sekcji Orientacji Funduszu EFOiGR (Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich") oraz programu finansowanego z Sekcji Gwarancji Funduszu EFOiGR (Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich).
W oparciu o decyzję Komisji Europejskiej z dnia 2 lipca 2002 r. o przekazaniu Polsce zarządzania Programem SAPARD, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa rozpoczęła z dniem 17 lipca 2002 r. przyjmowanie wniosków o pomoc finansową w Działaniach:
1. "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych".
2. "Inwestycje w gospodarstwach rolnych".
3. "Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich".
W Działaniu 1, którego beneficjentami są przedsiębiorcy oraz grupy producentów rolnych i ich związki, przyjmowanie wniosków zakończono z dniem 5 lutego 2004 roku. Złożono łącznie 1.778 wniosków o pomoc finansową.
W okresie do 31 grudnia 2004 r. Program SAPARD przyczynił się do poprawy bezpieczeństwa i jakości produkowanej żywności w sektorach, w których występują największe potrzeby w tym zakresie. Największy udział w łącznej kwocie refundacji w ramach Działania 1 zanotowano w przypadku sektora mięsnego - 48,60% łącznej kwoty wypłaconej w ramach Działania 1, a najmniejszy w sektorze rybnym - 6,70% łącznej kwoty refundacji SAPARD w ramach Działania 1. Większość inwestycji realizowanych w ramach projektów w Działaniu 1 związana była z dostosowaniem do wymogów sanitarnych i weterynaryjnych UE59, co potwierdza właściwy kierunek w realizacji głównego celu tego działania. Zgodnie z raportem z realizacji programu za rok 2005 najwięcej inwestycji w ramach tego działania zrealizowano w sektorze mięsnym (556) i przetwórstwa mleka (289). Na koniec 2005 roku 139 zakładów spełniało standardy sanitarne i weterynaryjne UE po zrealizowaniu inwestycji w ramach Programu SAPARD, wobec planowanych w Programie 100 zakładów.
W Działaniu 2, którego beneficjentami są rolnicy, wnioski składane były od 17 lipca 2002 r. do 20 lutego 2004 r. Do dnia 20 lutego 2004 r. złożono 15.586 wniosków o pomoc finansową, z czego prawie 10 tysięcy w styczniu i lutym 2004 r.
W okresie od 17 lipca 2002 r. do 31 grudnia 2005 r. zrealizowanych zostało 12.357 projektów (otrzymały płatność końcową) na kwotę 563.597.221,25 zł (z wkładu UE - 422.697.922,02 zł). Zrealizowane inwestycje skierowane były głównie na zmniejszenie nakładów pracy w gospodarstwach rolnych (maszyny i urządzenia do produkcji rolnej oraz przygotowania pasz - ponad 90% wypłaconych środków publicznych), poprawę jakości produktów (urządzenia i wyposażenie do pierwszego przetwórstwa, przechowywania albo magazynowania oraz przygotowania do sprzedaży produktów rolnych) a także ochronę środowiska (urządzenia i wyposażenie do zagospodarowywania odchodów zwierzęcych).
Największą popularnością cieszyły się inwestycje w zakresie zwiększania różnorodności produkcji gospodarstw rolnych (75,58% wypłaconych środków publicznych) w tym zakup maszyn i urządzeń do produkcji rolniczej. Kolejnym typem inwestycji, które najczęściej realizowano w ramach programu były budowa i rozbudowa lub modernizacja budynków (4,3% udziału tego typu inwestycji w zrealizowanych projektach). W ramach tego działania największą liczbę projektów (1.526) zrealizowano w ramach schematu 2.3.
W Działaniu 3, którego beneficjentami są gminy, związki gmin oraz powiaty, złożono łącznie 6.230 wniosków o pomoc finansową60, przy czym podczas II tury przyjmowania wniosków (30 lipca - 15 września 2003 r.) złożono 4.198 wniosków, a więc ponad dwukrotnie więcej niż w poprzedniej turze w roku 2002.
Do 31 grudnia 2005 r. zrealizowano w sumie 4.414 projektów (otrzymały płatność końcową) na kwotę 1.958.005.502,19 zł (z wkładu UE - 1.468.504.125,51 zł).
W ramach Działania 3 zbudowanych zostało ponad 6.111 km sieci wodociągowej, wykonano 56.183 przyłączy wodociągowych, zbudowano 186 stacji uzdatniania wody o łącznej wydajności nominalnej 5.806 m3/h oraz ponad 6.017 km sieci kanalizacyjnej. Wykonano 91.610 przykanalików oraz 180 oczyszczalni ścieków o wydajności nominalnej 97.005 m3. Ponadto wybudowano 2.396 przyzagrodowych oczyszczalni ścieków, zmodernizowano lub wybudowano 3.724 km dróg powiatowych i gminnych.
W dniu 14 listopada 2003 r. Komisja Europejska wydała decyzję o przekazaniu Polsce zarządzania Programem SAPARD w zakresie Działania 4. "Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich", którego beneficjentami są rolnicy, domownicy, przedsiębiorcy, gminy, związki międzygminne lub organizacje pozarządowe.
Przyjmowanie wniosków o pomoc finansową w ramach tego działania odbywało się od 3 do 22 grudnia 2003 r. oraz od 23 grudnia 2003 r. do 26 stycznia 2004 r.
Złożono łącznie 7.504 wnioski.
Do 31 grudnia 2005 r. beneficjenci zrealizowali (otrzymali płatność końcową) 3.456 projektów, dla których wypłacono 276.573.639,47 zł (z wkładu UE - 207.430.232,44 zł).
Najczęściej realizowane projekty dotyczyły tworzenia nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich przez przedsiębiorców (74,82% wypłaconych środków), w mniejszym stopniu tworzenia źródeł dodatkowego dochodu przez rolników i domowników (14,17% wypłaconych środków) a najmniej inwestycji mających na celu rozwój lub modernizację publicznej infrastruktury na obszarach wiejskich (11%).
Działanie 5 "Programy rolnośrodowiskowe i zalesienia (projekt pilotażowy)" nie zostało akredytowane i nie było realizowane w ramach Programu SAPARD.
Ponadto na podstawie decyzji KE z dnia 2 lipca 2002 r. uruchomiono również Działanie 6 "Szkolenia zawodowe" i Działanie 7 "Pomoc techniczna".
W ramach Działania 6 do końca 2005 r. zrealizowano 10 projektów szkoleniowych, dla których wypłacono łącznie 24.529.092 zł (z wkładu UE - 18.396.819 zł), w ramach których przeszkolono ponad 8,9 tys. rolników w zakresie zdobywania umiejętności niezbędnych do prowadzenia rentownego gospodarstwa, stosowania praktyk produkcyjnych zgodnych z zasadami zachowania krajobrazu, ochroną środowiska, standardami higieny i dobrostanu zwierząt, szkoleń w zakresie rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich oraz kursów multidyscyplinarnych.
W ramach Działania 7 przeprowadzono seminaria i konferencje dla potencjalnych beneficjentów Działań l, 2, 3 i 4 Programu SAPARD, w których uczestniczyło blisko 9 tys. osób. Konferencje te dotyczyły m.in. promocji i informacji o możliwości i zakresie wsparcia w ramach Programu SAPARD.
Doświadczenia wyniesione z wdrażania Programu SAPARD
Program SAPARD, traktowany jako program pilotażowy, zapoczątkował realizację zadań z zakresu wsparcia strukturalnego rolnictwa i obszarów wiejskich, zgodnie z systemem obowiązującym w Unii Europejskiej. Nabyte doświadczenia, przygotowany system instytucjonalny i procedury odpowiadające standardom UE zostały wykorzystane na potrzeby realizacji polityki rolnej i strukturalnej między innymi w działaniach realizowanych w ramach SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich".
Dzięki zmianom dokonanym w Programie SAPARD uelastyczniono zasady uzyskiwania pomocy, m.in. określono prostsze zasady uzyskania pomocy zarówno przez przetwórców, którzy uzyskali pomoc w wysokości do 50% (opcjonalnie 30%, 40% lub 50%), jak również przez rolników, poprzez rozszerzenie pułapów produkcji warunkujących dostęp do programu, podwyższenie limitów pomocy i granicy wieku do 55 lat oraz możliwość zakupu w szerszym zakresie maszyn i urządzeń do produkcji rolnej, w tym ciągników. Samorządy jako beneficjenci Działania 3 uzyskały możliwość realizacji jednocześnie do 3 inwestycji jednego rodzaju, poprzednio tylko jednej np. wodociągów, kanalizacji czy dróg.
Największą liczbę sfinansowanych projektów odnotowano w Działaniu 2 "Inwestycje w gospodarstwach rolnych", którego beneficjentami są rolnicy - prawie 13 tys. płatności. Najwięcej środków - kwotę prawie 2 mld zł wydatkowano w Działaniu 3 "Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich", którego beneficjentami były gminy i powiaty. W Działaniu 1 "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych" wydatkowano ponad 1,5 mld zł.
Program SAPARD przyczynił się do poprawy bezpieczeństwa i jakości produkowanej żywności w sektorach, w których występują największe potrzeby w tym zakresie. Największy udział w łącznej kwocie refundacji w ramach Działania 1 zanotowano w przypadku sektora mięsnego, gdzie kwota wsparcia stanowiła ponad połowę (dokładnie 51,3%) kwoty wypłaconych środków dla całego Działania 1, oraz w sektorze mleczarskim (25,4%), a najmniejszy w sektorze rybnym - 7,3% łącznej kwoty refundacji SAPARD w ramach Działania 1.
Także Działanie 4 "Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich", choć uruchomione pod koniec okresu przyjmowania wniosków, cieszyło się sporym zainteresowaniem. Ponad połowa zrealizowanych płatności przypadła na Schemat 4.2 "Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich". Ponad 76% środków finansowych przeznaczonych na Działanie 4 przypadła właśnie na ten Schemat.
Oprócz konkretnych korzyści finansowych, program ten odegrał istotną rolę w budowaniu kapitału ludzkiego. Tysiące beneficjentów programu SAPARD uzyskało wiedzę i doświadczenie pozwalające im skutecznie korzystać ze środków dostępnych w ramach funduszy strukturalnych, przyczyniając się do lepszego wykorzystania przez Polskę środków pomocowych UE. SAPARD to również zwiększenie zamówień na dostawy maszyn i urządzeń oraz roboty budowlane. Wiele firm dzięki programowi SAPARD przetrwało lub poprawiło swoje wyniki finansowe. Zjawisko to ma oczywiście wpływ na ograniczenie skali bezrobocia.
Program SAPARD stawiał bardzo wysokie wymagania instytucjom zaangażowanym w jego realizację. Zdobyte doświadczenia ułatwiły im w istotnym stopniu przygotowanie się do realizacji zadań związanych z obsługą instrumentów WPR, jak również programów finansowanych z udziałem funduszy strukturalnych. Warto także podkreślić, że działania przygotowane w Programie SAPARD stały się podstawą dla przygotowania działań SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" zgodnie z poniższym zestawieniem:
Ponadto Działanie 3 "Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich" Programu SAPARD w nieco zmienionej formie znalazło się w ZPORR.
Niezależnie od znaczących skutków finansowych i rzeczowych Program SAPARD stanowi bardzo duże źródło doświadczeń dla beneficjentów w kontekście ich przygotowania do korzystania z szerokiego instrumentarium wsparcia UE.
Zdobyte doświadczenia ułatwiły ponadto beneficjentom ubieganie się o pomoc w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich", który obejmuje działania stanowiące w określonym zakresie kontynuację niektórych jego działań. Doświadczenia związane z Programem SAPARD zwiększyły także zaufanie banków, które obecnie zabiegają o większy udział we wdrażaniu instrumentów wsparcia z udziałem środków UE.
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006
Informacje ogólne
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 (PROW) został zatwierdzony decyzją Komisji Wspólnot Europejskich nr C(2004) 3373 z dnia 6 września 2004 r.
W ramach PROW wdrażanych jest 8 działań (działania 1-8), w budżecie PROW przewidziano także środki na finansowanie 2 działań wdrażanych na podstawie innych schematów wsparcia rolnictwa (działania 9-10). Łącznie na realizację PROW na lata 2004-2006 przeznaczono 3.592,4 mln euro, z czego wkład wspólnotowy stanowi 2.866,4 mln euro, wkład polski - 726 mln euro.
Stan realizacji Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006
W okresie od 15 kwietnia 2004 r. do 1 lutego 2005 r. uruchomiono 9 działań finansowanych w ramach budżetu PROW na lata 2004-2006. Natomiast finansowanie działania 10 - Projekty w ramach rozporządzenia Rady (WE) nr 1268/1999 (Program SAPARD) - rozpoczęło się w pierwszym kwartale 2006 r. W niniejszym rozdziale, w większości przypadków prezentację danych zakończono na danych z dnia 31 grudnia 2006 r.
Działanie 1. Renty strukturalne
Renty strukturalne skierowane są do rolników będących w wieku przedemerytalnym, podlegających ubezpieczeniu społecznemu i prowadzących działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym, którzy zdecydują się na przekazanie posiadanego gospodarstwa rolnego innemu rolnikowi lub następcy. Istnieje także możliwość przekazania gruntów do Agencji Nieruchomości Rolnych, w przypadku gdy nie ma następcy obejmującego gospodarstwo ani rolnika, który przejąłby gospodarstwo na powiększenie.
Od 1 sierpnia 2004 r. tj. daty uruchomienia działania do 22 września 2006 r. zostało złożonych 56.303 wniosków o przyznanie renty strukturalnej. Jednocześnie do końca grudnia 2006 roku wydano 51.512 decyzji w sprawie przyznania renty strukturalnej.
Działanie 2. Wspieranie gospodarstw niskotowarowych
Pomoc dla gospodarstw niskotowarowych, mająca postać premii wypłacanej przez okres do pięciu lat, poprawi ich sytuację dochodową i w efekcie poprawi warunki dla restrukturyzacji tej grupy gospodarstw.
Zgodnie z decyzją Kierownictwa MRiRW w dniu 23 marca 2005 r. Agencja wstrzymała przyjmowanie wniosków w ramach działania 2. Decyzja ta była spowodowana złożeniem bardzo dużej liczby wniosków (114.767) i związanym z tym zagrożeniem wyczerpania limitu środków przeznaczonych na finansowanie tego działania.
Ponownie nabór uruchomiono w dniach 6-16 listopada 2006 r. Do 31 grudnia 2006 r. złożono w ramach II naboru 57.523 wniosków.
Do 31 grudnia 2006 roku, wydano 105.371 decyzji w sprawie przyznania płatności dla gospodarstwa niskotowarowego w ramach I naboru oraz 1.970 decyzji przyznających płatność w ramach II naboru61.
Działanie 3. Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)
Pomoc finansowa w ramach tego działania udzielana jest w formie corocznych zryczałtowanych płatności do hektara użytków rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Płatność jest związana z przestrzeganiem mierzalnych standardów dotyczących ochrony środowiska w zakresie produkcji rolnej, zwanych zwykłą dobrą praktyką rolniczą.
Od 15 kwietnia 2004 r. tj. daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 2.052.772 (w 2004 r. - 628.762, 2005 r. - 706.409, 2006 r. - 717.601) wniosków o przyznanie płatności. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 1.887.195 (w 2004 r. - 607.905, 2005 r. - 692.324, 2006 r. - 586.966) decyzji w tej sprawie.
Działanie 4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt
Głównym celem tego działania jest promocja systemów produkcji rolniczej prowadzonych w sposób zgodny z wymogami ochrony środowiska (przeciwdziałanie zanieczyszczeniom wód, erozji gleb), ochrony i kształtowania środowiska, ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków dzikiej fauny i flory oraz ich siedlisk. Poza tym działanie ma wpływać na poprawę świadomości ekologicznej wśród społeczności wiejskiej.
Pomoc finansowa jest udzielana na realizację następujących pakietów rolnośrodowiskowych: rolnictwo zrównoważone, rolnictwo ekologiczne, utrzymanie łąk i pastwisk ekstensywnych, ochrona gleb i wód, strefy buforowe, zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich. Płatności za poszczególne pakiety rolnośrodowiskowe zostały ustalone w formie zryczałtowanej. Maksymalne kwoty są wypłacane w przeliczeniu na hektar/metr bieżący powierzchni lub sztukę zwierzęcia gospodarskiego. Płatność jest związana z przestrzeganiem wymogów Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej.
Od 9 września 2004 r. tj. daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 72.487 wniosków o przyznanie pierwszej płatności. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 71.559 decyzji w tej sprawie.
Działanie 5. Zalesianie gruntów rolnych
Wsparcie finansowe w ramach tego działania może obejmować: wsparcie na zalesianie (koszty założenia uprawy leśnej oraz koszty ochrony przed zwierzyną), premię pielęgnacyjną za utrzymanie nowej uprawy leśnej oraz premię zalesieniową, która stanowi ekwiwalent za wyłączenie gruntów z upraw rolnych. Pomoc wypłacana w ramach tego działania ma na celu powiększenie obszarów leśnych poprzez wyłączenie z użytkowania gruntów o małej przydatności rolniczej i podatnych na takie zagrożenia jak: erozja czy zanieczyszczenie wód.
Od 1 września 2004 r. - daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 10.625 (w 2004 r. - 2.061, 2005 r. - 4.365, 2006 r. - 4.199) wniosków o przyznanie płatności na zalesienie. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 5.814 (w 2004 r. - 1.701, 2005 r. - 3.555, 2006 r. - 558) decyzji w tej sprawie.
Działanie 6. Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE
Wsparcie finansowe polega na pokryciu kosztów przedsięwzięcia dostosowującego gospodarstwo rolne do standardów Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska, zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt. Wsparcie ma postać rocznej płatności obejmującej również koszty inwestycyjne, jeżeli inwestycja taka jest niezbędna do osiągnięcia standardu.
Zgodnie z decyzją Kierownictwa MRiRW w dniu 15 marca 2005 r. Agencja wstrzymała przyjmowanie wniosków w ramach tego działania. Decyzja ta była spowodowana złożeniem bardzo dużej liczby wniosków (73.412) i związanym z tym zagrożeniem wyczerpania limitu środków przeznaczonych na finansowanie ww. działania. Prognozowana kwota pomocy na podstawie wniosków złożonych w ramach działania 6 wynosi 612 mln euro, co stanowi 251% budżetu na to działanie na lata 2004-2006.
Do 31 grudnia 2006 r., wydano 70.381 decyzji w sprawie przyznania płatności na dostosowanie gospodarstwa rolnego do standardów Unii Europejskiej.
Działanie 7. Grupy producentów rolnych
Działanie jest przeznaczone dla grup producentów rolnych, zakładanych w celu wspólnego dostosowania standardów produkcji przez członków takich grup oraz wykształcenia systemu wspólnej sprzedaży produktów - m.in. centralizacja sprzedaży, przygotowanie sprzedaży, konfekcjonowanie, dostawy do hurtowni oraz ustanowienie wspólnych zasad w zakresie zapewniania informacji nt. produkcji, szczególnie w odniesieniu do zbiorów (plonów) i dostępności danych produktów rolnych.
Od 15 grudnia 2004 r. - daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 80 wniosków o przyznanie pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 51 decyzji w tej sprawie.
Działanie 8. Pomoc techniczna
Działanie jest dodatkowym instrumentem wsparcia finansowego, który ma wzmocnić proces wdrażania Planu w ramach poszczególnych działań oraz zapewnić sprawną, skuteczną i zgodną z prawem i politykami wspólnotowymi jego realizację, umożliwiając w rezultacie efektywne wykorzystanie środków pomocy pochodzących z Sekcji Gwarancji EFOiGR. Wsparcie w ramach pomocy technicznej skierowane jest do instytucji zaangażowanych w ten proces oraz partnerów społecznych.
Od 1 października 2004 r. - daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 51 wniosków o udzielenie pomocy technicznej, równocześnie w tym okresie zostało zawartych 38 umów.
Działanie 9. Uzupełnienie płatności obszarowych
Realizacja tego działania polega na przeznaczeniu części środków finansowych PROW na dodatkowe wsparcie producentów rolnych poprzez uzupełnienie płatności bezpośrednich.
Od dnia 15 kwietnia 2004 roku - daty uruchomienia działania do dnia 31 grudnia 2006 roku zostało złożonych 4.248.529 (w 2004 r. - 1.366.055, 2005 r. - 1.450.595, 2006 r. - 1.431.879) wniosków o przyznanie płatności. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 4.012.730 (w 2004 r. - 1.356.435, 2005 r. - 1.435.450, 2006 r. - 1.220.845) decyzji w tej sprawie.
Doświadczenia wyniesione z wdrażania Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 dla poszczególnych działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013
Działanie 1. Renty strukturalne
Od uruchomienia programu w ramach działania łącznie przekazano 52.125 gospodarstw rolnych (około 456 tys. ha UR) z czego ok. 53,66% użytków rolnych zostało przekazanych na powiększenie gospodarstw rolnych a ok. 46,30% użytków rolnych przekazano następcom. Duży udział w przekazanych użytkach rolnych miały grunty przejęte przez osoby, które nie ukończyły 40 roku życia. Tendencja ta wskazuje, że działanie to miało wpływ na poprawę konkurencyjności gospodarstw rolnych w Polsce.
Biorąc pod uwagę zakładany cel działania, a także efektywność ekonomiczną wydatkowanych środków, zdecydowano się na zaostrzenie kryteriów dostępu w stosunku do działania PROW 2004-2006. Obostrzenia te polegają na wprowadzeniu wymogu przekazywania gospodarstw o powierzchni co najmniej 3 ha i zastosowaniu wymogu odnośnie wielkości docelowej gospodarstwa po przekazaniu (osiągnięcie wielkości średniej w województwie lub średniej w kraju).
Do złożenia wniosku uprawniony będzie producent rolny, który posiada gospodarstwo rolne o powierzchni co najmniej 3 ha użytków rolnych, albo 1 ha użytków rolnych w województwie małopolskim, podkarpackim, śląskim i świętokrzyskim. Wybrano 4 województwa, które mają najniższą średnią wojewódzką, w których występuje największe rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, a jednocześnie wprowadzono zasadę, że w przypadku przekazania gospodarstwa na powiększenie innego gospodarstwa (nie licząc działki, którą producent rolny może sobie pozostawić), powierzchnia gospodarstwa po powiększeniu nie może być mniejsza niż średnia powierzchnia gospodarstwa w województwie - co powinno wpłynąć na poprawę struktury agrarnej.
Osoby, które nie spełniają warunku dotyczącego wymaganej wielkości gospodarstwa, aby móc skorzystać z działania "Renty strukturalne" w okresie programowania 2007-2013, powinny rozważyć możliwość powiększenia posiadanego areału gospodarstwa, co będzie również krokiem w kierunku poprawy struktury agrarnej.
Działanie 2. Wspieranie gospodarstw niskotowarowych
W ramach PROW 2004-2006, pomoc dla gospodarstw niskotowarowych została ujęta w formie rocznej premii (stanowiącej równowartość 1.250 euro) wypłacanej przez okres do pięciu lat. Celem tego wsparcia była poprawa sytuacji dochodowej gospodarstw o niewielkim potencjale ekonomicznym i w efekcie polepszenie warunków dla restrukturyzacji tej grupy gospodarstw.
Zgodnie z założeniami zawartymi w PROW 2004-2006, działanie "Wspieranie gospodarstw niskotowarowych" miało służyć wsparciu restrukturyzacji gospodarstw rolnych o niewielkim potencjale ekonomicznym oraz poprawie konkurencyjności polskiego sektora rolnego w warunkach integracji z Unią Europejską. Na to działanie przeznaczono 14% środków finansowych w ramach PROW.
W wyniku dokonanej analizy dotyczącej rozkładu złożonych wniosków w ujęciu regionalnym największe zainteresowanie pomocą udzielaną w ramach tego działania wykazywali producenci rolni w województwach o największej bezwzględnej liczbie gospodarstw o wielkości ekonomicznej 2-4 ESU, tj. w lubelskim, mazowieckim, świętokrzyskim i łódzkim.
Działanie "Wspieranie gospodarstw niskotowarowych" cieszyło się największą popularnością tam, gdzie problem niskiej towarowości jest relatywnie duży.
W ramach działania założono szereg przedsięwzięć możliwych do zrealizowania, które powinny wpłynąć na osiągnięcie celów tego działania, a przede wszystkim zwiększyć efektywność ekonomiczną gospodarstw rolnych.
Wnioskując o pomoc, producenci rolni w celu poprawy żywotności gospodarstw rolnych mogli zadeklarować m.in.:
- przestawienie lub przestawianie gospodarstwa niskotowarowego na produkcję metodami ekologicznymi;
- przystąpienie do grupy lub organizacji producentów rolnych;
- zakup zwierząt gospodarskich, maszyn rolniczych, gruntu rolnego;
- ukończenie określonego szkolenia;
- przystąpienie do programu rolnośrodowiskowego;
- świadczenie usług rolniczych.
Przedsięwzięciami przeważnie deklarowanymi przez producentów rolnych, pozwalającymi zwiększyć wielkość ekonomiczną gospodarstw oraz zapewniającymi silniejszy związek z rynkiem, były:
- zakup lub dzierżawa gruntów rolnych (ok. 60% ogółem deklarowanych celów);
- zakup zwierząt gospodarskich (ok. 30% ogółem deklarowanych celów);
- zakup maszyn rolniczych (ok. 15% ogółem deklarowanych celów);
- ukończenie szkolenia (ok. 8% ogółem deklarowanych celów);
- przestawienie lub przestawianie gospodarstwa niskotowarowego na produkcję metodami ekologicznymi (ok. 6% ogółem deklarowanych celów);
- osiągnięcie, w okresie pobierania płatności dla gospodarstwa niskotowarowego, corocznej wartości sprzedaży produktów rolnych pochodzących z własnej działalności rolniczej w wysokości co najmniej 20 tys. zł (ok. 4% ogółem deklarowanych celów).
Jako, że obecnie trwa realizacja poszczególnych przedsięwzięć przez gospodarstwa niskotowarowe można zakładać, że ww. działania podjęte przez gospodarstwa o małym potencjale ekonomicznym wpłyną na zwiększenie ich żywotności ekonomicznej. Zakłada się, że po zakończeniu tego okresu, działania podjęte przez gospodarstwa o małym potencjale ekonomicznym wpłyną na zwiększenie żywotności ekonomicznej gospodarstw oraz zapewnią towarową produkcję i silniejszy związek z rynkiem.
Działanie 3. Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)
Wsparcie z tytułu ONW jest szczególnie ważne w kontekście utrzymania żywotności obszarów wiejskich oraz zapewnienia ciągłości rolniczego użytkowania ziemi, biorąc pod uwagę warunki konkurencji polskiego rolnictwa zarówno na rynku wewnętrznym jak i z producentami rolnymi z innych krajów członkowskich, którzy otrzymują pełny wymiar płatności bezpośrednich, a także korzystają z podobnych instrumentów w ramach wsparcia rozwoju obszarów wiejskich współfinansowanego ze środków wspólnotowych.
Jednocześnie działanie to ma istotne znaczenie w odniesieniu do zachowania walorów krajobrazowych obszarów wiejskich, co jest szczególnie istotne w nowych Krajach Członkowskich, gdzie porzucanie gruntów jest ważnym problemem skutkującym niekorzystnymi zmianami dla krajobrazu i różnorodności biologicznej.
Wdrażanie działania przyczyniło się do upowszechnienia przyjaznych dla środowiska metod gospodarowania i podniesienia poziomu wiedzy nt. obowiązującego w tym zakresie prawa.
Działanie 3 PROW 2004-2006 ma swoją kontynuację w okresie programowania 2007-2013.
Działanie 4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt
Program rolnośrodowiskowy jest jednym z trudniejszych i bardziej nowatorskich działań w ramach PROW 2004-2006. Największe zainteresowanie przystąpieniem do programu rolnośrodowiskowego było obserwowane w trakcie ostatniej kampanii. Świadczy to o coraz większym rozpowszechnieniu i promocji działań nastawionych na ochronę przyrody wśród rolników i na nieocenione wręcz znaczenie edukacyjne działania. W skali krajowej średnio co 25 gospodarstw powyżej 1 ha realizowało program, w skali regionalnej natomiast obserwuje się różnice - największy procent gospodarstw realizujących program przypadł na województwo zachodniopomorskie (co 10), natomiast w przypadku województwa śląskiego jest to co 100 gospodarstwo (dane z marca 2007 r.).
Liczba wydanych decyzji w stosunku do złożonych wniosków sięgająca blisko 100% oznacza, że tylko nikły procent z wniosków złożonych został odrzucony z przyczyn formalnych. Świadczy to o dobrym przygotowaniu potencjalnych beneficjentów w zakresie spełniania formalnych wymogów przystąpienia do programu rolnośrodowiskowego, co najprawdopodobniej związane jest z zaangażowaniem doradców rolnośrodowiskowych do obsługi beneficjentów tego działania.
Najmniejsze zainteresowanie spośród wszystkich pakietów rolnośrodowiskowych dotyczyło "Stref buforowych". Nieatrakcyjność tego pakietu wynikała przede wszystkim z niskiej płatności. W trakcie opracowywania założeń na okres 2007-2013 dokonano weryfikacji płatności, w tym także dla ww. pakietu, co powinno doprowadzić do wzrostu podejmowania zobowiązań w ramach tego pakietu.
W okresie programowania 2007-2013 zaplanowano kontynuację szeregu pakietów (po dokonaniu weryfikacji wymogów) oraz dodanie nowych. Kontynuacją przedsięwzięć z poprzedniego okresu programowania są następujące pakiety: "Rolnictwo zrównoważone", "Rolnictwo ekologiczne", "Ochrona gleb i wód", "Strefy buforowe", "Ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich".
Położono nacisk na kwestie przyrodnicze. Na podstawie wniosków z realizacji pakietów przyrodniczych w okresie programowania 2004-2006, m.in. w związku z sygnalizowaną potrzebą zróżnicowania wymogów w zależności od wartości przyrodniczej siedliska, a także w związku z planowanym działaniem "Płatności dla obszarów Natura 2000", zaproponowano nowe podejście do pakietów przyrodniczych. Wsparcie działań nastawionych na utrzymanie łąk ekstensywnych oraz utrzymanie pastwisk ekstensywnych będzie realizowane w ramach pakietu 3 "Ekstensywne trwałe użytki zielone". Do nowych propozycji wsparcia należą zadania nastawione na zachowanie siedlisk lęgowych zagrożonych gatunków ptaków oraz cennych siedlisk przyrodniczych na obszarach wiejskich (pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 oraz pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000).
Poza tym, w latach 2007-2013 przewiduje się przyznanie wsparcia dla rolników realizujących czynną ochronę lokalnych odmian roślin uprawnych, w tym dla sadów tradycyjnych (pakiet 5 "Zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych").
Wśród zmian wynikających z doświadczeń z poprzedniego okresu programowania można wymienić odejście od stref priorytetowych co oznacza, że program będzie dostępny na terenie całego kraju. Stanowi to odpowiedź na postulaty rolników zainteresowanych realizacją pakietów przyrodniczych na terenie swoich gospodarstw, położonych poza strefami priorytetowymi.
Beneficjenci Działania 4. "Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt" w ramach PROW na lata 2004-2006 mogą przekształcić swoje zobowiązanie na nowe 5-letnie zobowiązanie w ramach działania "Program rolnośrodowiskowy" w ramach PROW na lata 2007-2013, pod warunkiem spełnienia wymagań określonych w przepisach krajowych.
Płatności dokonywane w ramach programów rolnośrodowiskowych w PROW 2004-2006 wpłynęły na zmianę postaw ludności wiejskiej i podniesienie świadomości ekologicznej. Ważnym czynnikiem w zakresie podnoszenia poziomu wiedzy i kształtowania postaw beneficjentów Działania 4 PROW 2004-2006 było włączenie doradców rolnośrodowiskowych w realizację programu. W Polsce jest ok. 1.700 doradców rolnośrodowiskowych (dane z września 2008 r.).
Działanie 5. Zalesianie gruntów rolnych
W Działaniu 5 PROW 2004-2006 nie ograniczano wielkości powierzchni zalesianej, na co zwrócili uwagę eksperci, podkreślając zagrożenie degradacją cennych przyrodniczo siedlisk. Mając na uwadze m.in. ten postulat, w PROW 2007-2013 proponuje się ograniczenie maksymalnej powierzchni możliwej do zalesienia przez jednego beneficjenta do 100 ha, a także wykluczenie z zalesień trwałych użytków zielonych. Tak więc zdobyte doświadczenia pozwoliły na zwrócenie szczególnej uwagi na aspekt ochrony obszarów cennych przyrodniczo, w tym obszarów objętych systemem Natura 2000 przed zalesianiem.
W okresie programowania 2004-2006 wielu potencjalnych beneficjentów Schematu II działania PROW 2007-2013 "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne" zwracało się z prośbą o włączenie do programu zalesieniowego gruntów z sukcesją naturalną. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, zgodnie z możliwościami określonymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005 zakres działania uległ rozszerzeniu o zalesianie gruntów nierolniczych. Objęcie możliwością wsparcia gruntów odłogowanych pozwoli na lepsze spełnienie celów środowiskowych tego działania. Jednocześnie, także w ramach tego schematu wzmocnieniu ulegną mechanizmy zabezpieczające przed zalesianiem cennych przyrodniczo terenów otwartych.
Działanie 6. Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej
Wsparcie finansowe w ramach tego działania było udzielane na pokrycie kosztów przedsięwzięcia dostosowującego gospodarstwo rolne do standardów Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska, zdrowia publicznego oraz zdrowia i dobrostanu zwierząt. Standardy określające warunki produkcji rolnej, wprowadzone w ramach dostosowań prawa polskiego do wymogów Unii Europejskiej, wymagały od polskich gospodarstw wykonania dodatkowych przedsięwzięć.
W ramach działania "Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej" udzielano wsparcia w zakresie:
- wyposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych;
- dostosowania gospodarstw produkujących mleko do standardu UE pod względem zdrowia publicznego;
- dostosowania ferm kur niosek.
Spośród wielu zagrożeń dla środowiska związanych z rolnictwem, na szczególną uwagę zasługuje kwestia przechowywania odchodów zwierzęcych w postaci stałej (obornik) i w postaci płynnej (gnojówka i gnojowica). Nawozy naturalne powinny być przechowywane w sposób uniemożliwiający przenikanie wycieku do gruntu. Zagrożenie dla środowiska ze strony odchodów zwierzęcych wynika głównie z powodu strat azotu. Przemieszczanie się związków azotu do środowiska glebowego, a następnie do wód gruntowych i cieków wodnych pogarsza jakość wody. Ponadto duże niebezpieczeństwo stanowi ulatniający się amoniak i inne gazy pogarszające jakość powietrza.
Celem wyposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych było ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko, przede wszystkim na wody gruntowe oraz dodatkowo wprowadzenie i propagowanie działań przyjaznych dla środowiska w gospodarstwie rolnym.
Modernizacja gospodarstw mleczarskich do wymogów weterynaryjnych polegała na dostosowaniu pomieszczeń do udoju mleka oraz infrastruktury do dojenia i przechowywania mleka zgodnie z wymaganiami higienicznymi.
Generalnie realizacja przedsięwzięć przyczyniła się do osiągnięcia przez gospodarstwa rolne wyżej opisanych celów, szczególnie w przypadku gospodarstw, które z uwagi na brak własnego kapitału inwestycyjnego nie były w stanie sfinansować niezbędnych inwestycji. Potrzeba wsparcia publicznego szczególnie odnosi się do inwestycji związanych z przechowywaniem nawozów naturalnych oraz pozyskiwaniem i przechowywaniem mleka.
Łącznie w ramach działania złożono 77.395 wniosków o pomoc, na podstawie których zakładana kwota pomocy wynosi 637 mln euro.
Do 31 grudnia 2006 r., wydano 70.381 decyzji w sprawie przyznania płatności na dostosowanie gospodarstwa rolnego do standardów Unii Europejskiej.
Ponadto pomoc udzielana w ramach działania "Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej" w zakresie wyposażenia w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych (płyty gnojowe, zbiorniki na gnojówkę lub gnojowicę) została przyznana dla ponad 67 tys. gospodarstw. Należy podkreślić, że inwestycje w tym zakresie w znaczący sposób przyczynią się do ograniczenia odpływu zanieczyszczeń, które wynikają z niewłaściwego przechowywania nawozów naturalnych, do wód. Priorytetowe znaczenie ma to na obszarach szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do wód należy ograniczyć (OSN). Na tych obszarach przyznano pomoc dla ok. 3,5 tys. gospodarstw.
Zdając sobie sprawę z dużych potrzeb inwestycyjnych szczególnie w zakresie prawidłowego przechowywania nawozów naturalnych, przewiduje się dalsze finansowanie tego typu inwestycji w ramach działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" w ramach PROW 2007-2013.
Działanie 7. Grupy producentów rolnych
Działanie "Grupy producentów rolnych" w ramach PROW 2007-2013 stanowi kontynuację Działania 7 PROW 2004-2006. Od chwili rozpoczęcia wdrażania Planu znacząco wzrosła liczba grup producentów rolnych. Od 1 maja 2004 r. do końca 2006 r. utworzonych zostało 95 grup producentów rolnych (odpowiednio w 2004 r. - 18, w 2005 r. - 32, w 2006 r. - 45 grup), w szczególności w następujących branżach: trzoda chlewna, ziarno zbóż, ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych, nasiona roślin oleistych, tytoń, drób, mleko oraz jaja ptasie.
Należy podkreślić, iż wzrost liczby powstających grup producentów rolnych jest znaczący w stosunku do liczby powstających grup w latach 2001-2004, kiedy podobny instrument był finansowany ze środków krajowych. W latach 2001-2004 (do 30 kwietnia 2004 r.) do rejestrów grup producentów rolnych prowadzonych przez wojewodów wpisane zostały 73 grupy (odpowiednio: w 2001 r. - 10, w 2002 r. - 18, w 2003 r. - 34 i w 2004 r. - 11 grup). A zatem, w związku z istniejącymi potrzebami i rosnącym zainteresowaniem organizowaniem się w grupy przez producentów rolnych, zasadne jest kontynuowanie działania w okresie programowania 2007-2013.
Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich na lata 2004-2006"
Informacje ogólne
Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" (SPO) został przyjęty decyzją Komisji Europejskiej z dnia 7 lipca 2004 r.
Na realizację SPO w latach 2004-2006 przeznaczono wsparcie w wysokości 1.784,15 mln euro, z czego 1.192,68 mln euro stanowią środki Unii Europejskiej a wymagany wkład krajowy wynosi 591,47 mln euro i pochodzi głównie z budżetu krajowego. Część odbiorców pomocy w ramach tego Programu musi dysponować własnymi środkami na współfinansowanie przedsięwzięć.
Program obejmuje następujące działania wspierające rozwój rolnictwa oraz obszarów wiejskich:
1) Inwestycje w gospodarstwach rolnych;
2) Ułatwianie startu młodym rolnikom;
3) Szkolenia;
4) Wsparcie doradztwa rolniczego;
5) Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych;
6) Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i/lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych;
7) Scalanie gruntów;
8) Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego;
9) Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów;
10) Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi;
11) Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem;
12) Pilotażowy Program Leader+;
13) Pomoc techniczna.
Realizacja działań Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" i doświadczenia wyniesione z jego wdrażania dla poszczególnych działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013
Realizację SPO rozpoczęto dnia 16 sierpnia 2004 r. uruchamiając nabór wniosków o dofinansowanie realizacji projektu w ramach dwóch działań: 1.1 "Inwestycje w gospodarstwach rolnych" oraz 1.4 "Wsparcie doradztwa rolniczego". Następnie sukcesywnie uruchamiane były kolejne działania SPO.
Przebieg realizacji SPO wskazuje na bardzo duże potrzeby potencjalnych beneficjentów w zakresie uzyskania pomocy, zwłaszcza o charakterze inwestycyjnym. W odróżnieniu od sytuacji, jaka wytworzyła się w początkowym okresie wdrażania programu przedakcesyjnego SAPARD, SPO od pierwszych dni rozpoczęcia naboru wniosków budził duże zainteresowanie rolników, i innych odbiorców pomocy, często niewspółmierne do wielkości dostępnych środków. Popyt na środki był zróżnicowany w poszczególnych województwach.
Od chwili uruchomienia Programu do dnia 31 grudnia 2006 r. w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego złożono łącznie 66.870 wniosków o dofinansowanie realizacji projektu na łączną kwotę około 10 mld zł.
Najwięcej wniosków złożono w ramach działania 1.1 "Inwestycje w gospodarstwach rolnych" - 29.224 wnioski na kwotę 3,06 mld zł. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 21.969 umów z beneficjentami na kwotę 2,25 mld zł (prawie 97% alokacji środków dla działania 1.1). Około 27% inwestycji zrealizowanych do końca 2006 roku dotyczyło gospodarstw, w których głównym kierunkiem produkcji jest uprawa zbóż, natomiast 23% projektów zrealizowanych było w gospodarstwach, w których głównym kierunkiem produkcji jest bydło mleczne, natomiast w przypadku 15% zrealizowanych projektów - trzoda chlewna. Około 15% wszystkich zrealizowanych inwestycji dotyczyło gospodarstw prowadzonych przez młodych rolników. Większość zakończonych do końca 2006 r. inwestycji (90%) związana była z zakupem wyposażenia i sprzętu ruchomego. Inwestycje, których głównym przedmiotem był zakup, budowa lub remont połączony z modernizacją budynków lub budowli służących produkcji rolnej stanowiły 4% projektów, natomiast zakładanie plantacji wieloletnich - ponad 3%.
Polskie rolnictwo stale wykazuje ogromne potrzeby inwestycyjne, realizowane projekty dotyczą bardzo różnorodnych kierunków produkcji. Ze względu na wielkość i różnorodność polskiego sektora rolnego konieczne jest zachowanie także w przyszłości szerokiego spektrum wspieranych inwestycji. Należy zauważyć, że tempo składania wniosków w ramach tego działania było bardzo duże - w niektórych województwach nabór wniosków musiał zostać zamknięty już po 5 miesiącach, gdyż złożone wnioski znacznie przekraczały kwotę dostępnych dla tych województw środków. Jednocześnie w innych województwach zainteresowanie programem było znacznie mniejsze - w tym miejscu należy zauważyć, iż przyjęcie systemu podziału środków miedzy województwa okazało się skutecznym instrumentem zapewnienia równomiernej dystrybucji środków na terenie całego kraju.
W działaniu 1.2 "Ułatwianie startu młodym rolnikom" nabór wniosków rozpoczęto w połowie września 2004 roku. Zakończenie naboru wniosków w poszczególnych województwach następowało w różnych terminach (w okresie od lutego do sierpnia 2005 r.), co wynika z zastosowania systemu podziału dostępnej kwoty między poszczególne województwa. Wg danych z 31 grudnia 2006 r. w ramach działania 1.2 "Ułatwianie startu młodym rolnikom" złożono 18.856 wniosków na kwotę 942,8 mln zł, co stanowi 133% ogólnej kwoty alokowanej na to działanie. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 14.151 umów i wypłacono premie w łącznej kwocie 707,55 mln zł wyczerpując w całości środki przeznaczone na realizację tego działania.
Tylko 10% beneficjentów działania 1.2 spełniało w dniu składania wniosku jednocześnie wszystkie kryteria: kwalifikacji zawodowych, żywotności ekonomicznej gospodarstwa, minimalnych standardów w zakresie higieny, warunków ochrony środowiska oraz warunków utrzymania zwierząt w gospodarstwie rolnym. Pozostali beneficjenci są zobowiązani do przeprowadzenia odpowiednich dostosowań w okresie nieprzekraczającym 5 lat od daty przejęcia gospodarstwa.
Przebieg wdrażania działania 1.2 wskazuje jednoznacznie na dysproporcję między wielkością budżetu działania a wielkością grupy docelowej. Kryteria dostępu do tego działania w ramach PROW 2007-2013 zostały więc zmodyfikowane tak, aby pomoc adresowana była do węższej grupy potencjalnych beneficjentów, przejmujących gospodarstwa o większym potencjale rozwojowym, co zapewni lepszą efektywność wykorzystania dostępnych środków.
Pierwsze lata po akcesji wymagały silnego wsparcia doradczego w celu ułatwienia rolnikom zapoznania się i funkcjonowania w warunkach uczestnictwa Polski we Wspólnej Polityce Rolnej i polityce rozwoju obszarów wiejskich. Pomoc w tym zakresie była dostępna w ramach działań: "Szkolenia" i "Wsparcie doradztwa rolniczego" za pośrednictwem wyłonionych w konkursach firm i instytucji szkoleniowych i doradczych. Do 31 grudnia 2006 r. w działaniu "Szkolenia" zawarto 65 umów na kwotę 32,8 mln zł, co odpowiada 43% budżetu tego działania. Realizacja działania jest kontynuowana i nie istnieje zagrożenie niewykorzystania dostępnych środków. W ramach działania "Wsparcie doradztwa rolniczego" zawarto do końca 2006 roku 33 umowy na kwotę 167,8 mln zł, co wyczerpuje dostępny limit środków. Płatności w ramach obu ww. działań są realizowane planowo.
Działanie "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych" zostało uruchomione w dniu 15 września 2004 r. Złożono łącznie 1.643 wnioski o dofinansowanie realizacji projektu na kwotę 2,92 mld zł i zawarto 1.092 umowy na kwotę 1,82 mld zł, co w pełni wyczerpuje budżet tego działania. Do końca 2006 roku zakończono realizację 433 projektów - większość dotyczyła sektorów przetwórstwa mięsa i mleka (po ok. 24% liczby projektów), a ok. 20% - przetwórstwa owoców i warzyw. Zrealizowane projekty związane są głównie z: poprawą i kontrolą warunków zdrowotnych (26% liczby projektów), poprawą i kontrolą jakości (24%), stosowaniem nowych technologii (18%), poprawą i zracjonalizowaniem procedur w przetwórstwie (15%). Przebieg wdrażania działania świadczy o nadal dużych potrzebach inwestycyjnych przedsiębiorstw, także tych działających w "podstawowych" branżach przetwórstwa (przemysł mleczarski, mięsny, przetwórstwo owoców i warzyw). W ramach PROW 2007-2013 w dużej mierze kontynuowane będą zasady wsparcia udzielanego w ramach tego działania, gdyż dotychczasowe doświadczenia potwierdzają ich zasadność.
W ramach działania "Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów" złożono łącznie 7.168 wniosków na kwotę 524 mln zł. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 4.304 umowy z beneficjentami na kwotę 311 mln zł. Większość zakończonych inwestycji (71%) zrealizowano w gospodarstwach, których wielkość ekonomiczna nie przekracza 4 ESU, a więc tych, których dochody z produkcji rolnej są niskie i powinny być uzupełnione z innych źródeł. Najwięcej inwestycji - 46% - zrealizowano w zakresie usług na rzecz mieszkańców obszarów wiejskich, a prowadzenie usług na rzecz rolnictwa i gospodarki leśnej było przedmiotem 29% projektów; jest to uzasadnione słabą dostępnością usług na wsi i korzystne z punktu widzenia dalszych perspektyw rozwoju obszarów wiejskich. Agroturystyka i usługi turystyczne stanowiły łącznie przedmiot 16% realizowanych projektów - rozwój tego sektora jest szczególnie ważny dla rozwoju obszarów wiejskich i sprzyjający ich promocji. Szacuje się, że w ramach działania stworzono bezpośrednio miejsca pracy dla ok. 4,6 tys. osób.
W ramach działania "Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem" złożono 4.945 wniosków na kwotę 261 mln zł. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 3.354 umowy z beneficjentami na kwotę 158 mln zł. Najwięcej zakończonych do 31 grudnia 2006 roku projektów dotyczyło budowy lub modernizacji dróg wewnętrznych (50% zrealizowanych projektów i 77% wypłaconych środków) - w ramach dotychczas realizowanych programów pomocy środki na ten cel były bardzo ograniczone. Duże było zapotrzebowanie na inwestycje w zakresie odprowadzania lub oczyszczania ścieków (około 38% zrealizowanych projektów i 6% wypłaconych środków) - ten kierunek inwestowania jest ważny także z punktu widzenia ochrony środowiska. Realizowano również projekty związane z budową lub modernizacją indywidualnych urządzeń zaopatrzenia w energię ze źródeł skojarzonych lub odnawialnych (ponad 4% wypłaconych środków) i w wodę.
Dnia 7 stycznia 2005 roku podpisane zostało porozumienie trójstronne pomiędzy Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Prezesem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Marszałkami Województw odnośnie realizacji trzech działań Sektorowego Programu Operacyjnego, tj. "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego", "Scalanie gruntów" oraz "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi". Na mocy podpisanych porozumień województwa uruchomiły od marca 2005 roku nabór wniosków do tych działań.
W ramach działania "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego" złożono 3.030 wniosków na kwotę 647,5 mln zł, co stanowi 188% kwoty przeznaczonej na to działanie. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 1.733 umowy na kwotę 346,8 mln zł. Zrealizowane w ramach działania projekty w przeważającej większości dotyczyły modernizacji centrów małych miejscowości, budowy lub modernizacji małej infrastruktury sportowej oraz inwestycji związanych z turystyką. Gminy wiejskie wykazywały dużą aktywność w realizacji projektów infrastrukturalnych w ramach SAPARD, co znalazło kontynuację w chęci realizacji projektów z zakresu odnowy wsi w ramach SPO. W związku z tym poprawiają się warunki życia na wsi, ułatwiony jest rozwój przedsiębiorczości (w tym związanej za funkcjami turystycznymi obszarów wiejskich) i następuje konsolidacja lokalnych społeczności.
W ramach działania "Scalanie gruntów" złożono 44 wnioski o dofinansowanie realizacji projektu na kwotę 157,8 mln zł, co stanowi 247% kwoty przeznaczonej na realizację tego działania. Do końca 2006 r. zawarto 31 umów na kwotę 82,6 mln zł. Kontraktowanie środków w ramach tego działania zostało zakończone. Dotychczas nie ukończono realizacji żadnego projektu (dane z marca 2007 r.), a poziom płatności częściowych do końca 2006 r. wyniósł 7% budżetu działania.
Z kolei w zakresie działania "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi" złożono 281 wniosków na kwotę 747,2 mln zł, co odpowiada ponad 150% budżetu działania. Do końca 2006 roku zatwierdzono do realizacji 198 projektów na kwotę 447,3 mln zł, co wyczerpuje budżet działania, a także dokonano pierwszych płatności częściowych na kwotę 1,8 mln zł.
Niewielki poziom płatności dokonanych w ramach dwóch ww. działań wynika ze specyfiki realizowanych w ich ramach inwestycji, które charakteryzują się wieloletnim okresem przygotowań formalnych i realizacji.
W ramach "Pilotażowego Programu Leader+" nabór wniosków do Schematu I przeprowadzono w terminie 15 września - 31 grudnia 2004 r. i do realizacji przyjęto 167 projektów na kwotę 20,8 mln zł. Niemal wszystkie te projekty zostały zrealizowane do końca 2006 roku.
Nabór wniosków do Schematu II trwał od 21 kwietnia do 19 czerwca 2006 r.; w efekcie zawarto 150 umów na realizację projektów.
"Pilotażowy Program Leader+" cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem i stworzył podstawy do współpracy partnerów lokalnych oraz spowodował powstanie lokalnych strategii i grup działania. Mimo niewielkiego, w porównaniu z krajami UE-15, doświadczenia Polski, należy się spodziewać dość szerokiego wykorzystania podejścia Leader w nowym okresie programowania.
Należy podkreślić, że SPO przyczynił się nie tylko do realizacji konkretnych inwestycji, ale dzięki działaniom promocyjnym realizowanym w ramach tego Programu, zwiększył świadomość społeczeństwa w zakresie wkładu Unii Europejskiej w realizowane na obszarach wiejskich inwestycje. Zgodnie z opublikowanymi przez Pentor danymi, co trzeci mieszkaniec obszarów wiejskich identyfikuje Program i ma wiedzę na temat pochodzenia środków przeznaczonych na jego realizację.
Aktualne postępy w realizacji SPO, jak i ocena wpływu na rozwój sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich, zostaną przedstawione w rocznym raporcie monitorującym w połowie 2007 roku.
Ponadto na podstawie wytycznych Wspólnoty w sprawie pomocy państwa w sektorze rolnym i leśnym na lata 2007-2013 (Dz. Urz. UE C 319 z 27.12.2006, str. 1) oraz przepisów rozporządzenia Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art 87 i 88 Traktatu w odniesieniu do pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z wytwarzaniem produktów rolnych oraz zmieniające rozporządzenie Komisji (WE) nr 70/2001 (Dz. Urz. UE L 358 z 16.12.2006, str. 3), obecnie obowiązujące programy pomocowe, pomoc indywidualna oraz formy pomocy zgłoszone do Komisji Europejskiej na podstawie Traktatu Akcesyjnego jako pomoc istniejąca, będą dalej funkcjonowały po ich dostosowaniu do 30 kwietnia 2007 r. do ww. wytycznych i rozporządzenia.
Po niezbędnym dostosowaniu prawodawstwa krajowego, ze środków publicznych będą wspierane przedsięwzięcia produkcyjne w formie:
1) dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych i przetwórstwie produktów rolnych, częściowej spłaty kapitału kredytów lub rozkładania należności na raty;
2) ulg i zwolnień z podatku rolnego z tytułu realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych;
3) dopłat do oprocentowania bankowych kredytów lub częściowej spłaty kapitału kredytów na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych znajdujących się na obszarach dotkniętych zdarzeniami losowymi takimi jak: huragan, powódź, deszcz nawalny, grad, piorun, obsunięcie się ziemi, lawina, susza, ujemne skutki przezimowania oraz przymrozki wiosenne
4) udzielania gwarancji i poręczeń spłaty bankowych kredytów inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych i przetwórstwie produktów rolnych;
5) udzielania poręczeń spłaty kredytów dla studiującej młodzieży wiejskiej;
6) dofinansowania producentom rolnym kosztów zbioru, transportu i utylizacji padłych zwierząt gospodarskich;
7) dofinansowania producentom rolnym składek do ubezpieczenia upraw rolnych i zwierząt gospodarskich z tytułu szkód spowodowanych przez huragan, powódź, deszcz nawalny, grad, piorun, obsunięcie się ziemi, lawinę, ujemne skutki przezimowania lub przymrozków wiosennych i uboju z konieczności wskutek ww. zjawisk;
8) zwrotu producentom rolnym części podatku akcyzowego zawartego w cenie oleju napędowego wykorzystywanego do produkcji rolnej;
9) dofinansowania kosztów prowadzenia ksiąg hodowlanych zwierząt, badania jakości genetycznej lub wydajności zwierząt oraz wprowadzania nowatorskich technik hodowli;
10) dofinansowania kosztów organizacji i uczestniczenia w konkursach, wystawach i targach.
4.
UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU STRATEGICZNEGO, JAK RÓWNIEŻ SPODZIEWANE ODDZIAŁYWANIE ZGODNE Z OCENĄ EX-ANTE
UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU STRATEGICZNEGO, JAK RÓWNIEŻ SPODZIEWANE ODDZIAŁYWANIE ZGODNE Z OCENĄ EX-ANTE
Na postawie założeń strategicznych w odniesieniu do sektora rolnego i obszarów wiejskich dokonano identyfikacji priorytetów Polski i porównania do priorytetów Wspólnotowych. Priorytety Wspólnotowe dla poszczególnych obszarów, odpowiadających osiom priorytetowym, mają charakter uniwersalny w obrębie danej osi i przekładają się na bardziej szczegółowo ujęte priorytety krajowe. Szczegółowe priorytety określone na poziomie krajowym, bezpośrednio związane z wybranymi do realizacji działaniami, wpisują się w politykę obszarów wiejskich na poziomie wspólnotowym i odzwierciedlają jej podstawowe cele.
Na postawie analizy dokonano identyfikacji priorytetów Polski przedstawionych w poniższej tabeli.
Podejście programowe, które będzie realizowane na podstawie Krajowego Planu Strategicznego, jest zgodne ze Strategią Rozwoju Kraju na lata 2007-2015.
Strategia wyznacza cele oraz identyfikuje obszary uznane za najważniejsze z punktu widzenia osiągnięcia tych celów, na których koncentrowane będą działania państwa. Uwzględnia jednocześnie najważniejsze trendy rozwoju światowej gospodarki oraz cele, jakie stawia Unia Europejska w odnowionej Strategii Lizbońskiej. SRK nadaje priorytet działaniom, jakie będą podejmowane w latach 2007-2015 w celu realizacji wizji Polski. Dokument został opracowany przy uwzględnieniu zasady zrównoważonego rozwoju.
Cele i priorytety Strategii Rozwoju Kraju realizowane będą poprzez działania wynikające z podstawowych dokumentów rządowych (przede wszystkim Krajowy Program Reform na lata 2005-2008 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej). Wiodące znaczenie będzie mieć realizacja Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 i odpowiednich programów operacyjnych oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.
Główne kierunki rozwoju gospodarczego UE wyznaczone w ramach Strategii Lizbońskiej mają doprowadzić do zwiększenia konkurencyjności gospodarki europejskiej, szybszego powstawania nowych miejsc pracy i rozwoju zaawansowanych technologii.
Strategia Rozwoju Kraju odpowiada założeniom Krajowego Planu Strategicznego w odniesieniu do rozwoju obszarów wiejskich poprzez nadanie priorytetowego znaczenia w kontekście realizacji odnowionej Strategii Lizbońskiej m.in. następującym zagadnieniom:
1. Ludność i przedsiębiorczość.
2. Rynek pracy.
3. Środowisko i zasoby naturalne.
4. Rozwój gospodarczy.
5. Kultura.
6. Infrastruktura.
7. Zróżnicowanie regionalne.
Założenia obydwu powyższych dokumentów odpowiadają kierunkom wyznaczonym w odnowionej Strategii Lizbońskiej, polegającym na promowaniu zrównoważonego wzrostu gospodarczego, konkurencyjności i zatrudnienia, decydującym o rozwoju społeczno-ekonomicznym, również obszarów wiejskich. Cele te znalazły swoje odzwierciedlenie w przyjętych priorytetach oraz działaniach, przewidzianych do realizacji w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.
W ramach przeprowadzonej w roku 2008 oceny Wspólnej Polityki Rolnej (Health Check) oraz opracowania, w związku z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym, Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej (EERP) określono nowe wyzwania stojące przed Unią Europejską:
a) zmiany klimatyczne,
b) odnawialne źródła energii,
c) gospodarka wodna,
d) różnorodność biologiczna,
e) środki towarzyszące restrukturyzacji sektora mleczarskiego,
f) innowacje związane z priorytetami wymienionymi w lit. a-d,
g) infrastruktura szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich.
Działania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 takie jak: "Modernizacja gospodarstw rolnych", "Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa", "Program rolnośrodowiskowy" oraz "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej", będą realizowały cele powyższych "nowych wyzwań".
4.2. Spodziewany wpływ wynikający z oceny ex-ante z uwzględnieniem wybranych priorytetów
Działania realizowane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 będą miały znaczący wpływ na beneficjentów i na obszary wiejskie (w szerszym kontekście) poprzez oddziaływania ekonomiczno-społeczne oraz środowiskowe.
Instrumenty dostępne w ramach poszczególnych osi uzupełniają się wzajemnie i w sposób synergiczny mogą pozytywnie oddziaływać na mieszkańców obszarów wiejskich. Główne oddziaływania synergiczne pomiędzy osiami zostały przedstawione poniżej:
Oś 1 i Oś 2 - szkolenia i doradztwo dla rolników w zakresie ochrony środowiska, które wiążą się z inwestycjami prośrodowiskowymi, umożliwiają wytwarzanie produktów o wysokiej jakości (np. ekologicznych) i ochronę środowiska;
Oś 1 i Oś 3 - zwiększenie wartości dodanej produkcji rolnej (przetwórstwo) i tworzenie miejsc pracy, produkty wysokiej jakości i turystyka (różnicowanie), różnicowanie działalności i wykorzystanie doradztwa;
Oś 1 i Oś 3 - wsparcie dla wykorzystania energii odnawialnej, przeciwdziałanie zmianom klimatu;
Oś 2 i Oś 3 - ochrona krajobrazu i różnorodności biologicznej ma wpływ na różnicowanie (np. turystyka) oraz na jakość życia (poprawa jakości wody, środowiska i krajobrazu), usługi dla ludności (np. gospodarka wodno-ściekowa) - wpływają na środowisko;
Oś 3 i Oś 1 - tworzenie dostępu do rynku i warunków do działania przedsiębiorstw, usługi dla ludności, infrastruktura, jakość życia, tworzenie nowych miejsc pracy w osi 3 zmniejsza nadwyżkę siły roboczej w rolnictwie;
Oś 4 a pozostałe osie - aktywizacja lokalnych społeczności wpływa na realizację celów wszystkich osi, np. ochrona krajobrazu czy wartości kulturowych, wytwarzanie lokalnych produktów tradycyjnych wpływa na podtrzymanie i rozwój tożsamości społeczności lokalnej.
Synergia pozytywna
Efekty ekonomiczne będą zależeć od alokacji środków na poszczególne działania oraz od absorpcji zasobów w ramach działań ukierunkowanych na realizację różnych celów. Jeżeli zostanie założona pełna absorpcja zasobów oraz znaczące współfinansowanie prywatne dla działań: "Modernizacja gospodarstw rolnych" oraz "Zwiększanie wartości dodanej produktów rolnych i leśnych", należy mieć także na uwadze poszczególne cele inwestycji realizowanych w ramach działań oraz dystrybucję środków w sektorze i w podsektorach. Oba wspomniane działania niewątpliwie spowodują wzrost produktywności, do czego przyczyni się również generalnie spadkowy trend zatrudnienia w sektorze przetwórstwa żywności.
Inne działania, takie jak "Podejmowanie działalności przez młodych rolników", "Grupy producentów", "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" i "Kształcenie zawodowe" również będą mogły pozytywnie przyczyniać się do wzrostu gospodarczego i zwiększania zatrudnienia, ale w stopniu mniejszym niż poprzednio wymienione działania.
Na utrzymanie konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa wpłynie możliwość podejmowania w ramach Programu działań zapobiegawczych i naprawczych w związku ze zdarzeniami o charakterze klęsk żywiołowych.
Ponadto, najważniejsze działania w ramach Osi 2 (ONW, Natura 2000 i program rolno-środowiskowy) również przyczynią się do osiągnięcia ekonomicznych i społecznych celów rozwoju obszarów wiejskich. W kontekście ekonomicznym, realizowanie odpowiednich działań zapobiegnie utracie części dochodu gospodarstw rolnych dzięki ochronie naturalnych zasobów środowiskowych. Dodatkowo, system rekompensat przyczyni się do stabilizacji dochodu, a w przypadku rolników prowadzących działalność na terenie ONW może doprowadzić nawet do jego wzrostu. Inną ekonomiczną konsekwencją może być także rozwój sektora usług, wspierającego działalność pro-środowiskową i opierającego się na rozwoju tej działalności (np. ekoturystyka).
Proponowane w ramach PROW 2007-2013 działania będą miały również wymiar społeczny. Powinna wzrosnąć świadomość środowiskowa rolników. W rezultacie, postawy i zachowanie rolników względem poszczególnych elementów środowiska naturalnego, kształtowane tylko w oparciu o ich użyteczność ekonomiczną, szybko ulegną zmianie.
Działania w ramach Osi 3 przyczynią się do rozwoju obszarów wiejskich poprzez wpływ ekonomiczny i społeczny, zarówno dzięki tworzeniu nowych mikroprzedsiębiorstw oraz dzięki różnicowaniu działalności w kierunku zajęć pozarolniczych. Oczekuje się, że działania te zapewnią nowe miejsca pracy i nowe możliwości dochodu na obszarach wiejskich.
Działania Osi 3 przyczynią się do rozwoju obszarów wiejskich przez poprawę infrastruktury i stanu zagospodarowania przestrzennego oraz wsparcie inwestycji związanych z rozwojem działalności gospodarczej.
Analiza oddziaływań PROW 2007-2013 na środowisko każe przede wszystkim skupić się na działaniach realizowanych w ramach Osi 2. Działania powyższe przyczynią się szczególnie do pozytywnego wpływu na środowisko, ponieważ jednym z ich celów ogólnych jest właśnie ochrona środowiska. Przy tym, należy zauważyć, iż szacowanie pozytywnych oddziaływań środowiskowych w ramach działań Osi 2 jest stosunkowo łatwe do wykonania, ponieważ charakteryzują się one spójnym charakterem.
Program z pewnością przyczyni się do osiągnięcia innych efektów poza tymi, które bezpośrednio z niego wynikają. Do efektów takich należą:
- znaczny wzrost aktywności mieszkańców obszarów wiejskich;
- wzrost odpowiedzialności i motywacji dla indywidualnego i zbiorowego rozwoju społeczności wiejskiej;
- usprawnienie samoorganizacji osób dążących do poprawy swoich warunków bytowych;
- chęć podwyższenia kwalifikacji zawodowych i ogólnych;
- większa świadomość odpowiedzialności za stan środowiska, oszczędności energii i wody;
- zwiększenie świadomości w odniesieniu do działań zbiorowych;
- poprawa wizerunku polskiej wsi i zwiększenie jej atrakcyjności;
- większe oddziaływanie na lokalny system zarządzania;
- uregulowanie kwestii własności i rejestracji gruntów;
- zwiększenie i dywersyfikacja popytu na usługi;
- większa dyscyplina w korzystaniu z pomocy społecznej;
- większy respekt dla wartości dziedzictwa obszarów wiejskich.
Synergia negatywna (potencjalne konflikty między działaniami)
Biorąc pod uwagę różnorodność działań Programu, należy wspomnieć o dwóch potencjalnych konfliktach dotyczących działań PROW 2007-2013.
Po pierwsze, rozwój konkurencyjności w rolnictwie, leśnictwie i przetwórstwie, może być w niektórych sytuacjach wspierany kosztem wsparcia dla ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki gruntami z jednej strony, a z drugiej, poprawy jakości życia na wsi, przy założeniu, że wielkość środków wsparcia jest stała.
Ponadto, realizacja inwestycji w obrębie osi i działań może niekiedy powodować sprzeczności w realizacji celów Programu. Ochrona terenów Natura 2000 może doprowadzić z jednej strony do konfliktów z rolnictwem i leśnictwem, a z drugiej z dywersyfikacją i rozwojem działalności gospodarczej. Nie zawsze uda się stworzyć sytuację generującą korzyści na wszystkich ww. płaszczyznach. Jednocześnie rozwój turystyki wykorzystujący piękno krajobrazów jest uzależniony od ochrony tych samych wartości przyrody i środowiska.
Zdaniem MRiRW działania Osi 1 pomimo ich ukierunkowania na poprawę konkurencyjności sektora rolnego i leśnego, przyczyniają się w znacznym stopniu do realizacji celów środowiskowych Programu. Oznacza to, iż wybrane działania zmierzające do poprawy wyników ekonomicznych zostały zaplanowane w sposób uwzględniający także pozytywne oddziaływania na środowisko, kreując sytuacje generujące korzyści na obu płaszczyznach. Wynika to m.in. z faktu, iż zakres inwestycji przewidzianych do realizacji w ramach Osi 1 obejmuje także inwestycje z zakresu ochrony środowiska, a w przypadku wszystkich inwestycji wymagane jest spełnienie norm z tego zakresu. Jednocześnie celem działań związanych z potencjałem ludzkim jest upowszechnianie wiedzy obejmującej także tematykę ochrony środowiska. Ponadto wydaje się, iż działania dotyczące produkcji i promocji żywności wysokiej jakości w sposób bezpośredni oraz pośredni będą generować korzystny wpływ na środowisko. Szczegółowo zagadnienia te w kontekście poszczególnych działań zostały omówione poniżej.
Tematyka związana z ochroną środowiska przewidziana jest jako jedna z możliwych tematyk szkoleń w ramach działania "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie".
Działanie "Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów" koncentruje się na zasadzie wzajemnej zgodności, co będzie w konsekwencji prowadziło między innymi do zwiększenia świadomości ekologicznej rolników w związku z podstawowymi wymogami gospodarowania (ang. SMR), w zakresie ochrony dzikiego ptactwa, ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, ochrony wód w tym m.in. przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego.
W ramach działania "Renty strukturalne" istnieje możliwość przekazania gruntów w sposób trwały na cele związane z ochroną środowiska lub na zalesienie.
Celem działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" jest poprawa konkurencyjności sektora rolnego poprzez zwiększenie efektywności gospodarstw rolnych oraz zharmonizowanie warunków produkcji rolnej z wymogami dotyczącymi ochrony środowiska naturalnego, higieny produkcji, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz warunków utrzymania zwierząt. W ramach tego działania przewiduje się udzielanie pomocy na inwestycje, których realizacja przyczyni się do poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie m.in.: ochrony środowiska, warunków utrzymania zwierząt, higieny i bezpieczeństwa produkcji, bezpieczeństwa i higieny pracy. W ramach działania można będzie zrealizować inwestycje mające na celu dostosowanie gospodarstwa do standardów, wymaganych przepisami prawa:
1) w zakresie higieny produkcji mleka oraz warunków utrzymania zwierząt - jeżeli inwestycję podejmuje beneficjent działania "Ułatwienie startu młodym rolnikom" zgodnie ze złożonym przez niego planem rozwoju gospodarstwa, a dostosowanie gospodarstwa nastąpi w okresie 36 miesięcy od dnia podjęcia prowadzenia gospodarstwa;
2) w zakresie ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego - pod warunkiem, że dostosowanie nastąpi w terminie nie dłuższym niż 36 miesięcy od dnia, w którym dany standard stał się obowiązujący.
Wdrażanie działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" wpłynie w pozytywny sposób na stan środowiska naturalnego. Warunkiem uzyskania pomocy jest spełnienie przez gospodarstwo beneficjenta standardów, m.in. w zakresie ochrony środowiska. W przypadku gospodarstw, które nie spełniają ww. standardów, pomoc może być udzielona wyłącznie pod warunkiem spełnienia standardów, w tym środowiskowych, najpóźniej w ciągu 3 lat od dnia podjęcia prowadzenia gospodarstwa. Dodatkowo należy przyjąć, że znaczna część środków uzyskanych w postaci premii zostanie przeznaczona przez młodych rolników na inwestycje z zakresu ochrony środowiska.
W ramach działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej", w zakresie inwestycji dotyczących ochrony środowiska, wsparciem objęte będą projekty dotyczące ograniczenia szkodliwych emisji w zakresie:
- budowy lub modernizacji kotłowni;
- budowy lub modernizacji oczyszczalni ścieków wraz z siecią kanalizacyjną.
Ponadto, w przedmiotowym instrumencie wsparcia, pomoc dotyczyć będzie przetwarzania zbóż i roślin przemysłowych celem ich późniejszego wykorzystania jako komponentów do produkcji biopaliw (wytwarzanie alkoholu etylowego lub oleju), a także wykorzystania produktów rolnych do produkcji biogazu.
Realizacja działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności", oprócz efektów ekonomicznych, będzie miała również pozytywny wpływ na środowisko. Wynika to z faktu, że udział w systemach jakości żywności (system oznaczeń geograficznych, nazw pochodzenia, gwarantowanych tradycyjnych specjalności oraz integrowanej produkcji) nie tylko umożliwia osiągnięcie wyższych dochodów, ale również pozwala zadbać o wpływ całego procesu wytwarzania na środowisko. Należy podkreślić, że system krajowy, jakim jest integrowana produkcja, z założenia jest prośrodowiskowy. Opiera się m.in. na racjonalnym nawożeniu opartym na rzeczywistych potrzebach pokarmowych roślin, a chemiczna ochrona roślin ograniczona jest tylko do środków bezpiecznych dla środowiska naturalnego.
"Działania informacyjne i promocyjne" mają na celu zwrócenie uwagi konsumentów na specyficzne cechy wysokojakościowych produktów (wytworzonych w ramach systemu chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych, gwarantowanych tradycyjnych specjalności, rolnictwa ekologicznego oraz integrowanej produkcji), co powinno spowodować wzrost popytu na te produkty, a w rezultacie spowodować wzrost zainteresowania producentów wytwarzaniem wysokojakościowej żywności. Zatem działanie powinno doprowadzić do rozpropagowania wytwarzania żywności metodami przyjaznymi środowisku.
Działanie "Grupy producentów rolnych" tworzy możliwość wspierania powstawania grup producentów prowadzących produkcję metodami przyjaznymi dla środowiska.
4.3 Europejski Plan Naprawy Gospodarczej oraz przegląd Wspólnej Polityki Rolnej (Health Check)
W ramach przeprowadzonej w roku 2008 oceny Wspólnej Polityki Rolnej (Health Check) oraz opracowania, w związku z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym, Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej (EERP) określono nowe wyzwania stojące przed Unią Europejską:
a) zmiany klimatyczne,
b) odnawialne źródła energii,
c) gospodarka wodna,
d) różnorodność biologiczna,
e) środki towarzyszące restrukturyzacji sektora mleczarskiego,
f) innowacje związane z priorytetami wymienionymi w lit. a-d,
g) infrastruktura szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich.
PROW 2007-2013 w kształcie zaproponowanym we wrześniu 2007 r. uwzględniał w szerokim zakresie wskazane wyżej cele.
Dodatkowe środki przyznane Polsce na działania w zakresie rozwoju obszarów wiejskich (168.890.000 euro) zostaną przeznaczone na realizację nowych wyzwań w ramach następujących działań:
a) modernizacja gospodarstw rolnych - projekty dotyczące restrukturyzacji gospodarstw prowadzących produkcję mleka (inwestycje związane z rozwojem produkcji mleka lub reorientację w związku z zaprzestaniem produkcji mleka),
b) poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa poprzez gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi - projekty w zakresie retencjonowania wody (w tym retencja glebowa i zapobieganie odwadnianiu, renaturyzacja torfowisk i cieków),
c) program rolnośrodowiskowy - projekty w ramach pakietu 5 dotyczące cennych siedlisk przyrodniczych i ochrony zagrożonych gatunków ptaków,
d) (uchylona).
e) podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej - projekty związane z budową infrastruktury szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich.
Uzasadnieniem wyboru określonych wyżej kierunków wsparcia są następujące przesłanki.
Restrukturyzacja sektora mleczarskiego
W Polsce występuje duże rozdrobnienie produkcji mleka w porównaniu z innym krajami członkowskimi. Wobec planowanego zniesienia kwotowania, konieczne jest więc przyspieszenie działań na rzecz restrukturyzacji sektora przez:
- modernizację produkcji mleka, zwłaszcza w gospodarstwach produkujących co najmniej 100 tys. l mleka rocznie, co przyczyni się do zwiększenia potencjału produkcyjnego oraz konkurencyjności gospodarstw mleczarskich i poprawi pozycję sektora na rynku europejskim,
- wspieranie inwestycji związanych ze zmianą kierunku produkcji gospodarstw rezygnujących z produkcji mleka.
Istotną kwestią w realizacji inwestycji w sektorze mleczarskim, a także w podejmowaniu działalności alternatywnych, będzie dbałość o zgodność inwestycji ze standardami środowiskowymi, zarówno obowiązującymi obecnie, jak i tymi, które będą obowiązywać (w zakresie cross-compliance) od roku 2010 oraz 2013.
Gospodarka wodna
Polska posiada stosunkowo niewielkie zasoby wody. W perspektywie zmian klimatu możliwe jest częstsze występowanie okresowych deficytów wody. Wskaźnik dostępności wody wynosi ok. 1300 m3/mieszkańca/rok (średnia w Europie wynosi ok. 4.500 m3/mieszkańca/rok). Z kolei mała liczba i pojemność zbiorników retencyjnych powoduje, że zatrzymują one tylko 6% rocznego odpływu. Zarówno z punktu widzenia gospodarki, jak i środowiska zasadne jest wsparcie projektów w zakresie retencjonowania wód.
Infrastruktura szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich
Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna na wsi stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich, wpływając zarówno na jakość życia mieszkańców, jak i na możliwości inwestowania na tych obszarach. Problemem jest m. in. brak dostatecznego dostępu do Internetu szerokopasmowego na obszarach wiejskich. W 2008 r. w Polsce zasięg szerokopasmowego Internetu (przez DSL) osiągnął ok. 70% całkowitej populacji kraju, podczas gdy na obszarach wiejskich wynosił 42,5% ogółu populacji wiejskiej. Jak wynika z 14. Raportu Implementacyjnego Komisji Europejskiej, w Polsce, w porównaniu z rokiem 2007, nastąpił ponad 2,5- krotny wzrost dostępu do Internetu szerokopasmowego. W roku 2007 wskaźnik penetracji (pokrycia) był na poziomie 5,2%, a obecnie wzrósł do poziomu 13,2% czyli o 8 punktów procentowych.
Przeciwdziałanie wykluczeniu informatycznemu i rozwój społeczeństwa informacyjnego stanowią jeden z priorytetów polityki spójności w Polsce. Na ten cel zaplanowano w różnych programach, realizowanych w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, ponad 3,25 mld euro ze środków wspólnotowych i ponad 4 mld euro łącznie. Wsparcie inwestycji, m. in. na obszarach wiejskich, uwzględniono w Regionalnych Programach Operacyjnych, Programie Operacyjnym "Rozwój Polski Wschodniej" oraz Programie Operacyjnym "Innowacyjna Gospodarka".
Priorytety i działania przewidziane do realizacji w ramach ww. programów obejmują kompleksowo całą Polskę w układzie horyzontalnym i regionalnym, w tym także obszary wiejskie.
Działania te zostaną uzupełnione przez uwzględnienie rozwoju budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu w PROW 2007-2013 w ramach działania "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej". Polska zdecydowała się przeznaczyć ok. 35% dodatkowych środków związanych z Europejskim Planem Naprawy Gospodarczej na działanie związane z finansowaniem infrastruktury szerokopasmowego Internetu w PROW 2007-2013.
Ważną kwestią jest zwielokrotnienie efektu stworzenia infrastruktury technicznej w zakresie budowy Internetu szerokopasmowego poprzez komplementarne wykorzystanie innych dostępnych, również w ramach PROW 2007-13, instrumentów usprawniających dostęp społeczeństwa do korzyści płynących z wykorzystania narzędzi internetowych, jak np. szkolenia, doradztwo, lokalne projekty informacyjne itp.
Różnorodność biologiczna
Istotnym atutem Polski jest dobrze zachowana bioróżnorodność obszarów rolniczych. Program rolnośrodowiskowy, którego budżet zaplanowano na kwotę 2.303.750.000 euro, obejmuje łącznie 9 pakietów. Wszystkie zaplanowane pakiety rolnośrodowiskowe w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na zachowanie bioróżnorodności. Szczególnie istotny pod tym względem jest pakiet 5 "Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000", którego wdrożenie powinno obejmować (zgodnie z założeniami) 370 tys. ha. W 2009 r. na realizację pakietu 5 w ramach PROW 2007-2013 rolnicy złożyli 529 wniosków o przyznanie pomocy finansowej na powierzchnię ok. 15.000 ha. Biorąc pod uwagę wartość docelową obszaru objętego wsparciem dla pakietu 5, który wynosi 370.000 ha trwałych użytków zielonych (TUZ), liczbę złożonych wniosków oraz czas trwania programu należy stwierdzić, że środki finansowe przeznaczone na działanie powinny w wystarczającym stopniu pokryć zapotrzebowanie rolników. Jednakże celem wzmocnienia efektów przyrodniczych Programu rolnośrodowiskowego postanowiono skierować na realizację pakietu 5 dodatkowe środki w wysokości 10 mln euro z puli przyznanej w ramach Health Check/EERP.
5.
INFORMACJE NA TEMAT OSI I DZIAŁAŃ PROPONOWANYCH W RAMACH KAŻDEJ OSI ORAZ ICH OPIS
INFORMACJE NA TEMAT OSI I DZIAŁAŃ PROPONOWANYCH W RAMACH KAŻDEJ OSI ORAZ ICH OPIS
W ramach priorytetowych kierunków wsparcia obszarów wiejskich UE, zdefiniowano cztery osie:
Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego;
Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich;
Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej;
Oś 4: Leader.
Powyższe kierunki wsparcia w pełni odzwierciedlają potrzeby Polski w zakresie rozwoju obszarów wiejskich i ustanawiają podstawowe sfery, wokół których zostaną zaprogramowane szczegółowe instrumenty wsparcia.
Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego (art. 20 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)
Biorąc pod uwagę niski stopień specjalizacji gospodarstw rolnych, niedoinwestowanie w zakresie infrastruktury produkcji rolnej i rozdrobnienie struktury obszarowej, które przekłada się na mniejszą efektywność produkcji, konieczne będzie zapewnienie odpowiednich instrumentów wsparcia i poniesienie nakładów finansowych na pokrycie kosztów, dostosowujących gospodarstwa rolne do rosnących wymagań wspólnotowych (w tym związanych z ochroną środowiska) oraz wzmożonej presji konkurencyjnej ze strony producentów z innych krajów unijnych oraz krajów trzecich. Na ten cel zostaną zaplanowane działania wspierające proces restrukturyzacji gospodarstw rolnych i wzmocnienie kapitału rzeczowego, przy możliwości ograniczenia wsparcia dla gospodarstw największych.
W związku z planowanym zniesieniem kwot mlecznych niezbędne jest szczególne wsparcie podmiotów działających w sektorze mleczarskim w celu ułatwienia im dostosowania się do nowych warunków rynkowych.
Ponadto instrumenty wsparcia Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich powinny być skierowane na dalszą poprawę konkurencyjności przemysłu spożywczego, w szczególności w odniesieniu do mikro i małych przedsiębiorstw, oraz wsparcie kreowania wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej.
Poprawa konkurencyjności sektora rolnego będzie również realizowana poprzez zapewnienie wsparcia w zakresie jakości produkcji, polepszania infrastruktury wsi i tworzenia grup zrzeszających producentów rolnych.
W odniesieniu do zasobów ludzkich na obszarach wiejskich, w Polsce istnieje potrzeba szerokiego wsparcia w zakresie zdobywania wykształcenia i podnoszenia kwalifikacji.
Podnoszenie poziomu wykształcenia i kwalifikacji będzie realizowane poprzez kształcenia zawodowe, działania informacyjne i szkoleniowe oraz umożliwienie korzystania z usług doradczych. Wsparcie to obejmować będzie zarówno sektor rolny jak i leśny.
Dotychczasowe działania prowadzone przez doradztwo na rzecz rolników i mieszkańców wsi, skupione były głównie na przygotowaniu rolników do integracji z UE oraz umożliwieniu korzystania z pomocy ze środków wspólnotowych. W związku z nowymi wyzwaniami istnieje potrzeba zwiększenia zaangażowania doradztwa do podnoszenia kwalifikacji i wiedzy w zakresie nowoczesnego gospodarowania, zarządzania gospodarstwem jako przedsiębiorstwem, stosowania zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance), norm produkcji, zdrowia publicznego, dobrostanu zwierząt, jakości żywności, stosowania dobrej praktyki rolniczej i leśnej zgodnej z ochroną środowiska oraz czynnej ochrony zasobów przyrody.
Poprawa konkurencyjności rolnictwa wymaga koncentracji ziemi przez usprawnienie przepływu gruntów rolnych z gospodarstw nieefektywnych, bądź w ogóle nieużytkowanej rolniczo, do gospodarstw sprawnych. Niezbędna jest także modernizacja techniczna gospodarstw (zarówno o technologiach industrialnych, jak i zrównoważonych), rozwinięcie usług produkcyjnych, tworzenie sprawnych łańcuchów produkcyjno-handlowych zwłaszcza w zakresie produktów markowych, obejmujących wszystkie ogniwa - od laboratoriów naukowych do handlu i gastronomii.
Z kolei, w celu przyspieszenia odpowiednich przekształceń strukturalnych, zostaną zaplanowane instrumenty wsparcia skierowane do młodych rolników, jak również zapewnione zostaną źródła utrzymania osobom w wieku przedemerytalnym, rezygnującym z działalności rolniczej.
Bilans oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego:
W przypadku Polski największy nacisk zostanie położony na działania związane z modernizacją gospodarstw rolnych i infrastrukturą związaną z rolnictwem (w szczególności w zakresie gospodarki wodnej) oraz przetwórstwa produktów rolnych, marketingu i systemów jakości żywności (ok. 47% środków osi 1). Duże znaczenie będzie miało dostosowywanie struktury wiekowej rolników i obszarowej gospodarstw rolnych (ok. 39% środków osi 1). Na pozostałe działania, w tym działania związane z rozwojem kapitału ludzkiego, przeznacza się ok. 14% środków osi 1.
Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich (art. 36 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)
Zgodnie z nowoczesną koncepcją modelu rolnictwa, uwzględniającą wyniki Rady Europejskiej z Göteborga, które wprowadziły problematykę zrównoważonego rozwoju jako warunek konieczny do osiągnięcia pozostałych celów dotyczących wzrostu gospodarczego - poza podstawową funkcją, jaką jest produkcja artykułów rolnych - obszary wiejskie pełnią ważną rolę w zakresie ochrony środowiska, w tym ochrony zasobów wodnych i gleb, kształtowania krajobrazu, ochrony i zachowania siedlisk oraz różnorodności biologicznej.
Dobry stan środowiska naturalnego i różnorodność biologiczna Polski wyróżnia się na tle innych krajów Europy. W związku z tym wprowadzone zostaną odpowiednie instrumenty wsparcia oraz zachęty dla rolników, które będą sprzyjały zachowaniu i poprawie stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków, stanowiących dobro publiczne. Cel ten będzie realizowany poprzez bezpośrednie działania, związane z odpowiednimi praktykami rolniczymi w obrębie gospodarstwa, takimi jak promowanie zrównoważonego sposobu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód, kształtowanie struktury krajobrazu, przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo. W tym aspekcie szczególne znaczenie mają obszary objęte siecią Natura 2000 oraz obszary, na których będą realizowane działania zgodne z Ramową Dyrektywą Wodną (2000/60/WE) w zakresie wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej.
W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 przewiduje się uruchomienie działania pt. "Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej", składającego się ze schematu Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz schematu Płatności związane z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej (program wodnośrodowiskowy).
Działanie to zostanie uruchomione po opracowaniu wymaganych przez KE planów zarządzania lub w innych narzędzi zarządzania tymi obszarami w równoważnej formie - dla obszarów Natury 2000, a także planów gospodarowania wodami dla Płatności związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej.
Do czasu uruchomienia tego działania, budżet konieczny do jego realizacji, oszacowany na poziomie 550 mln euro zostanie ujęty w osi 2 Programu, w ramach działania program rolnośrodowiskowy, z czego ok. 450 mln euro zostanie przeznaczone na schemat "Płatności dla obszarów Natura 2000".
Zachowanie i dobry stan środowiska obszarów rolnych, w tym osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód i gleb, wiąże się między innymi z utrzymaniem ciągłości ich użytkowania rolniczego, tradycyjnego użytkowania łąk i pastwisk. Dotyczy to także obszarów, gdzie ze względu na utrudnienia wynikające z obecności gruntów słabszej jakości oraz położeniu na stokach oraz w paśmie podgórskim i górskim, jest to mało opłacalne. W rejonach tych istnieje ryzyko marginalizacji i zaprzestania działalności rolniczej na gruntach rolnych o słabszej jakości. W związku z tym szczególne tam konieczne będzie zapewnienie wsparcia dla użytkowania rolniczego. Planowany obszar do objęcia instrumentami sprzyjającymi unikaniu marginalizacji i zaprzestania działalności rolniczej na gruntach rolnych o słabszej jakości pokrywa ponad 53% powierzchni kraju.
Poprawa środowiska i zrównoważone użytkowanie obszarów wiejskich wiąże się nie tylko z gruntami rolnymi, ale również z lasami. W tym celu planowane są instrumenty, które przyczynią się do zwiększenia stopnia lesistości w Polsce, poprzez przeznaczanie gruntów rolnych (użytkowanych i odłogowanych) do zalesienia.
Większość możliwych do realizacji działań związanych z ochroną środowiska naturalnego ma charakter wieloletni, a ich realizacja będzie w sposób trwały wpływać na zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Ze względu na uniwersalny charakter działań i zróżnicowaną ofertę, z instrumentów wsparcia będą korzystały zarówno silne i dobrze zorganizowane gospodarstwa, jak również mniejsze, funkcjonujące w sposób tradycyjny, tj. przy dużych nakładach pracy własnej i niewielkiej presji na środowisko.
Monitoring środowiskowy w ramach osi 2 może być prowadzony przez jednostki podległe Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Bilans oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich:
W Polsce działania o charakterze prośrodowiskowym, takie jak program rolnośrodowiskowy oraz wsparcie na obszarach Natura 2000 (przewidziane po opracowaniu planów zarządzania), są istotne z punktu widzenia dobrze zachowanych zasobów naturalnych i związanych z tym możliwościami realizacji. Działania te będą promowane zarówno na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych, jak i obszarach zagrożonych nadmierną presją środowiskową ze strony rolnictwa. Wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania jest instrumentem bardziej powszechnym i łatwiej dostępnym dla rolników, niż programy rolnośrodowiskowe. Niemniej jednak programy rolnośrodowiskowe będą odgrywały dużo większą rolę niż ma to miejsce obecnie.
Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej (art. 52 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)
Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich jest celem, który łączy się zarówno z podstawowymi kierunkami rozwoju ekonomicznego i społecznego gospodarstw rolnych poprzez wzmocnienie potencjału ekonomicznego, restrukturyzację i modernizację, jak i z dobrymi warunkami do życia pod względem jakości środowiska i krajobrazu, infrastruktury społecznej i technicznej.
Instrumenty dostępne w ramach Osi 3 uzupełniają priorytety zdefiniowane w ramach pierwszych dwóch osi i w sposób synergiczny mogą pozytywnie oddziaływać na mieszkańców obszarów wiejskich. Pobudzanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich będzie pośrednio wpływać także na możliwość koncentracji produkcji rolniczej i przejścia ludności związanej z rolnictwem do pracy w innych sektorach gospodarki, a co za tym idzie - tworzyć warunki dla przekształceń wewnątrz sektora rolnego, w tym zwłaszcza redukcji bezrobocia ukrytego, powiększania areału gospodarstw rolnych, ich modernizacji, poprawy konkurencyjności i ukierunkowania rynkowego produkcji.
Pierwsza grupa działań dotyczy różnicowania działalności gospodarczej. W Polsce te działania stanowią ogromną szansę dla mieszkańców obszarów wiejskich, przede wszystkim ze względu na duże zasoby ludzkie i wysoki poziom bezrobocia. Do najważniejszych zadań należy zwiększanie wartości dodanej do produktów np. poprzez konfekcjonowanie, stymulowanie rynku produktów lokalnych i regionalnych, turystyki, handlu, doradztwa, usług.
W tym kontekście priorytet stanowi zapewnienie pracy i dochodów przez rozwój działalności pozarolniczej. Niskie dochody wynikające z niedostatecznego wykorzystania zasobów pracy rodzin wiejskich to podstawowy problem społeczno-ekonomiczny. Rolnictwo będzie absorbować coraz mniejszy zasób siły roboczej, zaś strategiczna wizja zakłada utrzymanie żywotności obszarów wiejskich. W związku z tym ciężar zatrudnienia wiejskich zasobów pracy powinny przejmować działalności nierolnicze. Z tego punktu widzenia szczególnie istotne jest wszechstronne wsparcie dla procesu tworzenia pozarolniczych miejsc pracy na wsi oraz ułatwiania zatrudnienia w lokalnych ośrodkach miejskich dla osób ze wsi.
W procesach rozwoju obszarów wiejskich szczególna rola przypada właśnie ośrodkom miejskim - jako podstawowym miejscom, w których ludność wiejska może znaleźć miejsca pracy i podwyższyć poziom edukacji i umiejętności oraz znaleźć zaspokojenie potrzeb zdrowotnych i aspiracji kulturalnych. Szczególne znaczenie w tym kontekście ma wspieranie rozwoju tych funkcji małych miast i wybranych ośrodków gminnych, które związane są bezpośrednio z procesami restrukturyzacyjnymi na obszarach wiejskich, w tym w szczególności usług zdrowotnych, edukacji na poziomie szkolnictwa średniego, rozwoju małych firm w sektorach pozarolniczych, turystyki przyjazdowej, funkcji uzdrowiskowych.
Istotne dla warunków życia ludności i możliwości rozwoju gospodarczego wsi jest udoskonalenie usług komunalnych. W ramach PROW 2007-2013 wspierane będą inwestycje z zakresu rozwoju sieci szerokopasmowego Internetu, które są niezbędne, aby mieszkańcy wsi uczestniczyli w pełni w procesie budowy społeczeństwa informacyjnego.
Drugą grupę stanowią instrumenty mające na celu poprawę jakości życia. Dotyczą one odnowy wsi, poprawy stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W pełni uwzględniają one ważne funkcje społeczne i kulturalne, co z pewnością przyczyni się do polepszenia jakości życia i może stanowić dodatkowy czynnik, kształtujący przemiany strukturalne i przeciwdziałający depopulacji, a wręcz tworzący silniejsze poczucie identyfikacji mieszkańców z obszarów wiejskich z ich regionem wraz z jego tradycjami i wartościami.
Bilans oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej:
W warunkach Polski zarówno instrumenty sprzyjające tworzeniu miejsc pracy (indykatywnie ok. 39% środków osi 3), jak i jakości życia (indykatywnie ok. 61% środków osi 3) są ze sobą związane i powinny być realizowane przy zachowaniu komplementarności z działaniami w innych funduszach.
Oś 4: Leader (art. 61 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)
LEADER jest podejściem przekrojowym, umożliwiającym realizowanie i wdrażanie celów przede wszystkim Osi 3.
Celem Osi 4 jest aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich poprzez budowanie potencjału społecznego na wsi, zwiększenie potencjału zdobywania środków finansowych i ich wykorzystania, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja.
Aktywizacja społeczności wiejskich wymaga włączenia do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw partnerów społecznych. Temu przedsięwzięciu służy podejście Leader.
Leader jest podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, polegającym na oddolnym opracowaniu przez lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby, wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele ci tworzą tzw. lokalną grupę działania - partnerstwo międzysektorowe, które samodzielnie wybiera projekty, a ich realizacja przyczynia się do osiągnięcia celów wspólnie opracowanej strategii.
Takie podejście oddolne wzmocni spójność podejmowanych lokalnie decyzji, podniesie jakość zarządzania i przyczyni się do wzmocnienia kapitału społecznego w społecznościach wiejskich a także skłoni do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju regionu.
Budowa lokalnych strategii niesie ze sobą szereg korzyści, wśród których najważniejsze to lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów (ludzkich, naturalnych), dostosowanie kierunków działania do potrzeb podmiotów funkcjonujących na danym obszarze. Ponadto podejście lokalne pomaga w wyznaczeniu pożądanych i najbardziej dopasowanych kierunków rozwoju oraz pozwala na lepsze zdefiniowanie problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązania.
Na podstawie liczby złożonych przez beneficjentów wniosków w okresie programowania 2004-2006 wynika, że jest bardzo duże zainteresowanie Leaderem, co świadczy o potrzebie realizacji tego instrumentu, z uwzględnieniem koniecznych zmian w zakresie usprawnienia jego wdrażania. W ramach Pilotażowego Programu Leader + na lata 2004-2006 w ramach Schematu II na liście rankingowej zatwierdzonej przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi znalazły się 162 lokalne grupy działania.
Planowane jest objęcie ok. 50% powierzchni obszarów wiejskich spełniających wymogi dla podejścia Leader zakresem działania lokalnych grup działania (LGD), a liczba Lokalnych grup działania powinna ulec zwiększeniu o ok. 50% w stosunku do liczby LGD powstałych w okresie programowania 2004-2006.
Te wszystkie elementy, jakie ze sobą niesie podejście Leader, z pewnością będą sprzyjać lepszemu wdrożeniu i absorpcji środków w ramach pozostałych osi, ze szczególnym uwzględnieniem osi trzeciej, w ramach której charakter działań i ich podstawowy cel odpowiada idei tworzenia lokalnych strategii rozwoju.
Realizacja osi 4 w dłuższej perspektywie przyczyni się do osiągnięcia celów Odnowionej Strategii Lizbońskiej oraz Strategii z Göteborga w tym: zwiększenia miejsc pracy i zwiększenia różnorodności gospodarczej obszarów wiejskich. Poprzez wdrażanie podejścia LEADER możliwe będzie wzmocnienie kapitału społecznego na wsi, poprawa samoorganizacji i zarządzania na poziomie lokalnym. Jednocześnie wdrażanie oddolnych zintegrowanych strategii lokalnych pozwoli na zapewnienie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, w tym zachowanie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi.
Bilans oś 4: Leader:
Działania własne Lokalnych Grup Działania (LGD) służące właściwemu funkcjonowaniu LGD, nabywaniu umiejętności oraz aktywizacji prowadzonej na obszarze LGD stanowią ok. 20% środków osi 4, natomiast wdrażanie lokalnych strategii rozwoju realizujących cele osi 3 - ok. 80% środków. Oba kierunki są komplementarne i ważne, dlatego też konieczne jest zbudowanie potencjału Lokalnych Grup Działania tak, by mogły one skutecznie realizować lokalne strategie rozwoju i przyczynić się do realizacji celów osi 3. Ze względu na wymiar finansowy, wdrażanie lokalnych strategii będzie miało w długim okresie rosnące znaczenie na obszarze całego kraju.
Informacje dotyczące wartości bazowych wskaźników, zostały zamieszczone w załączniku 7 do Programu.
5.2. Wymogi dotyczące wszystkich lub kilku środków
Wymogi wzajemnej zgodności, które miały wpływ na wdrażanie poszczególnych działań Programu, były zgodne z wymogami przewidzianymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1782/2003.
Polska przyjęła system jednolitych płatności obszarowych (ang. SAPS). W związku z tym przepisy art. 42 ust. 5 i art. 69 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003 nie miały zastosowania. W wyniku wyboru systemu jednolitych płatności obszarowych nie stosuje się także pomocy przewidzianej dla producentów wołowiny, cielęciny (art. 132 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003), owiec i kóz (art. 114 ust. 1 oraz art. 119 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003). Z tego powodu Polska nie uczestniczyła również w tworzeniu funduszu tytoniowego i nie stosowała systemu wsparcia dla producentów tytoniu przewidzianego w art. 13 ust. 2 lit. b rozporządzenia Rady (EWG) nr 2075/1992.
Po zmianach WPR wprowadzonych w wyniku Health Check, zgodnie z art. 131 rozporządzenia Rady (WE) 73/2009, nowe państwa członkowskie stosujące system jednolitej płatności obszarowej, a więc również Polska, mogą zdecydować o wykorzystaniu do 10% środków finansowych przeznaczonych na jednolite płatności obszarowe na wsparcie specjalne, o którym mowa w art. 68 tego rozporządzenia. Spośród wskazanych w tym przepisie możliwości Polska, ustawą z dnia 17 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 36, poz. 197), wprowadziła:
- specjalną płatność obszarową do powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych oraz
- płatność do krów i owiec utrzymywanych w gospodarstwach położonych na obszarach wrażliwych pod względem gospodarczym lub środowiskowym, które doświadczają szczególnych niedogodności z tego tytułu.
Podstawowe wymagania zawierają wymogi, o których mowa w art. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009, ujęte w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie minimalnych norm (Dz. U. Nr 39, poz. 211). Katalog tych wymogów zawiera załącznik 8 do Programu.
Podstawowe wymagania oznaczają normy obowiązkowe, które muszą być przestrzegane przy prowadzeniu działalności rolniczej, związane w szczególności z ochroną środowiska. Dotyczą one niektórych działań osi 2, czyli wspierania gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej, programu rolnośrodowiskowego i zalesiania gruntów rolnych.
Podstawowe wymagania zawierają wymogi, o których mowa w art. 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003, ujęte w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej (Dz. U. Nr 65 poz. 600 oraz z 2005 r. Nr 36, poz. 326 i Nr 80, poz. 702). Katalog tych wymogów zawiera załącznik 8 do Programu.
Przy przygotowywaniu działań Programu były brane pod uwagę wytyczne Wspólnoty związane m.in. z innowacjami czy produkcją energii odnawialnej. Ma to swoje odzwierciedlenie w zakresach wsparcia poszczególnych działań osi 1 oraz 3 (Modernizacja gospodarstw rolnych, Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej).
Cele dla tych działań zostały sformułowane w sposób jednolity dla całego kraju - stąd proces wyboru projektów nie uwzględnia w sposób szczególny innowacyjności natomiast przy założeniu, że wspierany będzie zakup przede wszystkim nowych maszyn i urządzeń, zapewnione będzie stosowanie najnowszych dostępnych technologii. Wsparciem objęty zostanie również sektor wytwarzania bioenergii, poprzez dofinansowanie projektów w zakresie produkcji biopaliw (alkohol etylowy, olej) oraz przetwarzania innych produktów rolnych na cele energetyczne. Dofinansowaniem objęte zostaną także inwestycje związane z ochroną środowiska.
Należy podkreślić, że Program będzie wdrażany horyzontalnie, uwzględniając zróżnicowanie regionalne, poprzez możliwość zróżnicowania kryteriów dostępu, przestrzenne zróżnicowanie wynikające ze specyfiki działań, w tym przede wszystkim poprzez wydzielenie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami ze źródeł rolniczych, obszary objęte siecią Natura 2000.
Przewidziano możliwość dokonania podziału środków przeznaczonych na finansowanie niektórych działań pomiędzy województwa. Podział ten oparty będzie na mierzalnych wskaźnikach charakteryzujących potencjał i potrzeby regionów w odniesieniu do poszczególnych instrumentów pomocy. Wskaźniki te zostaną określone uchwałą Komitetu Monitorującego dla PROW. W ten sposób zapewniony zostanie zrównoważony dostęp do wsparcia, a jednocześnie dostosowanie go do specyfiki regionów. Rozwiązanie to dotyczy przede wszystkim działań o charakterze inwestycyjnym.
Dla działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" podział kwoty będzie odzwierciedlał powierzchnię UR i liczbę potencjalnych beneficjentów tego działania w poszczególnych regionach.
Działanie "Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej" będzie wdrażane horyzontalnie, bez wydzielenia środków dla poszczególnych województw. Szeroki zakres wspieranych sektorów przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych pozwoli na uwzględnienie potrzeb inwestycyjnych we wszystkich regionach kraju.
Ważnym elementem regionalizacji wdrażania działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 będzie również wdrażanie pewnych instrumentów przez jednostki samorządu terytorialnego (Urzędy Marszałkowskie) oraz realizowanie podejścia Leader poprzez Lokalne Grupy Działania, w skład których również wejdą przedstawiciele regionów i społeczności lokalnych.
Definicja rolnika - osoba fizyczna lub prawna lub grupa osób fizycznych lub prawnych, bez względu na status prawny takiej grupy i jej członków w świetle prawa krajowego, których gospodarstwo znajduje się na terytorium Wspólnoty określone w art. 299 Traktatu, oraz które prowadzą działalność rolniczą.
Wysokość pomocy przedstawiona dla poszczególnych działań Programu wyrażona w euro ma charakter indykatywny. Podczas określania jej wysokości zastosowano kurs wymienny - 3,9038 PLN, stanowiący średni kurs za 2006 rok, obliczony na podstawie kursów miesięcznych publikowanych przez Europejski Bank Centralny.
System wdrażania działań: "Modernizacja gospodarstw rolnych" oraz "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej" zostanie poddany weryfikacji po 2 latach wdrażania Programu. Weryfikacja systemu ma na celu zbadanie jego wydajności i skuteczności w osiąganiu założonych celów Programu.
Całe terytorium kraju zostało sklasyfikowane jako obszar Celu Konwergencji.
Rzeczpospolita Polska zapewni weryfikowalność i kontrolę wszystkich działań w ramach Programu. W tym celu zapewnia się rozwiązania dotyczące kontroli, które w wystarczającym stopniu zapewniają przestrzeganie kryteriów kwalifikowalności i zobowiązań.
5.3. Wymagane informacje w odniesieniu do osi i środków
5.3.1. Oś 1 Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego
Nazwa działania
Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie
Kod działania
111.
Podstawa prawna
Art. 20 lit. a) (i) i art. 21 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Punkt 5.3.1.1 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie
Warunkiem wzrostu konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa oraz dostosowania procesów produkcyjnych do rosnących wymagań w zakresie ochrony środowiska, jakości i bezpieczeństwa produkcji, warunków utrzymania zwierząt - jest poprawa poziomu wiedzy i kwalifikacji zawodowych osób zatrudnionych w tym sektorze. W warunkach polskich, z uwagi na generalnie niski poziom wykształcenia ludności rolniczej, pomoc szkoleniowa ma szczególnie istotne znaczenie dla rozwoju sektorów rolnictwa i leśnictwa.
Cel działania
Działanie ma na celu doskonalenie zawodowe rolników i posiadaczy lasów, prowadzące do restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa, zwiększenia konkurencyjności i dochodowości działalności rolniczej lub leśnej oraz do spełnienia odpowiednich norm krajowych i UE.
Zakres działania
Doskonaleniem zawodowym w ramach działania będą objęci rolnicy i posiadacze lasów na zasadzie dobrowolności. W ramach działania prowadzone będą szkolenia w szczególności w ramach następujących dziedzin:
a) minimalne wymagania wzajemnej zgodności dla gospodarstw rolnych (tzw. cross-compliance);
b) upowszechnianie nowoczesnych technologii w rolnictwie i leśnictwie;
c) upowszechnianie zasad proekologicznych metod produkcji rolniczej, a w szczególności integrowanej produkcji rolniczej i rolnictwa ekologicznego;
d) upowszechnianie standardów jakościowych w produkcji rolniczej i leśnej;
e) ekonomika i zarządzanie gospodarstwem rolnym lub produkcją leśną;
f) podejmowanie nowych, rynkowo zorientowanych kierunków produkcji rolnej;
g) popularyzacja nowych kierunków działalności rolniczej w celu uzyskiwania dodatkowych dochodów;
h) poprawa jakości i higieny produkcji;
i) prawidłowe warunki utrzymania zwierząt;
j) ochrona środowiska w gospodarstwie rolnym, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarstw na Obszarach Szczególnie Narażonych;
k) zastosowanie mikrokomputerów i programów komputerowych w usprawnieniu zarządzania gospodarstwem rolnym i leśnym;
l) warunki bezpiecznego wytwarzania i przechowywania pasz w gospodarstwie w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego.
Wsparcie nie obejmuje szkoleń, które stanowią część programów nauczania obowiązujących w szkołach rolniczych i leśnych na poziomie szkoły średniej lub wyższej.
Minimalne wymogi wspólnotowe
Nie mogą być finansowane projekty, których program kształcenia jest realizacją kształcenia w trybie szkolnym.
Definicja beneficjanta
Beneficjentami szkoleń są instytucje lub prywatne i publiczne podmioty, prowadzące na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działalność szkoleniową.
Opis działania
Szkolenia będą prowadzone poprzez organizację kursów, warsztatów i wyjazdów studyjnych. Beneficjentami będą instytucje wybrane przez zespół ekspertów w drodze konkursu. Warunki konkursów szkoleniowych, w tym: tematyka szkoleń, ramowy termin realizacji i liczba uczestników, będą ustalane przez instytucję zarządzającą, która będzie powoływała ekspertów do oceny i wyboru złożonych projektów.
Naboru uczestników szkolenia będzie dokonywał beneficjent spośród zainteresowanych osób (rolników, posiadaczy lasów).
Beneficjent nie może zlecać realizacji szkolenia lub jego części podwykonawcy. Ostatecznymi odbiorcami pomocy są rolnicy i posiadacze lasów.
Uczestnicy szkoleń nie ponoszą kosztów związanych z udziałem w szkoleniach.
Szczegóły dotyczące zakresu wsparcia
Pomoc finansowa obejmuje:
- refundację udokumentowanych kosztów poniesionych w związku z przeprowadzeniem szkolenia;
- narzut na pokrycie kosztów operacyjnych (prąd, ogrzewanie, wykorzystanie powierzchni biurowych, telefony, faxy, wykorzystanie komputerów, koszty administracyjne itp.) w wysokości nie więcej niż 15% udokumentowanych bezpośrednich kosztów szkoleń.
Wsparcie będzie udzielone podmiotom szkoleniowym na podstawie dokumentów księgowych lub równoważnych z księgowymi wraz z udokumentowaniem przeprowadzenie szkolenia.
Narzut na pokrycie kosztów operacyjnych będzie finansowany na podstawie faktury w wysokości nie wyższej niż 15% udokumentowanych bezpośrednich kosztów szkoleń.
Płatność będzie mieć charakter refundacji - dopuszcza się płatności częściowe, ale nie częściej niż co 2 miesiące.
Definicja organów zapewniających szkolenia
Szkolenia będą prowadzone przez instytucje i podmioty szkoleniowe, prywatne lub publiczne, oraz konsorcja przez nie tworzone, posiadające doświadczenie w organizacji szkoleń dla rolników lub posiadaczy lasów oraz odpowiednią kadrę dydaktyczną i bazę szkoleniową.
Szkoleń nie będą mogły prowadzić podmioty, które zajmują się produkcją, obrotem i dystrybucją maszyn, materiałów, środków i urządzeń dla rolnictwa i leśnictwa, z wyjątkiem państwowej jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej działającej na podstawie przepisów o lasach oraz osoby prawnej, działającej na podstawie ustawy o jednostkach doradztwa rolniczego.
Wysokość pomocy
Poziom pomocy wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych.
Podział roli z innymi instrumentami finansowymi UE (ESF)
Pomoc udzielana w ramach tego działania nie pokrywa się z zakresem pomocy udzielanej ze środków EFS. Projekty EFS mogą dotyczyć m.in. przekwalifikowania rolników celem podjęcia pracy lub działalności gospodarczej poza rolnictwem, podczas gdy w ramach PROW projekty dotyczą wyłącznie doskonalenia zawodowego w zakresie działalności rolniczej lub leśnej.
Spójność z pierwszym filarem
Owoce i warzywa (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007 z dnia 22 października 2007 r. ustanawiające wspólną organizację rynków rolnych oraz przepisy szczegółowe dotyczące niektórych produktów rolnych ("rozporządzenie o jednolitej wspólnej organizacji rynku") (Dz. Urz. UE L 299 z 16.11.2007, str. 1, z późn. zm.), zwane dalej "rozporządzeniem Rady (WE) nr 1234")
Jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007 z dnia 21 grudnia 2007 r. ustanawiającym przepisy wykonawcze do rozporządzeń Rady (WE) nr 2200/96, (WE) nr 2201/96 i (WE) nr 1182/2007 w sektorze owoców i warzyw (Dz. Urz. UE L 350 z 31.12.2007, str. 1, z późn. zm.), zwanym dalej "rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1580/2007", uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację szkoleń o zakresie tematycznym zbieżnym z zakresem tematycznym szkoleń w ramach działania "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie", to dana organizacja podlega wyłączeniu ze wsparcia na tego typu szkolenia w ramach PROW 2007-2013.
W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz podmiotu wdrażającego prowadzone będą kontrole administracyjne.
Finansowanie
Koszt całkowity: 28 417 005 euro
Wydatki publiczne: 28 417 005 euro
Postanowienia przejściowe
Brak
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba uczestników szkoleń | 284 000 |
| Liczba dni odbytych szkoleń | 568 000 | |
| Rezultat | Liczba uczestników szkoleń, którzy pomyślnie zakończyli szkolenie związane z rolnictwem i/lub leśnictwem z wynikiem pozytywnym | 213 000 |
| Oddziaływanie | Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę) | 22 270 euro/osobę |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba projektów | 355 |
| Liczba szkoleń | 7 100 | |
| Rezultat | Liczba osób oceniających szkolenia jako adekwatne do oczekiwań zawodowych | 159 750 |
Nazwa działania
Ułatwianie startu młodym rolnikom
Kod działania
112
Podstawa prawna
Art. 20 lit. a) ppkt ii) oraz art. 22 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Art. 13 oraz pkt 5.3.1.1.2 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie
W Polsce około jedna piąta gospodarstw jest prowadzona przez osoby powyżej 55 roku życia. W celu stymulowania transferu tych gospodarstw na rzecz młodych i wykształconych następców konieczne jest wsparcie ze środków publicznych. Przejmowanie gospodarstw przez osoby młode, aktywne, o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych sprzyja pożądanym zmianom strukturalnym w rolnictwie i prowadzi do wzrostu konkurencyjności sektora rolnego. Rozpoczęcie samodzielnej działalności rolniczej wymaga jednak poniesienia znacznych nakładów finansowych na uruchomienie produkcji oraz modernizację gospodarstwa, dlatego wsparcie finansowe jest niezbędne w celu umożliwienia młodym rolnikom realizacji ich zamierzeń inwestycyjnych.
Cel działania
Celem działania jest stymulowanie zmian strukturalnych w sektorze rolnym przez ułatwienie przejmowania lub zakładania gospodarstw rolnych przez osoby młode o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych.
Zakres działania
Pomoc przeznaczona jest wyłącznie dla osób, które po raz pierwszy rozpoczynają samodzielne prowadzenie gospodarstwa rolnego.
O pomoc może się ubiegać osoba, która:
1) nie prowadziła dotychczas działalności rolniczej, a w szczególności nie była posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR albo
2) prowadzi działalność rolniczą, a w szczególności stała się posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR:
a) w drodze spadku, lub
b) w drodze spadku lub darowizny otrzymanych w trakcie nauki bądź przed uzyskaniem pełnoletności, lub
c) w sposób nie wymieniony w lit. a lub b - wyłącznie w ramach pierwszego naboru wniosków (w roku 2007).
Pomoc nie może być przyznana po upływie 18 miesięcy od dnia rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej.
Definicja beneficjenta
Osoba fizyczna
Definicja rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej
Za datę rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej uznawana jest data:
a) wejścia po raz pierwszy w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR,
b) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR przed ukończeniem 18 roku życia - data ukończenia 18 lat, z zastrzeżeniem lit. c i d,
c) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR przed zakończeniem nauki szkolnej lub studiów wyższych - data zakończenia lub zaprzestania nauki lub studiów wyższych,
d) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR przed rozpoczęciem służby wojskowej lub w trakcie jej odbywania - data zakończenia tej służby, pod warunkiem że rozpoczęcie tej służby nastąpiło nie później niż 12 miesięcy od daty określonej zgodnie z lit. a, b lub c,
e) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR w drodze spadku i nie później niż w ciągu 12 miesięcy od nabycia tej nieruchomości przekazały ją w dzierżawę - data rozwiązania/wygaśnięcia umowy dzierżawy, pod warunkiem, że umowa dzierżawy została zawarta w formie aktu notarialnego albo z datą pewną.
Jeżeli przed datą określoną zgodnie z punktem a, b, c lub d nastąpiło co najmniej jedno z niżej wymienionych zdarzeń:
1) podjęcia produkcji w niektórych działach specjalnych produkcji rolnej;
2) złożenia wniosku o wpis do ewidencji producentów;
3) zgłoszenia zwierząt gospodarskich do rejestru;
4) podjęcia ubezpieczenia w KRUS w charakterze innym niż domownik;
5) wystąpienia o pomoc pochodzącą ze źródeł krajowych lub wspólnotowych, przeznaczonych na cele związane z rozwojem lub dostosowaniem działalności rolniczej (SAPARD, PROW 2004-2006, SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006, PROW 2007-2013) lub o kredyt preferencyjny udzielany przez ARiMR;
to za datę rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej uznaje się datę najwcześniejszego z tych zdarzeń.
Biznesplan
Biznesplan zawiera:
1) cele, koncepcję i etapy rozwoju gospodarstwa;
2) opis wyjściowej sytuacji gospodarstwa, w szczególności informacje dotyczące zasobów gospodarstwa oraz struktury produkcji;
3) opis i harmonogram planowanych inwestycji, z uwzględnieniem inwestycji służących dostosowaniu do wymaganych przepisami prawa standardów w zakresie higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt;
4) początkowy i docelowy wynik ekonomiczny gospodarstwa;
5) informacje na temat sposobu uzupełnienia wykształcenia (jeżeli dotyczy) oraz planowanych szkoleń lub doradztwa;
6) informacje na temat innych zamierzeń dotyczących rozwoju gospodarstwa.
Gospodarstwo beneficjenta zostanie poddane kontroli w celu weryfikacji realizacji założeń biznesplanu. Kontrola zostanie przeprowadzona przynajmniej raz, nie później niż przed upływem 5 lat od dnia wydania decyzji o przyznaniu pomocy.
Weryfikacja realizacji biznesplanu będzie następować w oparciu o odpowiednie dokumenty złożone przez beneficjenta, kontrole na miejscu oraz kontrole krzyżowe.
W uzasadnionych przypadkach dopuszcza się możliwość dokonania zmian w realizowanym biznesplanie.
Możliwość uzupełnienia wykształcenia
Beneficjent, który w dniu złożenia wniosku nie spełnia kryterium dotyczącego kwalifikacji zawodowych, może otrzymać pomoc pod warunkiem uzupełnienia wykształcenia w ciągu 36 miesięcy od dnia wydania decyzji o przyznaniu pomocy.
Możliwość łączenia pomocy w ramach różnych działań za pośrednictwem biznesplanu
Nie przewiduje się.
Kryteria dostępu
Beneficjant:
1) jest pełnoletni i w dniu złożenia wniosku nie ukończył 40 roku życia;
2) posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe wynikające z wykształcenia lub stażu pracy w rolnictwie;
3) będzie rozwijał działalność rolniczą zgodnie z założeniami biznesplanu;
4) co najmniej 70% kwoty premii wykorzysta na cele związane z rozwojem gospodarstwa, zgodnie z założeniami biznesplanu;
5) przez okres co najmniej roku od wypłaty pomocy będzie, na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników, ubezpieczony jako rolnik w KRUS z mocy ustawy i w pełnym zakresie;
6) będzie prowadził gospodarstwo objęte pomocą przez okres co najmniej 5 lat od dnia wypłaty pomocy.
Przejmowane gospodarstwo:
1) ma powierzchnię użytków rolnych nie mniejszą niż średnia krajowa i nie większą niż 300 ha;
2) stanowi lub będzie stanowiło własność beneficjenta lub przedmiot dzierżawy z zasobu własności rolnej Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego (umowa dzierżawy zawarta na okres co najmniej 5 lat), lub przedmiot dzierżawy od innego podmiotu (umowa dzierżawy zawarta w formie aktu notarialnego albo z datą pewną na okres co najmniej 10 lat);
3) spełnia standardy w zakresie higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt w gospodarstwie lub dostosuje się do tych standardów w ciągu 3 lat od rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej.
Jeśli przejmowane gospodarstwo położone jest w województwie, w którym średnia wojewódzka jest niższa niż średnia krajowa, a gospodarstwo ma powierzchnię nie mniejszą niż średnia w danym województwie, ale niższą niż średnia krajowa, pomoc może zostać przyznana tylko pod warunkiem, że wnioskujący zobowiąże się do zwiększenia powierzchni gospodarstwa do poziomu średniej krajowej w terminie do 3 lat od momentu doręczenia decyzji o przyznaniu pomocy.
Pomoc podlega zwrotowi w całości, w przypadku gdy beneficjent nie dotrzymał zobowiązania zwiększenia powierzchni gospodarstwa do poziomu średniej krajowej (wg stanu na dzień, w którym został złożony wniosek o przyznanie pomocy).
Pomoc podlega zwrotowi w całości lub części, w przypadku gdy beneficjent nie spełni zobowiązań dotyczących w szczególności prowadzenia gospodarstwa oraz ubezpieczenia w KRUS przez wymagany okres, realizacji założeń biznesplanu, uzupełnienia wykształcenia oraz dostosowania do standardów.
Forma i wysokość pomocy finansowej
Jednorazowa premia w wysokości 100.000 zł (24.154,6 euro). Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.
Kwota premii nie przekracza równowartości 70.000 euro, zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).
Finansowanie
Koszt całkowity: 766 366 650 euro
Wydatki publiczne: 766 366 650 euro
Postanowienia przejściowe
Nie dotyczy
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba młodych rolników, którym udzielono pomocy | 38 670 |
| Całkowita wartość inwestycji (euro) | 574 775 000 | |
| Rezultat | Wzrost wartości dodanej brutto we wspartych gospodarstwach (euro) | 1 375 197 300 |
| Oddziaływanie | Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS)) | 618 318,67 |
| Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę) | 22 270 euro/osobę |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Rezultat | Wielkość gospodarstw młodych rolników po realizacji biznesplanu (wskaźnik pomocniczy do wyliczenia średniej wielkości gospodarstw MR w stosunku do średniej w województwie) | 718 240 ha w skali kraju |
| Średnia wielkość gospodarstw MR w stosunku do średniej w województwie | 120% w skali kraju |
Nazwa działania
Renty strukturalne
Kod działania
113.
Podstawa prawna
Art. 20 lit. a) ppkt iii) oraz art. 23 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Art. 14 oraz pkt 5.3.1.1.3 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie
Z danych GUS wynika, że w ogólnej liczbie ponad 780 tys. gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych, których użytkownicy są ubezpieczeni w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, ponad 260 tys. gospodarstw (tj. 33%) jest kierowanych przez rolników będących w wieku od 50 do 59, czyli w przedziale wiekowym, umożliwiającym ubieganie się o rentę strukturalną w latach 2007-2013.
Także struktura wiekowa rolników ubiegających się o płatności bezpośrednie w 2006 r., a wiec aktywnych kierowników gospodarstw, wskazuje, że osoby w wieku powyżej 55 roku życia stanowią 20,1%.
Działanie przyczyni się do poprawy struktury wiekowej, jak również poziomu wykształcenia osób kierujących gospodarstwami rolnymi poprzez większy udział osób młodszych, które z reguły są lepiej wykształcone.
Cel działania
Działanie ma na celu poprawę struktury agrarnej kraju oraz przyśpieszenie procesu wymiany pokoleniowej wśród osób prowadzących gospodarstwa rolne, a także poprawę rentowności i konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez ich przejmowanie przez osoby młodsze, dobrze przygotowane do zawodu rolnika.
Działanie będzie jednym z instrumentów łagodzących skutki przemian agrarnych na obszarach wiejskich i poprzez zapewnienie źródła dochodów osobom rezygnującym z prowadzenia towarowej produkcji rolnej przyczyni się do poprawy rentowności rolnictwa, jakości życia na obszarach wiejskich oraz pośrednio do zmniejszenia bezrobocia wśród młodych na wsi.
Działanie to będzie uważnie monitorowane i będzie podlegało ocenie pod względem jego wkładu do restrukturyzacji polskiego rolnictwa.
Opis działania
Pomoc będzie udzielana producentom rolnym, którzy zdecydują się na zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej i przekazanie gospodarstw rolnych innym producentom rolnym lub następcom. Pomoc będzie skierowana do producentów rolnych będących w wieku przedemerytalnym, podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników, którzy prowadzą działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym będących ich własnością (bądź własnością ich małżonka), i którzy zdecydują się na przekazanie posiadanego gospodarstwa rolnego. Pomoc będzie stanowiła źródło dochodu po zaprzestaniu prowadzonej działalności rolniczej.
Grunty wchodzące w skład przekazywanego gospodarstwa rolnego są:
1) przejmowane w całości przez następcę, który spełnia następujące warunki:
- nie ukończył 40. roku życia,
- po raz pierwszy podejmuje się prowadzenia gospodarstwa rolnego,
- posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe do prowadzenia działalności rolniczej,
- przedłożył plan rozwoju przejmowanego gospodarstwa;
2) przekazywane na powiększenie gospodarstwa rolnego innego producenta rolnego, który spełnia następujące warunki:
- jest producentem rolnym, który nie ukończył 50. roku życia,
- posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe do prowadzenia działalności rolniczej.
W przypadku gdy gospodarstwo przekazane jest następcy, który jest beneficjentem działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom", warunek dotyczący kwalifikacji zawodowych do prowadzenia działalności rolniczej może być spełniony w terminie określonym dla następcy jako beneficjenta działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".
W odniesieniu do konieczności przedłożenia przez następcę planu rozwoju przejmowanego gospodarstwa, przedmiotem kontroli jest jedynie fakt przedłożenia takiego planu.
Pula środków przydzielona w ramach PROW 2007-2013 na program rent strukturalnych wynosi 2.549.600.000 euro. Ze środków tego okresu programowania będą wypłacane zarówno zobowiązania wobec beneficjentów rent strukturalnych z PROW 2004-2006, jak i wobec beneficjentów działania z PROW 2007-2013, w granicach dostępnych środków.
Działanie renty strukturalne w latach 2007-2013 będzie oszczędniejsze, gdyż:
1) (uchylony);
2) wysokość renty strukturalnej została obniżona do kwoty przybliżonej do wysokości średniego świadczenia emerytalno-rentowego przyznawanego rolnikom w ramach systemu ubezpieczeń społecznych, niemniej świadczenie to jest wyższe od świadczenia emerytalno-rentowego i przez to bardziej atrakcyjne;
3) renta strukturalna będzie wypłacana tylko do osiągnięcia wieku 65 lat, czyli krócej niż miało to miejsce w poprzednim programie.
Strona polska nie będzie występowała z żadnych powodów o zwiększenie wkładu UE na to działanie w obecnym okresie programowania.
Zakres działania
Udostępnienie możliwości przechodzenia producentów rolnych na renty strukturalne w wieku przedemerytalnym.
Dalsza nietowarowa działalność rolnicza na potrzeby własne, kontynuowana przez beneficjenta rent strukturalnych nie kwalifikuje się do uzyskania wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej.
Kryteria dostępu
Renta strukturalna może być przyznana, jeśli producent rolny zaprzestanie w sposób trwały prowadzenia komercyjnej działalności rolniczej i przekaże w sposób trwały całe posiadane gospodarstwo rolne (z wyłączeniem działki przeznaczonej na potrzeby własne).
Grunty wchodzące w skład przekazywanego gospodarstwa rolnego są przekazywane:
1) na powiększenie gospodarstwa rolnego innego producenta rolnego; w przypadku osoby fizycznej producent ten spełnia następujące warunki:
- nie ukończył 50. roku życia,
- posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe do prowadzenia działalności rolniczej albo
2) następcy, który rozpocznie po raz pierwszy działalność rolniczą podejmując prowadzenie tego gospodarstwa jako beneficjent działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".
Powierzchnia przekazanych użytków rolnych wynosi co najmniej 6 ha albo 3 ha w przypadku gospodarstw rolnych położonych w województwach: małopolskim, podkarpackim, śląskim lub świętokrzyskim.
Powierzchnia gospodarstwa, które powstanie po przejęciu gruntów (docelowego), nie może być mniejsza niż średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego w kraju. Jeśli gospodarstwo o powierzchni większej niż 10 ha przekazywane jest na powiększenie innego gospodarstwa rolnego, wielkość gospodarstwa docelowego musi być większa od gospodarstwa przekazywanego o co najmniej 10%.
Definicja beneficjenta
Maksymalna liczba beneficjentów wspieranych w ramach działania "Renty strukturalne" w ramach zobowiązań podjętych w latach 2007-2013 będzie wynosiła 20.400.
Renta strukturalna przysługuje producentowi rolnemu, będącemu osobą fizyczną, który:
1) ukończył 55 lat, lecz nie osiągnął jeszcze wieku emerytalnego (mężczyzna - 65 lat, kobieta - 60 lat);
2) prowadził działalność rolniczą na własny rachunek w gospodarstwie rolnym, w okresie co najmniej 10 lat bezpośrednio poprzedzających złożenie wniosku o rentę strukturalną i przez okres co najmniej 5 lat podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu określonemu w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników;
3) podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu w dniu składania wniosku o rentę strukturalną;
4) przekazał gospodarstwo rolne;
5) zaprzestał prowadzenia wszelkiej towarowej działalności rolniczej;
6) nie jest emerytem ani rencistą.
Opis związku z krajowymi systemami emerytalnymi
Tylko w przypadku uzyskania prawa do świadczenia emerytalnego, w trakcie pobierania renty strukturalnej, beneficjentowi rent strukturalnych wypłaca się naliczoną emeryturę z ubezpieczenia społecznego, a rentę strukturalną w wysokości pomniejszonej o kwotę tej emerytury. W nowym okresie programowania 2007-2013 sytuacja ta będzie dotyczyła tylko kobiet, które jako główny beneficjent rent strukturalnych, osiągną wiek emerytalny w 60 roku życia.
Jeżeli małżonek uprawnionego do renty strukturalnej, powiększonej o dodatek na małżonka w trakcie jej pobierania nabędzie prawo do emerytury lub renty, lub podejmie pracę zarobkową podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyłączeniem prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, rentę strukturalną zmniejsza się o kwotę tego dodatku.
Osoba pobierająca rentę strukturalną zobowiązana jest do opłacania składki na fundusz emerytalno-rentowy rolników. Jeżeli renta strukturalna wypłacana jest z dodatkiem na małżonka, osoba pobierająca rentę strukturalną zobowiązana jest także do opłacania składki na fundusz emerytalno-rentowy za małżonka.
Opis powiązania z działaniem w zakresie podejmowania działalności przez młodych rolników
W ramach działania "Renty strukturalne", poza możliwością przekazania posiadanych gruntów rolnych na powiększenie innego gospodarstwa rolnego istnieje możliwość ich przekazania na rzecz następcy - ale jedynie w przypadku gdy jest to beneficjent działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom". Dzięki temu istnieje możliwość lepszej kontroli zobowiązań następcy co do prowadzenia gospodarstwa i realizacji założeń biznesplanu. Zapewnia to również lepszą efektywność działania "Renty strukturalne".
Dla obu działań w ten sam sposób określono wymogi dotyczące kwalifikacji zawodowych następcy i ewentualnego ich uzupełniania.
W obydwu działaniach wielkość tworzonego gospodarstwa nie może być mniejsza od średniej krajowej.
W procedurach wdrażania działania zostaną wprowadzone mechanizmy koordynacji w czasie rozpatrywania wniosków tak, aby zapewnić zsynchronizowanie terminu przekazania gospodarstwa z przyznaniem premii dla młodego rolnika.
Czas trwania pomocy
Renta strukturalna wypłacana będzie beneficjantowi, nie dłużej jednak jak do osiągnięcia 65 lat.
Rodzaje pomocy
Płatność z tytułu renty strukturalnej będzie miała formę płatności miesięcznej.
Wielkość płatności
Podstawowa wysokość pomocy wynosi 1.013 zł. Wysokość renty strukturalnej może zostać zwiększona o 676 zł, jako dodatek na małżonka oraz o 102 zł, jeżeli rolnik przekaże gospodarstwo rolne o łącznej powierzchni użytków rolnych większej niż 10 ha osobie w wieku poniżej 40. roku życia.
Wysokość wsparcia podlega sumowaniu, z tym, że łączna wysokość pomocy nie może wynosić więcej niż 1.791 zł.
Wysokość renty strukturalnej nie przekracza równowartości 18.000 euro rocznie na przekazującego gospodarstwo zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).
Finansowanie
Koszt całkowity: 2 416 889 565 euro
Wydatki publiczne: 2 416 889 565 euro
Postanowienia przejściowe
Liczba beneficjentów z okresu 2004 - 2006 wynosi 53.400. Przy założeniu uśrednionej wysokości renty strukturalnej zobowiązania wynikające z PROW 2004-2006 przeniesione w ciężar budżetu PROW 2007-2013 wyniosą ok. 2.120 mln euro. Oznacza to, że dla beneficjentów okresu 2007 - 2013 założono alokacje na poziomie ok. 420 mln euro.
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Liczba producentów rolnych, którzy przeszli na rentę strukturalną w okresie programowania 2004-2006 | 53 400 | |
| Powierzchnia przekazanych gospodarstw rolnych (ha UR) | 266 000 | |
| Powierzchnia przekazanych gospodarstw rolnych (ha UR) przez producentów rolnych, którzy przeszli na rentę strukturalną w okresie programowania 2004-2006 | 480 000 | |
| Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę) | 22.270 euro/osobę |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
Nazwa działania
Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów
Kod działania
114.
Podstawa prawna
Art. 20 lit. a) pkt iv) oraz art. 24 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Art. 15 oraz pkt 5.3.1.1.2 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie
Wprowadzenie sytemu doradztwa rolniczego dla rolników i posiadaczy lasów jest niezbędne w celu usprawnienia zrównoważonego zarządzania gospodarstwami, w tym przestrzegania zasad wzajemnej zgodności czyli tzw. cross-compliance. Ponieważ dostosowanie gospodarstw do wymogów Unii Europejskiej będzie procesem trudnym dla większości rolników i posiadaczy lasów, będą oni mogli uzyskać wsparcie finansowe na korzystanie z usług doradczych w ramach mniejszego działania. Korzystanie z pomocy doradczej będzie dobrowolne i nie będzie miało charakteru kontroli. Doradca, udzielający pomocy doradczej rolnikowi, nie może informować lub wnioskować o ukaranie rolnika z powodu nie spełnianie przez gospodarstwo wymogów cross-compliance, natomiast jest zobowiązany do zachowania rzetelności i poufności.
Nie jest możliwe zwiększenie konkurencyjności i dochodowości gospodarstw rolnych i leśnych bez przestrzegania zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance), gdzie zapisane są wymogi odnośnie gospodarki gruntami, ochrony środowiska, zdrowia publicznego, zdrowotności roślin, dobrostanu i zdrowia zwierząt, a także spełnienia norm dotyczących bezpieczeństwa pracy opartych na prawodawstwie wspólnotowym. Gospodarstwo nie spełniające tych wymogów będzie miało obniżoną pomoc, a nawet może być całkowicie pozbawione środków w ramach wsparcia bezpośredniego i płatności towarzyszących. Pierwszym elementem jakiejkolwiek restrukturyzacji gospodarstwa powinna być ocena, czy spełnia ono wymogi cross-compliance. Nie jest to możliwe bez sprawnego systemu doradztwa rolniczego. W ramach działania zakłada się zapewnienie dostępu do usług z zakresu doradztwa rolniczego i leśnego rolnikom oraz posiadaczom lasu.
Cel działania
Umożliwienie rolnikom i posiadaczom lasów otrzymanie wsparcia poprzez korzystanie z doradztwa w celu:
1) dostosowania gospodarstwa rolnego do zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance) tj. w zakresie gospodarki gruntami, ochrony środowiska, zdrowia publicznego, dobrostanu i zdrowia zwierząt, zdrowotności roślin;
2) zwiększenia konkurencyjności i dochodowości gospodarstw rolnych i leśnych;
3) wspierania restrukturyzacji, rozwoju i innowacji w gospodarstwach rolnych i leśnych;
4) ochrony środowiska naturalnego;
5) poprawy bezpieczeństwa pracy.
Zakres działania
Doradztwo rolnicze związane z zasadami gospodarowania, określonymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 73/2009, będzie świadczone w zakresie oceny spełnienia wymogów wzajemnej zgodności oraz bezpieczeństwa pracy i udzielania pomocy w spełnieniu tych wymogów dla gospodarstw:
- rolnych,
- leśnych.
Zakres usługi doradczej stanowi pojedyncza czynność doradcza, związana z określonym wymogiem wzajemnej zgodności oraz bezpieczeństwa pracy.
Katalog usług doradczych zostanie określony przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Usługi doradcze będą uwzględniać doradztwo przynajmniej w zakresie obowiązkowych wymogów gospodarowania oraz zasady dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska naturalnego, bezpieczeństwa pracy i gospodarki leśnej.
Szczegółowe warunki, jakie muszą spełniać instytucje i podmioty świadczące usługi doradcze w ramach działania, zostaną określone przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Definicja beneficjanta
Rolnicy i posiadacze lasów, którzy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej posiadają gospodarstwo rolne lub las.
Opis systemu doradztwa
Usługi doradcze dla rolników będą świadczyły instytucje i podmioty doradcze, prywatne i publiczne, które na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej prowadzą działalność z zakresu doradztwa rolniczego. Publiczne podmioty doradcze tj. ośrodki doradztwa rolniczego i izby rolnicze będą świadczyły pomoc doradczą w ramach działania bez konieczności ubiegania się o akredytację. Prywatne podmioty doradcze oraz państwowa jednostka organizacyjna, nieposiadająca osobowości prawnej, działająca na podstawie przepisów o lasach - muszą uzyskać akredytacje Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warunkiem uzyskania akredytacji jest posiadanie kadry z wyższym wykształceniem rolniczym lub pokrewnym, odpowiednim doświadczeniem i kwalifikacjami. Wszystkie instytucje doradcze muszą zapewnić beneficjentowi kompleksową pomoc, obejmującą wszystkie aspekty dotyczące środowiska, zdrowia publicznego itd. W zakresie leśnictwa lub rolnictwa. Każdy beneficjent będzie miał zapewniony swobodny wybór instytucji lub podmiotu doradczego, który będzie mu świadczył pomoc w ramach doradztwa indywidualnego. Każdy rodzaj usługi doradczej powinien być odnotowany w karcie usług doradczych. Zakłada się, że doradca będzie systematycznie wizytował gospodarstwo objęte pomocą i będzie w stałym kontakcie z rolnikiem.
Kontrolę jakości usług doradczych w ramach działania będzie pełniło Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie, które jest instytucją odpowiadającą za standardy świadczenia rolniczych usług doradczych, natomiast nie ma uprawnień do ich świadczenia rolnikom.
O wpis na listę podmiotów akredytowanych nie będą mogły się ubiegać podmioty, których celem działania jest produkcja, obrót lub dystrybucja środków, materiałów i urządzeń dla rolnictwa i leśnictwa, z wyjątkiem państwowej jednostki organizacyjnej, nieposiadającej osobowości prawnej, działającej na podstawie przepisów o lasach.
Poziom i wysokość wsparcia
Pomoc będzie wynosić 80% kosztu kwalifikowanego przypadającego na usługę doradczą, jednak nie więcej niż równowartość 1.500 euro/gospodarstwo w całym okresie programowania.
W ramach powyższego limitu finansowego, beneficjent będzie mógł korzystać z pomocy doradczej w ramach katalogu usług wielokrotnie.
Wysokość wsparcia nie przekracza równowartości 1.500 euro na gospodarstwo zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).
Zasady kalkulacji płatności
W przepisach krajowych określone będą maksymalne stawki płatności dla poszczególnych rodzajów usług doradczych uwzględniające charakter i stopień pracochłonności przeprowadzenia badań w gospodarstwie.
Dla wszystkich beneficjentów: obowiązek zawarcia umowy z instytucją lub podmiotem doradczym, z którego usług beneficjent będzie korzystał.
Zasięg geograficzny
Działanie realizowane jest na terenie całej Polski.
Liczba beneficjentów
1 500 000 uprawnionych do uzyskania wsparcia, przewidywana łączna liczba beneficjentów w latach 2007-2013 jest szacowana na 114 000.
Spójność z pierwszym filarem
Owoce i warzywa (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)
Jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację usług doradczych zbieżnych z usługami doradczymi świadczonymi w ramach działania "Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów", to członkowie tej organizacji podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu usługi doradcze w ramach PROW 2007-2013.
W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa prowadzone będą kontrole administracyjne.
Finansowanie
Koszt całkowity: 42 037 390 euro
Wydatki publiczne: 33 629 912 euro
Powierzchnia wsparcia
Nie dotyczy
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba posiadaczy lasów, którym udzielono pomocy | 118 |
| Liczba producentów rolnych, którym udzielono pomocy | 43 240 | |
| Rezultat | Wzrost wartości dodanej brutto w gospodarstwach, którym udzielono pomocy (euro) | 2 633 113 600 |
| Oddziaływanie | Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę) | 22 270 euro/osobę |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Rezultat | Liczba wykonanych usług | 201 400 |
Pomoc państwa
W ramach działania w zakresie leśnictwa stosowana będzie zasada de minimis zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis (Dz. Urz. UE L 379 z 28.12.2006, str. 5).
Nazwa działania
Modernizacja gospodarstw rolnych
Kod działania
121.
Podstawa prawna
Art. 20 lit. b) ppkt i) i art. 26 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Art. 17 oraz pkt 5.3.1.2.1 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie
Gospodarstwa rolne w Rzeczypospolitej Polskiej są w trakcie dostosowywania się do warunków funkcjonowania na Jednolitym Rynku Unii Europejskiej. Konieczne jest wsparcie finansowe inwestycji mających na celu poprawę konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez modernizację technicznej infrastruktury produkcyjnej, dostosowanie profilu, skali i jakości produkcji do potrzeb rynku, poprawę bezpieczeństwa żywności, poprawę warunków utrzymania zwierząt, ochrony środowiska lub bezpieczeństwa pracy.
Cele działania
Działanie ma na celu wsparcie modernizacji gospodarstw w celu zwiększenia ich efektywności poprzez lepsze wykorzystanie czynników produkcji, w tym wprowadzenie nowych technologii produkcji, poprawę jakości produkcji, różnicowanie działalności rolniczej, a także zharmonizowanie warunków produkcji rolnej z wymogami dotyczącymi ochrony środowiska naturalnego, higieny produkcji oraz warunków utrzymania zwierząt. Celem działania jest również zapewnienie producentom rolnym prowadzącym produkcję mleczarską możliwości dostosowania się do zmieniających się warunków, w związku z przewidzianym wygaśnięciem systemu kwot mlecznych w roku 2015.
Zakres działania
Pomoc jest udzielana na inwestycje dotyczące modernizacji lub rozwoju pierwotnej produkcji roślinnej lub zwierzęcej, z wyłączeniem produkcji leśnej i rybnej. Operacje mogą dotyczyć produkcji produktów żywnościowych jak i nieżywnościowych (w tym produktów rolnych wykorzystywanych do produkcji energii odnawialnej), a także przygotowania do sprzedaży lub sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych wytwarzanych w gospodarstwie. W zakres operacji mogą wchodzić inwestycje związane z wytwarzaniem i wykorzystywaniem energii ze źródeł odnawialnych na potrzeby prowadzenia produkcji rolnej.
Pomoc przyznaje się na inwestycje, które nie spowodują wzrostu produkcji, dla której brak jest rynku zbytu.
Pomoc może być przyznana na inwestycje, mające na celu dostosowanie gospodarstwa do standardów, wynikających z przepisów prawa Unii Europejskiej:
1) obowiązujących - pod warunkiem, że inwestycję podejmuje beneficjent działania "Ułatwienie startu młodym rolnikom" zgodnie z biznesplanem, a dostosowanie gospodarstwa rolnego nastąpi przed upływem 36 miesięcy od dnia podjęcia prowadzenia gospodarstwa rolnego;
2) nowowprowadzonych - pod warunkiem, że dostosowanie nastąpi w terminie nie dłuższym niż 36 miesięcy od dnia, w który dany standard stał się obowiązujący.
Opis wymogów i celów w zakresie zwiększenia ogólnych wyników gospodarstw
Pomoc przyznaje się na inwestycje, która:
1) przyczyni się do poprawy ogólnych wyników gospodarstwa:
a) wzrostu wartości dodanej brutto w gospodarstwie (GVA), w szczególności w wyniku racjonalizacji technologii produkcji lub wprowadzenia innowacji, zmiany profilu lub skali produkcji, poprawy jakości produkcji lub zwiększenia wartości dodanej produktu, lub
b) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie ochrony środowiska, lub
c) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie warunków utrzymania zwierząt, lub
d) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie higieny i bezpieczeństwa produkcji, lub
e) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie infrastruktury drogowej,
2) spełnia wymagania określone przepisami prawa;
3) jest uzasadniona pod względem wysokości kosztów;
4) nie ma charakteru inwestycji odtworzeniowej.
Gospodarstwo, którego dotyczy inwestycja, jest żywotne pod względem ekonomicznym (wielkość ekonomiczna gospodarstwa wynosi co najmniej równowartość 4 ESU) i jest prowadzone przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje zawodowe. W przypadku osób fizycznych będących beneficjentami działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" objętego PROW 2007-2013 dopuszcza się przyznanie pomocy osobie nieposiadającej wymaganych kwalifikacji zawodowych pod warunkiem, że uzyska ona odpowiednie wykształcenie w terminie określonym w związku z przyznaniem pomocy w ramach działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".
Gospodarstwa rolne przejmowane przez beneficjentów działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" wymagają znacznych nakładów inwestycyjnych, w tym związanych z podjęciem produkcji rolnej. W związku z powyższym konieczne jest umożliwienie beneficjentom działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" korzystania z innych form pomocy, szczególnie z pomocy na inwestycje w gospodarstwach rolnych. W działaniu "Modernizacja gospodarstw rolnych" uzależnia się przyznanie pomocy od posiadania odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Biorąc pod uwagę warunki przyznawania pomocy w ramach działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom", wprowadza się dla beneficjentów ww. działania okres przejściowy na uzupełnienie wykształcenia. Uzupełnienie wykształcenia powinno nastąpić w terminie wyznaczonym dla beneficjenta w związku z przyznaniem premii w ramach działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".
Rodzaj inwestycji
W ramach działania wspierane są inwestycje materialne i niematerialne służące modernizacji produkcji rolnej, w szczególności:
1) inwestycje materialne:
a) budowa lub remont połączony z modernizacją budynków lub budowli,
b) zakup lub instalacja maszyn, urządzeń, w tym sprzętu komputerowego,
c) zakładanie, modernizacja sadów lub plantacji wieloletnich,
d) zakup, instalacja lub budowa elementów infrastruktury technicznej wpływających bezpośrednio na warunki prowadzenia działalności rolniczej, przygotowania do sprzedaży lub sprzedaży bezpośredniej;
2) inwestycje niematerialne:
a) zakup patentów, licencji, w tym licencji na oprogramowanie,
b) usługi związane z przygotowaniem dokumentacji technicznej lub ekonomicznej dotyczącej projektu oraz nadzorem technicznym, związane bezpośrednio z realizacją projektu.
Na poziomie przepisów krajowych wprowadzone będą ograniczenia co do zakresu wspieranych inwestycji (kosztów kwalifikowanych) uwzględniające konieczność eliminowania wzrostu produkcji w niektórych sektorach.
W Polsce stan wyposażenia gospodarstw w sprzęt służący do produkcji rolnej jest niewystarczający, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym; konieczna jest modernizacja zaplecza technicznego gospodarstw. Ze względu na wysokie koszty zakupu środków trwałych i relatywnie niskie dochody uzyskiwane z działalności rolniczej w Polsce, dopuszcza się zakup sprzętu używanego, ale nie starszego niż 5-letni.
Dopuszcza się również nabywanie maszyn lub urządzeń poprzez leasing.
Rodzaje operacji związanych z priorytetami, o których mowa w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005
Inwestycje związane z produkcją mleczarską, prowadzące do:
1) rozwoju produkcji mleczarskiej;
2) zmiany profilu prowadzonej działalności rolniczej, co jest związane z zaprzestaniem produkcji mleczarskiej.
Inwestycje te przyczynią się do poprawy konkurencyjności sektora mleczarskiego.
Definicja beneficjenta
Osoba fizyczna, osoba prawna, spółka osobowa, prowadząca działalność rolniczą w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej.
Osoba fizyczna jest pełnoletnia i nie osiągnęła wieku emerytalnego.
W pierwszym okresie wdrażania Programu, celem ułatwienia dostępu do środków publicznych podmiotom, które dotychczas nie otrzymały wsparcia, ogranicza się możliwość korzystania z pomocy beneficjentom działania "Inwestycje w gospodarstwach rolnych" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004-2006". Szczegółowe zasady w tym zakresie określone są w przepisach krajowych.
Określenie nowo wprowadzonych norm wspólnotowych (oraz obowiązujących norm w przypadku młodych rolników otrzymujących wsparcie na podjęcie działalności)
W ramach działania wspierane mogą być inwestycje dostosowujące gospodarstwo do norm wspólnotowych, które są obowiązujące krócej niż 36 miesięcy. Inwestycje te mogą dotyczyć dostosowania do standardów wynikających z wdrożenia dyrektywy 91/676/EWG w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego - dostosowanie gospodarstw do standardów określonych w programach działań, mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych na wyznaczonych obszarach szczególnie narażonych (OSN). Programy działań dla poszczególnych OSN, obowiązujące na podstawie aktów prawa miejscowego (rozporządzenie dyrektora generalnego regionalnego zarządu gospodarki wodnej) wydawane były od roku 2004 i obejmują okresy 4 letnie. W zakres tych Programów wchodzą m.in. dostosowania gospodarstw dotyczące sposobu przechowywania nawozów naturalnych i pasz objętościowych. Pomoc inwestycyjna na dostosowanie w ww. zakresie może być udzielana o ile inwestycja zostanie zrealizowana nie później niż w okresie 36 miesięcy od daty przewidzianej w programie działań jako termin końcowy dokonania dostosowań w gospodarstwach położonych na OSN.
W przypadku wejścia w życia nowych przepisów wspólnotowych dotyczących gospodarstw rolnych, zakres wsparcia inwestycji dostosowawczych w ramach Programu będą modyfikowane.
W ramach działania wspierane mogą być inwestycje dostosowujące gospodarstwa beneficjentów działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" objętego PROW 2007-2013 do obowiązujących norm wspólnotowych w zakresie:
1) higieny produkcji - rozporządzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych oraz rozporządzenie (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego;
2) warunków utrzymania zwierząt:
a) dyrektywa Rady 98/58/WE z dnia 20 lipca 1998 r. dotycząca ochrony zwierząt hodowlanych,
b) dyrektywa Rady 99/74/WE z dnia 19 lipca 1999 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony kur niosek,
c) dyrektywa Rady 2008/119/WE z dnia 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt,
d) dyrektywa Rady 2008/120/WE z dnia 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony świń.
Pomoc inwestycyjna na dostosowanie w ww. zakresie, zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 będzie udzielana pod warunkiem, że dostosowanie nastąpi nie później niż w okresie 36 miesięcy od daty podjęcia prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Gospodarstwa rolne przejmowane przez beneficjentów działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" są w różnym stopniu dostosowane do obowiązujących norm wspólnotowych. W celu ułatwienia młodym rolnikom rozpoczęcia prowadzenia gospodarstwa, konieczne jest wsparcie inwestycji dostosowujących gospodarstwa do obowiązujących norm wspólnotowych. Inwestycje te, niezbędne z punktu widzenia bezpieczeństwa żywności, ochrony środowiska oraz warunków utrzymania zwierząt, są obciążeniem dla nowo powstałego gospodarstwa, gdyż nie przekładają się bezpośrednio na korzyści ekonomiczne.
Rodzaj wsparcia
Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowanych operacji (części poniesionych kosztów realizacji inwestycji).
Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi i na jedno gospodarstwo rolne w ramach działania, w okresie realizacji PROW, nie może przekroczyć 300.000 zł (76.848,2 euro). Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.
Do realizacji mogą być przyjęte operacje, których wysokość kosztów kwalifikowalnych będzie wynosiła powyżej 20 tys. zł. Ograniczenie to nie dotyczy operacji obejmujących wyłącznie wyposażenie gospodarstwa rolnego w urządzenia do składowania nawozów naturalnych lub projektów związanych z dostosowaniem do norm wspólnotowych.
Intensywność pomocy
Poziom pomocy wynosi maksymalnie:
40% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą;
50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez osobę fizyczną, która w dniu złożenia wniosku o pomoc nie ukończyła 40 roku życia;
50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej na obszarach górskich, innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarach rolnych objętych siecią NATURA 2000 lub obszarach, na których obowiązują ograniczenia w związku z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej;
60% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez osobę fizyczną, która w dniu złożenia wniosku o pomoc nie ukończyła 40 roku życia, na obszarach górskich, innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarach rolnych objętych siecią NATURA 2000 lub obszarach, na których obowiązują ograniczenia w związku z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej;
75% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej w związku z wprowadzeniem w życie Dyrektywy Azotanowej - dotyczy umów zawartych do dnia 30 kwietnia 2008 r.
W przypadku podmiotów wspólnie realizujących operację związaną z priorytetami, o których mowa w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, i polegająca na zakupie na współwłasność maszyny lub urządzenia, poziom pomocy podnosi się o 10 punktów procentowych w stosunku do poziomu określonego powyżej.
Finansowanie
Koszt całkowity: 6 126 649 683 euro
Wydatki publiczne: 2 450 576 348 euro
Postanowienia przejściowe
Nie przewiduje się.
Spójność z pierwszym filarem
Zakres wsparcia udzielanego w ramach działania nie nakłada się z zakresem pomocy przewidzianej w ramach realizowanych w Polsce schematów pomocy, współfinansowanych w ramach I filaru WPR, o których mowa w aneksie I do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).
Owoce i warzywa (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007, rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 czerwca 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków przyznawania pomocy finansowej wstępnie uznanej grupie producentów owoców i warzyw oraz wykazu kwalifikowanych kosztów inwestycji ujętych w zatwierdzonym planie dochodzenia do uznania (Dz. U. Nr 98, poz. 822))
Jeżeli w planie dochodzenia do uznania wstępnie uznanej grupy producentów owoców i warzyw lub w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację operacji o zakresie zbieżnym z zakresem działania "Modernizacja gospodarstw rolnych", to dany podmiot oraz jego członkowie podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu operacje w ramach PROW 2007-2013.
W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa prowadzone będą kontrole administracyjne.
Wino (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)
Polska nie jest objęta mechanizmami wsparcia rynku wina określonymi w art. 103n oraz art. 190a rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007.
Oliwa z oliwek (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)
W Polsce nie produkuje się oliwy z oliwek, z tego względu rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007 nie ma zastosowania.
Chmiel (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)
W Polsce nie stosuje się instrumentów wsparcia inwestycyjnego dla grup producentów chmielu, o których mowa w art. 122 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007. W związku z tym nie istnieje ryzyko podwójnego finansowania operacji.
Pszczelarstwo (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)
Zapewniona jest spójność wsparcia pszczelarstwa w ramach PROW na lata 2007-2013 oraz Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce w latach 2007/08-2009/10, opracowanego w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 797/2004 oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 917/2004. Program ten nie uwzględnia w swym zakresie kosztów inwestycyjnych odpowiadających zakresowi kosztów kwalifikowalnych określonych dla działania "Modernizacja gospodarstw rolnych". W związku z tym zakresy wsparcia w ramach WPR i PROW 2007-2013 są komplementarne i nie nakładają się.
Cukier (rozporządzenie Rady (WE) nr 320/2006)
Pomoc udzielana w ramach działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" może częściowo nakładać się z pomocą udzielaną w ramach działania o tej samej nazwie, wdrażanego w ramach Krajowego Programu Restrukturyzacji.
W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Agencji Rynku Rolnego prowadzone będą kontrole administracyjne.
Tytoń (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)
Polska nie uczestniczy w tworzeniu funduszu tytoniowego i nie stosuje systemu wsparcia dla producentów tytoniu przewidzianego w art. 104 ust. 1 lit. b rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007.
Rośliny strączkowe i motylkowe drobnonasienne, krowy i owce (art. 68 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007)
Zgodnie z art. 131 rozporządzenia Rady (WE) 73/2009 nowe państwa członkowskie stosujące system jednolitej płatności obszarowej, a więc również Polska, mogą zdecydować o wykorzystaniu do 10% środków finansowych przeznaczonych na jednolite płatności obszarowe na wsparcie specjalne, o którym mowa w art. 68 tego rozporządzenia.
Na mocy ustawy z dnia 17 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego oraz niektórych innych ustaw Polska wprowadziła:
- specjalną płatność obszarową do powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowych drobnonasiennych oraz
- płatność do krów i owiec utrzymywanych w gospodarstwach położonych na obszarach wrażliwych pod względem gospodarczym lub środowiskowym, które doświadczają szczególnych niedogodności z tego tytułu.
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba gospodarstw rolnych, które otrzymały pomoc (w tym w ramach "nowych wyzwań") | 75 420 (1 684) |
| Całkowita wartość inwestycji (euro) (w tym w ramach "nowych wyzwań") | 5 682 663 400 (186 758 391) | |
| Rezultat | Liczba gospodarstw, które wprowadziły nowe produkty i/lub techniki (w tym w ramach "nowych wyzwań") | 56 530 (1 278) |
| Wzrost wartości dodanej brutto w gospodarstwach, którym udzielono pomocy (w tym w ramach "nowych wyzwań") | 1 582 700 460 euro (52 103 324 euro) | |
| Oddziaływanie | Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS)) | 618 318,67 |
| Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę) | 22 270 euro/osobę |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba projektów | 99 600 |
| (w tym w ramach "nowych wyzwań") | (1 684) | |
| Rezultat | Wskaźniki rzeczowe | brak wartości docelowych |
Nazwa działania
Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej
Kod działania
123.
Podstawa prawna
Art. 28 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Art. 19 oraz pkt 5.3.1.2.3 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie
Wsparcie przetwórstwa produktów rolnych jest szczególnie istotne, bowiem sektor ten zaliczany jest do bardzo ważnych gałęzi polskiej gospodarki, zarówno pod względem zatrudnienia jak i wartości produkcji. Pomoc będzie kierowana przede wszystkim do małych i średnich przedsiębiorstw, które w Unii Europejskiej w największym zakresie przyczyniają się do powiększania produktu krajowego brutto oraz zapewniają ponad połowę miejsc pracy. Wsparcie większych zakładów będzie przyczyniać się do poprawy ich pozycji konkurencyjnej na rynkach globalnych. Pomoc udzielona w ramach działania wpływać będzie również na sytuację producentów rolnych, którzy ze względu na powiązania kontraktacyjne z zakładami przetwórczymi lub podmiotami prowadzącymi handel hurtowy uzyskają stabilizację zbytu produktów rolnych.
Działanie będzie wdrażane horyzontalnie, bez wydzielenia środków dla poszczególnych województw. Szeroki zakres wspieranych sektorów przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych pozwoli na uwzględnienie potrzeb inwestycyjnych we wszystkich regionach kraju.
Cel działania
Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw w sektorze przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych, uwarunkowana wzrostem wartości dodanej, jakości produkcji, obniżeniem kosztów oraz rozwojem nowych produktów, procesów i technologii produkcji, jak również poprawa warunków produkcji w odniesieniu do obowiązujących lub nowo wprowadzanych standardów. Celem realizacji działania jest również wzmocnienie pozycji grup producentów rolnych w kanale marketingowym zbytu produktów, a także szerszy ich udział w uzyskiwaniu wartości dodanej produkcji rolnej poprzez wsparcie inwestycji w zakresie przetwarzania produktów rolnych.
Pomoc udzielana w ramach działania ma przyczynić się do konsolidacji podmiotów w zakresie przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych. Konsolidacja występuje w przypadku, gdy:
1) łączą się co najmniej 2 podmioty prowadzące działalność w zakresie przetwórstwa: mleka, mięsa, owoców i warzyw, zboża, których następcą prawnym jest podmiot, w którym producenci rolni posiadają większość praw głosu lub decydujący wpływ na jego działalność (a w przypadku sektora przetwórstwa mleka kontrolują go w całości);
2) beneficjent realizuje operację dotyczącą wprowadzania do obrotu: mleka i wyrobów z mleka, mięsa i wyrobów z mięsa, owoców i warzyw oraz zboża, w którym większość udziałów posiada co najmniej 5 podmiotów (udział każdego z nich nie może przekraczać 20% udziałów całości beneficjenta), prowadzących, przynajmniej od dnia 1 stycznia 2007 r., działalność w zakresie przetwórstwa produktów rolnych, wśród których większość udziałowców po konsolidacji stanowią podmioty, w których producenci rolni posiadają bezpośrednio większość praw głosu lub wywierają decydujący wpływ na jego działalność.
Zakres działania
Pomoc może być przyznana na projekty dotyczące przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych objętych załącznikiem nr 1 do Traktatu Wspólnot Europejskich, z wyłączeniem produktów rybnych, przy czym produkt będący wynikiem przetwarzania powinien być również produktem rolnym - stanowi to linię demarkacyjną z programami współfinansowanymi w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej i funduszy strukturalnych w latach 2007-2013.
Pomoc udzielana jest na realizację projektów związanych z modernizacją lub budową zakładów przetwórstwa produktów rolnych lub infrastruktury handlu hurtowego produktami rolnymi. Wsparcie dotyczy inwestycji, których celem jest poprawa ogólnych wyników przedsiębiorstw, warunków ochrony środowiska, a w przypadku mikroprzedsiębiorstw, dostosowanie do nowowprowadzonych norm wspólnotowych.
Rodzaj i wielkość przedsiębiorstwa beneficjenta
Osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która:
- posiada zarejestrowaną działalność w zakresie przetwórstwa lub wprowadzania do obrotu produktów rolnych,
- działa jako przedsiębiorca wykonujący działalność jako małe lub średnie przedsiębiorstwo62 lub przedsiębiorstwo zatrudniające mniej niż 750 pracowników, lub przedsiębiorstwo, którego obrót nie przekracza równowartości w zł 200 mln euro.
W pierwszym okresie wdrażania Programu, celem ułatwienia dostępu do środków publicznych podmiotom, które dotychczas nie otrzymały wsparcia, ogranicza się możliwość korzystania z pomocy beneficjentom działania "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004-2006". Szczegółowe zasady w tym zakresie określone są w przepisach krajowych.
W ramach działania zakłada się priorytetowe traktowanie:
1) grup producentów rolnych;
2) wstępnie uznanych grup producentów owoców i warzyw;
3) uznanych organizacji producentów owoców i warzyw;
4) podmiotów skonsolidowanych w zakresie przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych.
W związku z tym wprowadza się dwuetapowy nabór wniosków o przyznanie pomocy, preferujący te podmioty w zakresie pierwszeństwa składania wniosków.
Szczegółowe zasady w tym zakresie określone są w przepisach krajowych.
Opis wymogów i celów w odniesieniu do poprawy ogólnych wyników przedsiębiorstw
Pomoc może być przyznana podmiotom zdolnym do realizacji planowanego przedsięwzięcia, co weryfikowane jest na podstawie analizy danych ekonomicznych dotyczących dotychczasowej działalności gospodarczej oraz projekcji finansowych zawartych w planie przedsięwzięcia. Realizacja projektu musi prowadzić do poprawy ogólnych wyników przedsiębiorstwa, czego odzwierciedleniem będzie wzrost wartości dodanej brutto. Warunek ten nie dotyczy projektów związanych z ochroną środowiska.
Inwestycja, której dotyczy projekt, musi spełniać wszystkie wymagania określone przepisami prawa mające zastosowanie do tej inwestycji.
Pomoc może być udzielona na realizację projektów w zakładach spełniających obowiązujące standardy higieniczno - sanitarne, ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt.
Wspierane są projekty realizowane przez przedsiębiorców, którzy zaopatrują się w surowce na podstawie umów długoterminowych, zawieranych z producentami rolnymi lub podmiotami wstępnie przetwarzającymi produkty rolne.
Inwestycje zakładające wzrost mocy produkcyjnych mogą być wspierane pod warunkiem udokumentowania bazy surowcowej oraz wykazania możliwości zbytu planowanej produkcji.
Projekty nie mogą dotyczyć sprzedaży detalicznej.
Główne sektory produkcji
W ramach działania wspierane są inwestycje w sektorach przetwórstwa: mleka (z wyjątkiem produkcji masła), mięsa, owoców i warzyw (z wyjątkiem produkcji napojów winopodobnych i winopochodnych), zbóż (z wyjątkiem produkcji słodu), ziemniaków, jaj, miodu, lnu i konopi, roślin oleistych, wysokobiałkowych, przetwarzania produktów rolnych na cele energetyczne, a także usługowego zamrażania wraz z przechowywaniem produktów rolnych.
Pomocą finansową objęte są projekty dotyczące sprzedaży hurtowej produktów rolnych: owoców i warzyw, kwiatów i roślin, mleka i wyrobów mleczarskich, mięsa i wyrobów z mięsa, zbóż, rzepaku oraz materiału siewnego roślin rolniczych i warzywnych.
Szczegółowy wykaz rodzajów działalności według Polskiej Klasyfikacji Działalności objętej pomocą w niniejszym działaniu zostanie określony w legislacji krajowej.
Rodzaj inwestycji (materialne - niematerialne)
Pomoc finansowa może być przyznana na inwestycje obejmujące w szczególności:
1. Inwestycje materialne:
a) budowę, modernizację lub przebudowę budynków lub budowli stanowiących infrastrukturę zakładów przetwórstwa lub handlu hurtowego produktami rolnymi,
b) zakup lub instalację maszyn lub urządzeń do przetwarzania, magazynowania lub przygotowania produktów do sprzedaży,
c) zakup lub instalację aparatury pomiarowej, kontrolnej oraz sprzętu do sterowania procesem produkcji lub magazynowania,
d) zakup specjalistycznych środków transportu,
e) zakup lub instalację urządzeń służących poprawie ochrony środowiska.
2. Inwestycje niematerialne:
a) zakup oprogramowania służącego zarządzaniu przedsiębiorstwem oraz sterowaniu procesem produkcji i magazynowania,
b) wdrożenie procedury systemów zarządzania jakością,
c) przygotowanie dokumentacji technicznej projektu,
d) przygotowanie biznesplanu,
e) opłaty za patenty lub licencje,
f) koszty nadzoru urbanistycznego, architektonicznego, budowlanego lub konserwatorskiego.
Rodzaje operacji związanych z priorytetami, o których mowa w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005
Inwestycje związane z poprawą przetwórstwa i marketingu produktów mleczarskich, przyczyniające się do poprawy konkurencyjności sektora mleczarskiego.
Wyznaczenie standardów, przy których można przyznać okres karencji mikroprzedsiębiorstwom zgodnie z nowowprowadzonymi normami wspólnotowymi
Według stanu na dzień 1 stycznia 2007 r. brak nowowprowadzonych norm wspólnotowych objętych okresem karencji zgodnie z art. 28 pkt c rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).
W przypadku wejścia w życie nowych przepisów wspólnotowych w okresie trwania Programu, zastrzega się możliwość realizacji przez mikroprzedsiębiorstwa inwestycji dostosowawczych zgodnie z ww. przepisem.
Rodzaj wsparcia
Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych projektu. Maksymalna wysokość pomocy, przyznana w okresie realizacji PROW jednemu beneficjentowi:
1) prowadzącemu działalność w zakresie przetwarzania: mleka, mięsa, owoców i warzyw oraz zboża, który jest następcą prawnym innych podmiotów prowadzących działalność w powyższym zakresie, w którym producenci rolni posiadają bezpośrednio większość praw głosu lub wywierają decydujący wpływ na jego działalność (a w przypadku sektora przetwórstwa mleka kontrolują go w całości), wynosi 50.000.000 zł (12.808.033,25 euro) albo
2) prowadzącemu działalność w zakresie wprowadzania do obrotu: mleka i wyrobów z mleka, mięsa i wyrobów z mięsa, owoców i warzyw oraz zboża, w którym większość udziałów posiada co najmniej 5 podmiotów (udział każdego z nich nie może przekraczać 20% całości udziałów przedsiębiorstwa), prowadzących, przynajmniej od dnia 1 stycznia 2007 r., działalność w zakresie przetwórstwa produktów rolnych, wśród których co najmniej połowę udziałowców po konsolidacji stanowią podmioty, w których producenci rolni posiadają bezpośrednio większość praw głosu lub wywierają decydujący wpływ na ich działalność, wynosi 50.000.000 zł (12.808.033,25 euro).
Zgodnie z art. 28 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, wsparcie może zostać udzielone podmiotom spełniającym definicje mikro-, małego, średniego przedsiębiorstwa bądź przedsiębiorstwu zatrudniającemu mniej niż 750 pracowników lub posiadającemu obrót nieprzekraczający 200 milionów euro.
W pozostałych przypadkach maksymalna wysokość pomocy przyznana w okresie realizacji PROW jednemu beneficjentowi wynosi 20.000.000 zł (5.123.213,3 euro).
Wielkość pomocy przyznanej na realizację jednego projektu nie może być niższa niż 100.000 zł (25.616,1 euro). Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny..
Intensywność pomocy
Poziom pomocy wynosi maksymalnie:
1) 25% kosztów inwestycji kwalifikującej się do wsparcia, realizowanej przez przedsiębiorcę, który nie jest małym lub średnim przedsiębiorcą;
2) 40% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez przedsiębiorcę wykonującego działalność jako małe lub średnie przedsiębiorstwo;
3) 50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez przedsiębiorcę wykonującego działalność jako małe lub średnie przedsiębiorstwo:
- który zaopatruje się w surowce na podstawie umów długoterminowych, zawieranych z grupami producentów rolnych lub wstępnie uznanymi grupami lub uznanymi organizacjami producentów owoców i warzyw lub
- który jest zarejestrowany jako grupa producentów rolnych lub ich związek, lub wstępnie uznana grupa, lub uznana organizacja producentów owoców i warzyw lub
- który realizuje projekt dotyczący przetwarzania produktów rolnych na cele energetyczne.
Główne kryteria demarkacyjne
Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2
W celu wyeliminowania możliwości podwójnego finansowania projektów prowadzone będą kontrole krzyżowe. Szczegółowe zasady dotyczące kontroli krzyżowych zostaną określone na poziomie krajowym.
Finansowanie
Koszt całkowity: 3 344 505 765 euro
Wydatki publiczne: 836 126 441 euro
Postanowienia przejściowe
Brak
Spójność z pierwszym filarem
Zgodnie z art. 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 i art. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 warunki udzielania pomocy w ramach poszczególnych działań PROW są skoordynowane z systemami wsparcia wspólnej polityki rolnej. Generalnie PROW stanowi główne źródło wsparcia dostosowań przetwórstwa i marketingu produktów rolnych, podczas gdy inne systemy przewidziane regulacjami wspólnotowymi wdrażane są w niewielkim zakresie. W związku z tym, wykluczenie możliwości udzielenia dofinansowania na tę samą operację z więcej niż jednego źródła zostało odzwierciedlone poprzez odpowiednie rozwiązania programowe lub systemy zapewnienia kontroli krzyżowej mające na celu uniknięcie podwójnego finansowania. Polska zastosuje wyjątek, o którym mowa w art. 5 ust. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, w odniesieniu do sektora owoców i warzyw.
Owoce i warzywa (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007, rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 czerwca 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków przyznawania pomocy finansowej wstępnie uznanej grupie producentów owoców i warzyw oraz wykazu kwalifikowanych kosztów inwestycji ujętych w zatwierdzonym planie dochodzenia do uznania)
Jeżeli w planie dochodzenia do uznania wstępnie uznanej grupy producentów owoców i warzyw lub w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację operacji o zakresie zbieżnym z zakresem działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej", to dany podmiot oraz jego członkowie podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu operacje w ramach PROW 2007-2013.
W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa prowadzone będą kontrole administracyjne.
Wino
Polska nie jest objęta mechanizmami wsparcia rynku wina określonymi w art. 103n oraz art. 190a rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007.
Oliwa z oliwek
W Polsce nie produkuje się oliwy z oliwek, z tego względu rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007 nie ma zastosowania.
Chmiel
W Polsce nie stosuje się instrumentów wsparcia inwestycyjnego dla grup producentów chmielu, o których mowa w art. 122 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007. W związku z tym nie istnieje ryzyko podwójnego finansowania operacji.
Miód
Zapewniona jest spójność wsparcia pszczelarstwa w ramach PROW na lata 2007-2013 oraz Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce w latach 2007/08-2009/10, opracowanego w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 797/2004 oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 917/2004. Program ten nie uwzględnia w swym zakresie kosztów inwestycyjnych odpowiadających zakresowi kosztów kwalifikowalnych określonych dla działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej". W związku z tym zakresy wsparcia w ramach WPR i PROW na lata 2007-2013 są komplementarne i nie nakładają się.
Cukier
Sektor produkcji cukru nie jest objęty zakresem wsparcia działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej".
Pomoc na działanie "Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej", realizowane w ramach Krajowego Programu Restrukturyzacji, dotyczy pomocy na rzecz dywersyfikacji w regionach objętych restrukturyzacją przemysłu cukrowniczego. Pomoc na to działanie, udzielana w ramach Krajowego Programu Restrukturyzacji, może częściowo nakładać się z pomocą udzielaną w ramach PROW.
W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Agencji Rynku Rolnego prowadzone będą kontrole administracyjne.
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba przedsiębiorstw, które otrzymały pomoc | 1 135 |
| Całkowita wartość inwestycji (euro) | 2 403 863 500 | |
| Rezultat | Liczba przedsiębiorstw, które wprowadziły nowe produkty i/lub techniki | 230 |
| Wzrost wartości dodanej brutto w przedsiębiorstwach, którym udzielono pomocy (euro) | 2 482 360 000 | |
| Oddziaływanie | Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS)) | 618 318,67 |
| Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę) | 22 270 euro/osobę |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba projektów | 2 660 |
| Rezultat | Wzrost rentowności sprzedaży we wspieranych przedsiębiorstwach | 130% wartości bazowej |
| Liczba projektów dotyczących nowych produktów i/lub technik | 530 |
Nazwa działania
Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa
Kod działania
125.
Podstawa prawna
Art. 20 i 30 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie
Działanie wdrażane w ramach dwóch schematów:
1) schemat I - Scalanie gruntów;
2) schemat II - Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi.
Schemat I:
Pomoc udzielana w ramach schematu służy poprawie struktury obszarowej poszczególnych gospodarstw rolnych oraz gruntów leśnych. W wyniku zmniejszania liczby działek ewidencyjnych uzyskuje się poprawę efektywności gospodarowania poprzez zmniejszenie kosztów transportu oraz ułatwienie mechanizacji upraw polowych, jednocześnie zapewniając każdej z poscaleniowych działek ewidencyjnych dostęp do urządzeń infrastruktury technicznej. W ramach projektu scalenia przeprowadza się prace w zakresie zagospodarowania poscaleniowego terenu, uwzględniające wymogi środowiska naturalnego. Prace te obejmują w szczególności zapewnienie niezbędnych dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych stanowiących własność gmin.
Na podstawie doświadczeń wynikających z wdrażania działania "Scalanie gruntów" w ramach SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" przeprowadzone zostaną badania dotyczące efektywności ekonomicznej projektów. Wyniki tych badań pozwolą na przyszłe wprowadzenie do oceny projektów w ramach niniejszego działania także elementu oceny ekonomicznej.
Schemat II:
Pomoc udzielana w ramach schematu dotyczy realizacji projektów z zakresu melioracji wodnych, a także projektów związanych z kształtowaniem przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego koryta cieku naturalnego, pod warunkiem, że służą one regulacji stosunków wodnych w glebie, ułatwieniu jej uprawy oraz ochronie przeciwpowodziowej użytków rolnych, w tym w szczególności:
- budowa lub remont urządzeń melioracji wodnych służących do retencjonowania i regulacji poziomu wód, np. jazów, zastawek, zbiorników wodnych, stopni wodnych itp.,
- budowa lub remont systemów nawodnień grawitacyjnych,
- remont istniejących urządzeń melioracji wodnych w celu dostosowania ich do nawodnień grawitacyjnych,
- budowa lub remont urządzeń doprowadzających i odprowadzających wodę w ramach systemów urządzeń melioracji wodnych,
- projekty służące poprawie warunków korzystania z wód dla potrzeb rolnictwa,
- projekty z zakresu poprawy ochrony przeciwpowodziowej użytków rolnych.
Budowa urządzeń umożliwiających retencjonowanie wód, w szczególności retencję glebową i zapobieganie odwadnianiu, a także renaturyzacja torfowisk i cieków w sposób odtwarzający ich zdolność retencyjną ma istotne znaczenie środowiskowe i gospodarcze, przyczynia się do poprawy zdolności magazynowania wody, a operacje z tego zakresu realizują cele wymienione w art. 16 a rozporządzenia (WE) nr 1698/2005, sformułowane zgodnie z ustaleniami dokonanymi podczas przeglądu WPR (Health Check).
Cel działania
Schemat I
1. Poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych poprzez wykonanie prac scaleniowych.
2. Wytyczenie i urządzenie funkcjonalnej sieci dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych oraz dojazdów do zabudowań gospodarczych.
3. Wydzielenie, bez procedury wywłaszczeniowej, niezbędnych gruntów na cele infrastruktury technicznej i społecznej w ramach postępowania scaleniowego.
Schemat II
1. Poprawa jakości gleb poprzez regulację stosunków wodnych.
2. Zwiększenie retencji wodnej.
3. Poprawa ochrony użytków rolnych przed powodziami.
Zakres działania
Schemat I:
1) opracowanie projektu scalenia (dokumentacji geodezyjno-prawnej);
2) zagospodarowanie poscaleniowe związane z organizacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej.
Schemat II:
1) opracowanie dokumentacji technicznej projektów;
2) koszty robót budowlano-montażowych z zakresu melioracji wodnych, w tym dotyczących retencji wodnej, w szczególności budowy i modernizacji sztucznych zbiorników wodnych, budowli piętrzących oraz urządzeń do nawodnień grawitacyjnych i ciśnieniowych;
3) koszty wykupu gruntu pod inwestycje (koszty te nie mogą stanowić więcej niż 10% całkowitych kosztów kwalifikowalnych projektu).
Definicja beneficjenta
Schemat I - Starosta
Schemat II - Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych
Forma i wysokość pomocy
Pomoc polega na refundacji kosztów kwalifikowalnych poniesionych na realizację projektów.
Schemat I
Pomoc może być przyznana na projekty:
1) zgodne z ustawą z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. z 2003 r. Nr 178 poz. 1749 z późn. zm.) w szczególności poparte wystąpieniem do starosty ponad 50% właścicieli gospodarstw rolnych z projektowanego obszaru scalenia, lub których łączny obszar przekracza połowę powierzchni projektowanego obszaru scalenia;
2) zgodne z wieloletnim programem inwestycyjnym;
3) dla których opracowano założenia do projektu scalenia gruntów;
4) dla których przeprowadzono ocenę oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko zgodnie z obowiązującymi przepisami;
5) realizowane na obszarach Natura 2000 oraz innych obszarach chronionych w sposób umożliwiający pełnienie przez nie dotychczasowej lub planowanej funkcji;
6) dla których maksymalny koszt opracowania projektu scalenia nie przekroczy kwoty:
a) 500 euro na 1 ha gruntów objętych postępowaniem dla województw: lubelskiego, podkarpackiego, małopolskiego, śląskiego i świętokrzyskiego,
b) 350 euro na 1 ha gruntów objętych postępowaniem - dla pozostałych województw,
7) w zakresie zagospodarowania poscaleniowego, związanego z organizacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zgłoszonych do realizacji w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006";
8) dla których maksymalny koszt wykonania prac poscaleniowych nie przekroczy kwoty 900 euro na 1 ha scalanych gruntów.
Schemat II
Pomoc może być przyznana na projekty:
1) zgodne z ustawą z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (Dz. U. z 2005r. Nr 239 poz. 2019, z późn. zm.), w szczególności:
a) poparte wystąpieniem właścicieli gruntów o przeprowadzenie inwestycji w zakresie budowy urządzeń melioracji wodnych szczegółowych,
b) dla których po zrealizowaniu projektu właściciele gruntów dokonają zwrotu 20% kosztów wykonania urządzeń melioracji wodnych szczegółowych, określonych w końcowym raporcie z realizacji inwestycji, w ramach opłaty inwestycyjnej, stanowiącej dochody budżetu państwa,
2) z zakresu budowy i modernizacji urządzeń melioracji wodnych, w tym dotyczących retencji wody i nawodnień użytków rolnych;
3) dla których opracowano kosztorys inwestorski;
4) zgodne z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm.);
4a) zgodne z ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm.), w szczególności w zakresie przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko;
5) zgodne z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.), w szczególności w zakresie:
a) niepowodowania pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin i zwierząt na obszarach Natura 2000,
b) uzyskiwania decyzji właściwego organu dotyczącej warunków prowadzenia robót na terenach o walorach krajobrazowych i ekologicznych, terenach masowych lęgów ptactwa, występowania skupień gatunków chronionych oraz tarlisk, zimowisk i miejsc masowej migracji ryb i innych organizmów wodnych, w tym na obszarach Natura 2000, rezerwatów przyrody itp.
Poziom wsparcia
Poziom pomocy wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych inwestycji.
Wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 25% kosztów kwalifikowalnych projektu, pochodzi z budżetu państwa.
W przypadku operacji z zakresu retencji wodnej, realizowanych z udziałem środków przyznanych po przeglądzie WPR (Health Check), wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 10 % kosztów kwalifikowalnych projektu, pochodzi z budżetu państwa.
Główne kryteria demarkacyjne
Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2
W celu wyeliminowania możliwości podwójnego finansowania projektów prowadzone będą kontrole krzyżowe. Szczegółowe zasady dotyczące kontroli krzyżowych zostaną określone na poziomie krajowym.
Finansowanie
Koszt całkowity: 524 105 278 euro
Wydatki publiczne: 524 105 278 euro
Schemat I: 115 381 063 euro
Schemat II: 408 724 215 euro
Postanowienia przejściowe
Pomoc może być przyznana na realizację projektów w zakresie zagospodarowania poscaleniowego związanego z organizacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zgłoszonych i zatwierdzonych do realizacji w ramach działania 2.2. "Scalanie gruntów" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006". Szacowana wysokość zobowiązań z okresu 2004-2006 wynosi 5 mln euro.
Pomoc państwa
Nie dotyczy
Zasięg geograficzny
Cały kraj
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba projektów (w tym w ramach "nowych wyzwań") | Schemat I: 322 Schemat II: 746 (Schemat II: 42) |
| Liczba projektów finansowanych w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006 | Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.2. "Scalanie gruntów" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006":5 Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.5. "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi" w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006":0 | |
| Całkowita wartość inwestycji (euro) (w tym w ramach "nowych wyzwań") | Schemat I: 115 381 063 Schemat II: 408 724 215 (19 959 563) | |
| Całkowita wartość inwestycji (euro) w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006 | Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.2. "Scalanie gruntów" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006": 5 000 000 Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.5. "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi" w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006":0 | |
| Rezultat | Wzrost wartości dodanej brutto w gospodarstwach, którym udzielono pomocy (euro) | Schemat I: 77 295 060 Schemat II: 22 366 400 |
| Oddziaływanie | Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę) | 22 270 euro/osobę |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Średnia liczba gospodarstw uczestniczących w projekcie scaleniowym | Schemat I: 70 |
| Rezultat | Łączna powierzchnia gruntów objętych postępowaniami scaleniowymi | Schemat I: 193 tys. ha |
| Średnia powierzchnia gospodarstwa podlegającego scaleniu | Schemat I: 8 ha | |
| Średnia liczba działek ewidencyjnych w gospodarstwie po scaleniu | Schemat I: 5 | |
| Wskaźnik zmniejszenia liczby działek w gospodarstwie po scaleniu | Schemat I: 0,5 | |
| Gęstość sieci dróg (km/100 ha) na obiektach scaleniowych | Schemat I: 4 km/100 ha | |
| Powierzchnia użytków rolnych, na których nastąpiła regulacja stosunków wodnych (melioracje wodne szczegółowe) (w tym w ramach "nowych wyzwań") | Schemat II: 56 200 ha (3 190 ha) | |
| Powierzchnia użytków rolnych, na których nastąpiła poprawa ochrony przeciwpowodziowej (w tym w ramach "nowych wyzwań") | Schemat II: 46 860 ha (2 660 ha) | |
| Retencja wody | Schemat II: 140 553 800 m3 | |
| (w tym w ramach "nowych wyzwań") | (7 981 400 m3) | |
| Efekty rzeczowe inwestycji (melioracje | Schemat II: brak wartości | |
| wodne podstawowe) | docelowych |
Nazwa działania
Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działań zapobiegawczych
Kod działania
126.
Podstawa prawna
Art. 20 lit. b ppkt vi rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277 z 21.10.2005, str. 1, z późn. zm.).
Art. 55 oraz pkt 5.3.1.2.6 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368 z 23.12.2006, str. 15, z późn. zm.).
Uzasadnienie
W 2010 r. wystąpiły na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej intensywne opady atmosferyczne (w tym gradobicia), które stały się przyczyną powodzi i osuwisk ziemi; spowodowały one znaczne straty zarówno w uprawach, jak i w majątku służącym do produkcji rolnej. Wystąpienie niekorzystnych zjawisk atmosferycznych jest trudne do przewidzenia i może nastąpić także w przyszłości, doprowadzając do zniszczeń w gospodarstwach rolnych. Dlatego istnieje potrzeba uwzględnienia w Programie wsparcia inwestycji mających na celu przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku takich zdarzeń.
Cele działania
Odtworzenie majątku w gospodarstwach rolnych, w tym inwentarza żywego oraz plantacji wieloletnich, zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych.
Cele szczegółowe działania:
1) przywrócenie funkcjonalności budynkom lub budowlom w gospodarstwach rolnych;
2) odtworzenie produkcji zwierzęcej przez zakup inwentarza żywego;
3) odtworzenie plantacji wieloletnich;
4) odtworzenie parku maszynowego;
5) przywrócenie funkcjonalności infrastruktury technicznej w gospodarstwie rolnym.
Zakres działania
Pomoc jest przeznaczona na inwestycje związane z przywracaniem potencjału produkcji roślinnej lub zwierzęcej, z wyłączeniem produkcji leśnej lub rybnej, w gospodarstwach dotkniętych klęską żywiołową.
Wypłaconą pomoc należy wykorzystać na inwestycje w gospodarstwie rolnym przyczyniające się do odtworzenia bazy produkcyjnej przydatnej do prowadzenia działalności rolniczej, w tym budynków i budowli, również takich, które przyczyniają się do utrzymania w dobrym stanie sprzętu i infrastruktury technicznej, odtworzenia infrastruktury technicznej, maszyn i urządzeń wykorzystywanych do prowadzenia produkcji rolnej, stada zwierząt gospodarskich. W wyniku odtworzenia potencjału produkcyjnego możliwa jest zmiana profilu prowadzonej działalności rolniczej.
W celu zapewnienia postępu technologicznego w gospodarstwach dotkniętych klęską żywiołową dopuszcza się wyłącznie zakup nowych rzeczy, w tym maszyn i urządzeń.
Wykorzystanie pomocy jest dokumentowane dowodami poniesienia wydatków.
Kryteria dostępu
Pomoc przyznaje się beneficjentom, w których gospodarstwach, w wyniku wystąpienia niekorzystnego zjawiska atmosferycznego, zostały poniesione straty w środkach trwałych służących do produkcji rolnej (budynkach, budowlach, maszynach, urządzeniach, inwentarzu żywym, plantacjach wieloletnich) w wysokości równej co najmniej kwocie 5 tys. zł.
Rodzaj inwestycji
W ramach działania są wspierane inwestycje służące produkcji rolnej, w szczególności:
1) budowa, remont lub modernizacja budynków lub budowli, zakup stada podstawowego zwierząt gospodarskich w rozumieniu ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt;
2) zakup, instalacja lub budowa elementów infrastruktury technicznej wpływających na warunki prowadzenia działalności rolniczej, w tym drogi wewnętrzne, ujęcia wody, instalacje elektryczne;
3) odtwarzanie sadów lub plantacji wieloletnich;
4) zakup, instalacja lub budowa wyposażania sadów, plantacji wieloletnich oraz trwałych użytków zielonych;
5) zakup lub instalacja maszyn, urządzeń do produkcji rolnej.
Definicja beneficjenta
Osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, prowadząca działalność rolniczą w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej.
Forma i wysokość pomocy
Pomoc ma formę grantu.
Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowalnych operacji.
Maksymalna wysokość wsparcia wynosi 130% wartości strat poniesionych w gospodarstwie, przy czym nie może być większa niż 300 tys. zł na gospodarstwo w okresie realizacji Programu.
Kwota pomocy może stanowić maksymalnie 90% kosztów kwalifikowalnych operacji.
Finansowanie
Koszt całkowity: 215 266 667 euro
Wydatki publiczne: 193 740 000 euro
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Łączna powierzchnia objęta działaniami zapobiegawczymi/ odtworzeniowymi związanymi z naturalnymi katastrofami | 78 950 ha |
| Rezultat | Całkowita wartość inwestycji (euro) | 216 113 000 |
Nazwa działania
Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności
Kod działania
132.
Podstawa prawna
Art. 32 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).
Art. 22 oraz pkt 5.3.1.3.2. rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).
Uzasadnienie interwencji
Wsparcie systemów żywności wysokiej jakości jest szczególnie ważne, ponieważ rynek produktów o wysokiej, potwierdzonej jakości w Polsce dopiero się rozwija. Udział w systemie chronionych oznaczeń geograficznych, chronionych nazw pochodzenia, gwarantowanych tradycyjnych specjalności, rolnictwa ekologicznego oraz integrowanej produkcji umożliwia osiągniecie wyższych dochodów przy jednoczesnej ochronie dziedzictwa narodowego oraz dbaniu o wpływ całego procesu wytwarzania na środowisko. Wytwarzanie produktów objętych ww. systemami umożliwia zmianę sposobu konkurowania - zamiast wytwarzania dużej ilości produktów homogenicznych produkuje się wysokojakościowe wyroby. Współpraca producentów objętych systemami jakości żywności sprzyja zwiększaniu siły ekonomicznej podmiotów znajdujących się na rynku.
Efektywne zrealizowanie tych założeń wymaga jednak, aby konsumenci byli skłonni zapłacić więcej za produkty wytwarzane w ramach tych systemów. Poziom rozpoznawalności produktów uczestniczących we wspieranych systemach jakości żywności jest niski, co obecnie ogranicza możliwość uzyskania wyższych dochodów dla producentów tych produktów. Dlatego też konieczna jest pomoc państwa w tym zakresie. Pomoc ta ma wesprzeć pokrycie wyższych kosztów produkcji (związanych np. z dodatkową kontrolą) do czasu, kiedy będą one odzwierciedlone w wyższej cenie produktów na rynku.
Cel działania
1. Poprawa jakości produkcji i produktów rolnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi.
2. Zwiększenie spożycia żywności wysokiej jakości.
3. Wsparcie rolników wytwarzających żywność wysokiej jakości.
Zakres działania
Cel działania realizowany jest poprzez finansowe wsparcie rolników uczestniczących w systemach jakości żywności. Działanie jest realizowane na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Definicja beneficjenta
Producent rolny - osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która została wpisana do ewidencji producentów na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności (Dz. U. z 2004 r. Nr 10, poz. 76) oraz wytwarza produkty uczestniczące w systemach jakości żywności.
Lista wspólnotowych i krajowych systemów jakości żywności kwalifikujących się do wsparcia
Cel działania realizowany jest poprzez wsparcie rolników uczestniczących w dobrowolnych systemach dotyczących jakości żywności:
1. systemy wspólnotowe:
a) System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych oraz Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności w rozumieniu rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych (Dz. Urz. UE L 343 z 14.12.2012, str. 1);
b) produkcja ekologiczna w rozumieniu rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (Dz. Urz. UE L 189 z 20.07.2007, str. 1).
2. systemy krajowe:
a) Integrowana produkcja (IP) w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (Dz. U. poz. 455, z 2014 r. poz. 822 i 827 oraz z 2015 r. poz. 39);
b) system Jakość Tradycja uznany za krajowy system jakości żywności na mocy decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 czerwca 2007 r.;
c) system Quality Meat Program (QMP) uznany za krajowy system jakości żywności na mocy decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 października 2008 r. zmienionej decyzjami Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 stycznia 2011 r. oraz z dnia 30 września 2011 r.;
d) inne krajowe systemy jakości.
Uzasadnienie dla wsparcia systemu Produkcji Integrowanej
System integrowanej produkcji spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).
Integrowana produkcja (IP) to rozwijający się prośrodowiskowy system gospodarowania uwzględniający najnowsze osiągnięcia nauki i techniki rolniczej, w ramach którego wytwarzana jest żywność. W systemie tym produkowane są wysokiej jakości owoce, warzywa oraz rolnicze płody rolne. Specyfika uprawy wynika z prawidłowo dobranego płodozmianu i agrotechniki, racjonalnego nawożenia opartego na rzeczywistym zapotrzebowaniu pokarmowym roślin. Chemiczna ochrona roślin w odróżnieniu od rolnictwa konwencjonalnego ograniczona jest do stosowania tylko środków ochrony roślin bezpiecznych dla środowiska naturalnego, w tym dla organizmów pożytecznych. Zabronione jest stosowanie preparatów z grupy toksycznych i bardzo toksycznych dla ludzi. Środki ochrony roślin stosuje się tylko wtedy, gdy inne metody ograniczania występowania agrofagów nie są wystarczające, w możliwie najniższych dopuszczalnych dawkach i stosuje się je po przekroczeniu przez agrofaga progu szkodliwości lub na podstawie sygnalizacji. System produkcji integrowanej jest systemem zawierającym szczegółowe obowiązki dotyczące metod gospodarowania, które określone są w metodykach (IP) i gwarantują, iż produkty uzyskane taką metodą w sposób znaczący przewyższają handlową jakość produktów w zakresie zdrowia roślin i ochrony środowiska naturalnego.
Integrowana produkcja (IP) jest systemem, który obejmuje opisy produktów, a zgodność z tymi opisami jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Produkt w systemie IP jest uzyskiwany zgodnie z zasadami określonymi w ustawie z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin. Produkcja w systemie IP jest prowadzona zgodnie ze szczegółowymi metodykami zatwierdzonymi przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa, które dokładnie określają sposób prowadzenia upraw. Zgodność sposobu prowadzenia upraw z metodykami IP oraz obowiązującymi w tym zakresie przepisami jest weryfikowana w trakcie przeprowadzonych kontroli obejmujących:
- kontrolę Notatnika IP obejmującą wszystkich producentów,
- kontrolę w gospodarstwie w trakcie wegetacji roślin,
- kontrolę jakości płodów rolnych.
Instytucją kontrolującą i sprawującą nadzór nad prawidłowością funkcjonowania systemu IP jest Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Za certyfikację w systemie IP jest odpowiedzialny wojewódzki inspektor ochrony roślin i nasiennictwa (WIORiN), a także podmiot upoważniony do prowadzenia działalności w tym zakresie przez WIORiN. Posiadanie certyfikatu IP świadczy o tym, że produkt został wyprodukowany zgodnie z zasadami IP.
Integrowana produkcja jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dla nich dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest zgłoszenie się do WIORiN albo do podmiotu upoważnionego do prowadzenia działalności w zakresie certyfikacji w IP, a następnie poddanie się kontrolom oraz przestrzeganie zasad, które mają zagwarantować produkcję żywności wysokiej jakości.
Integrowana produkcja (IP) jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dla nich dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest zgłoszenie się do Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, poddanie się kontrolom oraz przestrzeganie zasad, które mają zagwarantować produkcję żywności wysokiej jakości.
Integrowana produkcja (IP) jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikowalności wytworzonych ramach tego systemu produktów. Jedną z podstawowych zasad w systemie Integrowanej Produkcji jest możliwość identyfikowania miejsca pochodzenia produktu. Cel ten osiągnięty jest poprzez odpowiednie ewidencjonowanie producenta. Na podstawie pierwszego zgłoszenia do systemu IP producent zostaje wpisany do ewidencji pod niepowtarzalnym numerem, który jest potwierdzony stosownym zaświadczeniem. Nadawanie numerów ewidencyjnych odbywa się zgodnie z tzw. kodami NUTS związanymi z podziałem administracyjnym kraju, co umożliwia szybką identyfikację producenta. Produkty oznaczone zastrzeżonym Znakiem IP zawierają nr certyfikatu IP, w którym zawarty jest również nr producenta.
Integrowana produkcja (IP) jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Jest ona jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, którzy oczekują od produktów rolnych trafiających na rynek spełniania surowych kryteriów. Konsumenci odwracają się od żywności anonimowej, niekontrolowanej, mogącej potencjalnie zawierać szkodliwe pozostałości, a handlowcy coraz częściej żądają od producentów żywności poświadczenia, że produkty są dobrej jakości i nie stanowią zagrożenia dla zdrowia kupujących.
Uzasadnienie wsparcia dla systemu Jakość Tradycja
System Jakość Tradycja spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368 z 23.12.2006, str. 15).
Jakość Tradycja to system, w którym do produkcji używa się wyłącznie surowców, których pochodzenie jest identyfikowalne i które nie zawierają komponentów GMO. W systemie tym uczestniczą jedynie produkty charakteryzujące się tradycyjnym składem lub tradycyjnym sposobem wytwarzania, szczególną jakością wynikającą z ich tradycyjnego charakteru lub wyrażającą ich tradycyjny charakter. Ponadto produkty te posiadają szczególną jakość lub reputację odróżniającą je od produktów należących do tej samej kategorii. W przypadku produktów produkcji podstawowej dodatkowym wymogiem jest tradycyjna rasa lub tradycyjna odmiana. Za tradycyjne rasy i odmiany uważa się te, które użytkowano przed 1956 r. Ponadto za tradycyjny uważa się produkt, który posiada co najmniej 50-letnią historię wytwarzania.
Jakość Tradycja jest systemem, w którym producenci wytwarzają dany produkt zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, a zgodność z tą specyfikacją jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Producenci są zobowiązani do posiadania certyfikatu zgodności, potwierdzającego wytwarzanie produktu zgodnie ze specyfikacją. Certyfikat taki może być wydany tylko przez jednostkę certyfikującą akredytowaną zgodnie z normą PN-EN 45011 w zakresie umożliwiającym sprawdzenie zgodności ze specyfikacją i upoważnioną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi zgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. Nr 93, poz. 898) lub z ustawą z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 68 oraz z 2008 r. Nr 171, poz. 1056 i Nr 216, poz. 1368).
Jakość Tradycja jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest złożenie przez producenta wniosku, z załącznikami, do Polskiej Izby Produktu Regionalnego i Lokalnego (właściciela znaku gwarancyjnego "Jakość Tradycja"), poddanie się kontrolom oraz przestrzeganie zasad, które mają zagwarantować produkcję żywności wysokiej jakości. O prawie do używania znaku Jakość Tradycja decyduje Kapituła Znaku Jakościowego Jakość Tradycja.
Jakość Tradycja jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikacji wytworzonych w ramach tego systemu produktów. Jedną z podstawowych zasad w systemie Jakość Tradycja jest możliwość identyfikowania miejsca pochodzenia produktu. Cel ten jest osiągany poprzez odpowiednie obowiązki nałożone na producentów uprawnionych do posługiwania się znakiem Jakość Tradycja. Są oni obowiązani do przyjęcia procedur postępowania, które mają na celu zapewnić stałe monitorowanie produktu, w szczególności monitorowanie pochodzenia surowców wykorzystywanych do produkcji oraz odbiorców pośrednich produktu. Producenci są również obowiązani do produkcji zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, każdorazowego dostarczania Kapitule Znaku Jakościowego Jakość Tradycja aktualnego certyfikatu zgodności, przechowywania dokumentacji kontroli związanej z posiadaniem certyfikatu zgodności oraz każdorazowego dostarczania jej Kapitule Znaku Jakościowego Jakość Tradycja.
Jakość Tradycja jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Jest on jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, jak i innych uczestników rynku, którzy oczekują od produktów rolnych trafiających na rynek spełniania surowych kryteriów w zakresie jakości żywności. Wybór produktu opatrzonego symbolem "Jakość Tradycja" jest dla konsumenta gwarancją jego tradycyjnego charakteru, wyrażającego się składem, sposobem wytwarzania oraz szczególną jakością odróżniającą go od innych produktów należących do tej samej kategorii.
Uzasadnienie wsparcia dla systemu QMP
System QMP spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368 z 23.12.2006, str. 15, z późn. zm.).
System QMP to system, w którym wytwarzana jest wołowina i młoda wołowina, której jakość wynika ze szczegółowych obowiązków producentów żywca, które gwarantują cechy charakterystyczne w procesie produkcji, w szczególności:
1. dobór odpowiednich ras bydła: limousine (LM), charolaise (CH), angus (AN), (AR), hereford (HH), salers (SL), simentaler (SM) oraz krzyżówek ras mięsnych (MM), w których komponent ojcowski stanowią rasy mięsne;
2. przeznaczenie zwierząt do uboju w ściśle określonym wieku (w przypadku wołowiny: nie mniej niż 12 miesięcy i nie więcej niż 16 miesięcy w przypadku buhajków oraz nie więcej niż 24 miesiące w przypadku jałówek i wolców; w przypadku młodej wołowiny od 8 do 12 miesięcy);
3. sposób postępowania ze zwierzętami, w szczególności stosowanie systemu bezuwięziowego w gospodarstwie.
Producenci, w ramach systemu QMP, wytwarzają wołowinę i młodą wołowinę zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, a zgodność z tą specyfikacją jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Ponadto jakość końcowego produktu charakteryzuje:
1. w odniesieniu do wołowiny QMP:
a) umięśnienie E, U, R, O+ oraz otłuszczenie 2, 3, 4 - według skali EUROP,
b) minimalna waga tuszy buhajka i wolca 240 kg, jałówki 220 kg,
c) wiek ubojowy bydła; nie mniej niż 12 miesięcy i nie więcej niż 16 miesięcy w przypadku buhajków oraz nie więcej niż 24 miesiące w przypadku jałówek i wolców,
d) tłuszcz twardy, biały lub kremowobiały,
e) mięśnie i tłuszcz wolne od krwiaków,
f) pH mięsa po wychłodzeniu nie może przekraczać 5,8,
g) mięso wolne od wady typu DFD (od ang. dark, firm, dry);
2. w odniesieniu do młodej wołowiny QMP:
a) umięśnienie E, U, R, O+ oraz otłuszczenie 1, 2, 3 - według skali EUROP,
b) masa tuszy nie może być niższa niż 160 kg,
c) wiek ubojowy bydła od 8 do 12 miesięcy,
d) tłuszcz twardy i biały lub kremowobiały,
e) mięśnie i tłuszcz wolne od krwiaków,
f) pH mięsa po wychłodzeniu nie może przekraczać 5,8,
g) mięso wolne od wady typu DFD (od ang. dark, firm, dry).
System QMP jest systemem, w którym producenci wytwarzają wołowinę i młodą wołowinę zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, a zgodność z tą specyfikacją jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Producenci są obowiązani do posiadania certyfikatu zgodności, potwierdzającego wytwarzanie produktu zgodnie ze specyfikacją. Certyfikat może być wydany tylko przez jednostkę certyfikującą akredytowaną zgodnie z normą PN-EN 45011:2000 w zakresie umożliwiającym sprawdzenie zgodności ze specyfikacją i upoważnioną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do przeprowadzania kontroli zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym.
QMP jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest uzyskanie certyfikatu zgodności ze standardami QMP.
QMP jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikacji produktów wytworzonych w ramach tego systemu. Realizacja standardów systemu QMP gwarantuje pełną identyfikowalność produktów systemu QMP oraz możliwość odtworzenia ich pochodzenia.
QMP jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Stanowi jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, jak i innych uczestników rynku, którzy oczekują od produktów rolnych trafiających na rynek spełniania surowych kryteriów w zakresie jakości żywności. Wybór produktu opatrzonego symbolem "System QMP" jest dla konsumenta gwarancją zastosowania w procesie produkcyjnym szczególnych wymogów oraz jakości odróżniającej produkt oznakowany symbolem "System QMP" od innych produktów należących do tej samej kategorii.
Inne krajowe systemy jakości żywności
Jeżeli w ramach niniejszego działania będą wspierane inne krajowe systemy jakości żywności, to będą one musiały spełniać wszystkie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), wymienione poniżej kryteria.
1. Specyfika produktu końcowego wyprodukowanego w ramach takich systemów wynika ze szczegółowych obowiązków dotyczących metod rolnictwa, które gwarantują: Szczególne cechy łącznie z procesem produkcyjnym; lub jakość produktu końcowego, która w sposób znaczący przewyższa handlową jakość produktów w zakresie zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i roślin, warunków utrzymania zwierząt i ochrony środowiska naturalnego.
2. Systemy obejmują obowiązujące specyfikacje produktów, a zgodność z tymi specyfikacjami weryfikowana jest przez niezależną jednostkę kontrolującą.
3. Systemy są otwarte dla wszystkich producentów.
4. Systemy są przejrzyste i zapewniają pełną możliwość podążania śladem produktów.
5. Systemy odpowiadają bieżącym lub przewidywanym możliwościom rynkowym.
Lista produktów kwalifikujących się do pomocy w ramach mechanizmu jakości wybranego w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności"
1. wsparcie w ramach opisywanego działania mogą uzyskać wyłącznie producenci wytwarzający produkty:
a) których nazwy zostały zarejestrowane jako Chroniona Nazwa Pochodzenia (ChNP) lub Chronione Oznaczenie Geograficzne (ChOG) w rozumieniu rozporządzenia Rady (EWG) nr 510/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych, lub
b) które zostały zarejestrowane jako Gwarantowana Tradycyjna Specjalność (GTS) w rozumieniu rozporządzenia Rady (EWG) nr 509/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami,
oraz są produktami rolnymi wymienionymi w załączniku I do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską i są przeznaczone do spożycia przez ludzi.
Obecnie w rejestrze wspólnotowym zarejestrowane są następujące produkty rolne:
- jako Chroniona Nazwa Pochodzenia: bryndza podhalańska (rozporządzenie nr 642/2007), oscypek (rozporządzenie nr 127/2008), redykołka (rozporządzenie nr 1176/2009), wiśnia nadwiślanka (rozporządzenie nr 1232/2009), podkarpacki miód spadziowy (rozporządzenie nr 710/2010), karp zatorski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 485/2011), fasola piękny jaś z doliny Dunajca (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 1073/2011);
- jako Chronione Oznaczenie Geograficzne: miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich (rozporządzenie nr 483/2008), wielkopolski ser smażony (rozporządzenie nr 323/2009), "truskawka kaszubska" lub "kaszëbskô malëna" (rozporządzenie nr 1155/2009), kiełbasa lisiecka (rozporządzenie nr 918/2010), suska sechlońska (rozporządzenie nr 897/2010), miód kurpiowski (rozporządzenie nr 613/2010), fasola korczyńska (rozporządzenie nr 612/2010), jabłka łąckie (rozporządzenie nr 990/2010), śliwka szydłowska (rozporządzenie nr 975/2010), rogal świętomarciński (rozporządzenie Komisji (WE) nr 1070/2008), andruty kaliskie (rozporządzenie Komisji (WE) nr 326/2009), obwarzanek krakowski (rozporządzenie Komisji (UE) nr 977/2010), chleb prądnicki (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 242/2011), miód drahimski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 568/2011), kołocz śląski/kołacz śląski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 733/2011), jabłka grójeckie (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 981/2011);
- jako Gwarantowana Tradycyjna Specjalność: staropolskie miody pitne: czwórniak, trójniak, dwójniak, półtorak (rozporządzenie nr 729/2009), olej rydzowy (rozporządzenie nr 506/2009), pierekaczewnik (rozporządzenie Komisji (WE) nr 567/2009), kiełbasa myśliwska (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 382/2011), kiełbasa jałowcowa (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 379/2011), kabanosy (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 1044/2011).
Niniejsza lista nie jest listą zamkniętą. W przyszłości do wsparcia w ramach działania uprawnieni będą producenci rolni wytwarzający inne produkty rolne, które zostaną zarejestrowane jako chroniona nazwa pochodzenia, chronione oznaczenie geograficzne lub gwarantowana tradycyjna specjalność.
2. Produkty rolnictwa ekologicznego, roślinne i zwierzęce, wyprodukowane zgodnie z wymogami rozporządzenia Rady (EWG) nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych oraz przetwory i wyroby wyprodukowane lub wytworzone z ww. produktów oraz produkty wyprodukowane zgodnie z wymogami rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 2092/91.
3. Produkty integrowanej produkcji (IP) w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin obejmują wyłącznie nieprzetworzone produkty pochodzenia roślinnego, dla których zostały opracowane i zaakceptowane metodyki produkcji integrowanej. Przygotowano dwadzieścia cztery metodyki, które obejmują następujące produkty: agrest, borówka wysoka, brzoskwinia i morela, buraki ćwikłowe, cebula, gruszki, jabłka, kalafior, kapusta głowiasta, malina, marchew, ogórek gruntowy, ogórek pod osłonami, papryka, pomidory pod osłonami, porzeczka czarna i czerwona, sałata pod osłonami, śliwki, truskawki, wiśnie oraz ziemniaki, pomidor gruntowy, rzepak ozimy i jary, kukurydza.
4. Produkty wymienione w załączniku I do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską przeznaczone do spożycia przez ludzi opatrzone znakiem Jakość Tradycja.
5. Wołowina i młoda wołowina opatrzona znakiem QMP.
Wskazanie oficjalnych organów odpowiedzialnych za nadzór nad funkcjonowaniem systemu jakości oraz opis ustaleń organizacyjnych dotyczących nadzoru
a) System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Odpowiada za przyjmowanie, ocenę i przekazywanie do Komisji Europejskiej wniosków o rejestrację, wniosków o zmianę specyfikacji oraz przyjmowanie i rozpatrywanie zastrzeżeń oraz sprzeciwów do wniosków o rejestrację pochodzących z innych krajów. Do przeprowadzania oceny merytorycznej wniosków powołany został specjalny organ opiniodawczo-doradczy przy ministrze - Rada ds. Tradycyjnych i Regionalnych Nazw Produktów Rolnych i Środków Spożywczych. Zadaniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi jest także upoważnianie jednostek certyfikujących, akredytowanych przez Polskie Centrum Akredytacji zgodnie z normą PN-EN 45011:2000, do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów na zgodność ze specyfikacją. Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych jest organem podległym Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych
Sprawuje państwowy nadzór nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi oraz może przeprowadzać kontrolę zgodności ze specyfikacją.
Jednostki certyfikujące
Upoważnione do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności ze specyfikacją. Jednostki muszą zostać akredytowane zgodnie z normą EN 45011:2000 przez Polskie Centrum Akredytacji oraz zostać upoważnione przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Polskie Centrum Akredytacji
Urząd udzielający akredytacji jednostkom certyfikującym zgodnie z programem akredytacji jednostek certyfikujących produkty regionalne i tradycyjne w odniesieniu do wymagań normy PN-EN 45011:2000. Polskie Centrum Akredytacyjne jest organem niezależnym od Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
b) Rolnictwo ekologiczne
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Upoważnia jednostki certyfikujące, akredytowane w zakresie rolnictwa ekologicznego, zgodnie z norma PN-EN 45011:2000 do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności na prowadzenie produkcji metodami ekologicznymi.
Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych
Sprawuje państwowy nadzór nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi w rolnictwie ekologicznym, dokonuje kontroli granicznej produktów rolnictwa ekologicznego, upoważnia do przywozu produktów rolnictwa ekologicznego z krajów trzecich, przyjmuje zgłoszenia producentów, którzy chcą rozpocząć produkcję metodami ekologicznymi.
Jednostki certyfikujące
Jednostki certyfikujące po akredytacji w PCA i upoważnieniu przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi przeprowadzają kontrolę, wydają i cofają certyfikaty zgodności.
Polskie Centrum Akredytacji
Urząd udzielający akredytacji jednostkom certyfikującym zgodnie z programem akredytacji jednostek certyfikujących produkty ekologiczne w odniesieniu do wymagań normy PN-EN 45011:2000. Polskie Centrum Akredytacyjne jest organem niezależnym od Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
c) Integrowana produkcja (IP)
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Sprawuje nadzór nad Państwową Inspekcją Ochrony Roślin i Nasiennictwa.
Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa
Odpowiada za nadzór nad funkcjonowaniem systemu IP.
Główny Inspektor Ochrony Roślin i Nasiennictwa
Zatwierdza szczegółowe metodyki prowadzenia upraw w IP.
WIORiN oraz podmiot upoważniony przez WIORiN do prowadzenia działalności w zakresie certyfikacji w IP.
WIORiN lub podmiot upoważniony przez WIORiN przyjmują zgłoszenia producentów do systemu IP i wpisują producentów do ewidencji. Ponadto ww. podmioty przeprowadzają kontrolę gospodarstw IP i wydają certyfikaty poświadczające stosowanie IP. WIORiN lub podmioty upoważnione przez WIORiN prowadzą kontrolę posiadania przez uczestnika systemu IP ważnego zaświadczenia potwierdzającego ukończenie szkolenia w zakresie systemu IP.
d) Jakość Tradycja
Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego
Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego sprawuje nadzór nad systemem Jakość Tradycja zgodnie z regulaminem używania wspólnego znaku gwarancyjnego. Przyjmuje wnioski o uczestnictwo w systemie, wydaje decyzję o nadaniu znaku Jakość Tradycja oraz deleguje przedstawicieli do Kapituły decydującej o przyjęciu danego produktu do systemu.
Kapituła Znaku Jakościowego Jakość Tradycja
Kapituła jest odpowiedzialna za rozpatrywanie i akceptację wniosków o wpis do systemu i udzielenie prawa do używania Znaku Jakość Tradycja. Kapituła odpowiedzialna jest za sprawdzenie wniosku, może zaproponować zmiany w specyfikacji, może zmienić lub dookreślić częstotliwość i zakres kontroli, odrzucić wniosek oraz w szczególnych przypadkach pozbawić lub przywrócić prawo do używania znaku. W jej skład wchodzą przedstawiciele Izby, samorządu terytorialnego i eksperci.
Jednostki certyfikujące
Jednostki certyfikujące są upoważnione do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności ze specyfikacją. Jednostki muszą zostać akredytowane zgodnie z normą PN-EN 45011 w zakresie umożliwiającym sprawdzenie zgodności ze specyfikacją przez Polskie Centrum Akredytacji oraz zostać upoważnione przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Polskie Centrum Akredytacji
Polskie Centrum Akredytacji to urząd udzielający akredytacji jednostkom certyfikującym zgodnie z programem akredytacji jednostek certyfikujących produkty regionalne i tradycyjne w odniesieniu do wymagań normy PN-EN 45011:2000 DAC-06. Polskie Centrum Akredytacyjne jest organem niezależnym od Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
e) System QMP
Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego
Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego sprawuje nadzór nad systemem QMP zgodnie ze Statutem PZPBM.
Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego jest odpowiedzialne za rozpatrywanie i akceptacje wniosków o wpis do systemu i udzielenie prawa do stosowania wspólnego znaku gwarancyjnego "System QMP" na produktach wytworzonych w ramach systemu QMP.
Jednostki certyfikujące
Jednostki certyfikujące są upoważnione do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności produkcji ze standardami QMP. Jednostki te muszą zostać akredytowane zgodnie z normą PN-EN 45011:2000, co umożliwi sprawdzenie zgodności ze specyfikacją przez Polskie Centrum Akredytacji, oraz zostać upoważnione przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do przeprowadzania kontroli zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym.
Polskie Centrum Akredytacji
Polskie Centrum Akredytacji jest krajową jednostką akredytującą upoważnioną do akredytacji jednostek certyfikujących, kontrolujących, laboratoriów badawczych i wzorcujących oraz innych podmiotów prowadzących oceny zgodności i weryfikacje na podstawie przepisów o systemie oceny zgodności.
Za nieprzestrzeganie standardów jakości produktów rolnych są wymierzane kary grzywny i kary pieniężne na podstawie przepisów o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych.
Wysokość wsparcia według rodzaju kwalifikującego się systemu
1. System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności - 3.200 zł (819,7 euro)/rok przez pięć lat.
2. Rolnictwo ekologiczne - 3.000 zł (755,7 euro)/rok przez pięć lat.
3. Integrowana produkcja - 2.750 zł (704,4 euro)/rok przez pięć lat - w przypadku tego systemu suma kosztów jego wprowadzania i składki na rzecz grupy producentów, bez uwzględniania kosztów kontroli zewnętrznej zwracana jest do kwoty 750 zł (192,1 euro)/rok.
4. System Jakość Tradycja - 1.470 zł (376,9 euro)/rok przez pięć lat.
5. System QMP - 2.386 zł (542,27 euro)/rok przez pięć lat - wsparcie to pokrywa koszt przeprowadzenia kontroli w celu weryfikacji zgodności z systemem do kwoty 996 zł (226,36 euro)/rok oraz koszt uczestnictwa w systemie do kwoty 1.390 zł (315,91 euro)/rok.
Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.
Powyższe kwoty są maksymalnymi stawkami wsparcia dla producenta rolnego uczestniczącego w danym systemie. Producent rolny otrzymuje wsparcie na podstawie kosztów rzeczywiście poniesionych.
Wysokość wsparcia nie przekracza równowartości 3.000 euro rocznie na gospodarstwo zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), co też będzie poddane procesowi weryfikacji.
Uzasadnienie kosztów stałych
Stawki wsparcia oszacowane zostały na podstawie kosztów stałych związanych z uczestnictwem producenta rolnego w poszczególnych systemach jakości żywności. Wsparcie jest wypłacane po roku uczestnictwa w systemie przez okres maksymalnie 5 lat. Koszty stałe zostały oszacowane na podstawie kosztów związanych z funkcjonowaniem w ramach danego systemu jakości żywności. Koszty te obejmują opłaty roczne, w tym składki na rzecz grup producentów związane z udziałem w systemie oraz koszty kontroli w ramach poszczególnych systemów.
Składki mogą być płacone wyłącznie na rzecz grup producentów, które dostarczają producentom rolnym zrzeszonym w tych grupach odpowiednich usług wynikających z uczestnictwa w systemach jakości żywności. W przypadku produkcji integrowanej zwraca się również koszty związane z wejściem do sytemu.
Finansowanie
Koszt całkowity: 12 460 000 euro
Wydatki publiczne: 12 460 000 euro
Postanowienia przejściowe
Brak
Spójność z pierwszym filarem
Wsparcie w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" jest rozłączne z pomocą w sektorze pszczelarstwa (art. 106 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007), z pomocą dla producentów roślin strączkowych i motylkowych drobnonasiennych (art. 7 ust. 2b pkt 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego (Dz. U. z 2008 r. Nr 170, poz. 1051, z późn. zm.)), z pomocą dla producentów cukru (rozporządzenie Rady (WE) nr 320/2006), ze środkami szczególnymi na rzecz rolnictwa w regionach peryferyjnych (tytuł III rozporządzenia Rady (WE) nr 247/2006, tytuł II rozporządzenia Rady (EWG) nr 2019/93) oraz ze wsparciem specjalnym w formie płatności do krów i owiec (art. 7 ust. 2b pkt 2 ustawy z dnia 26 stycznia 2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego).
Wsparcie w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" ze względu na swój zakres nie pokrywa się ze wsparciem, jakie można uzyskać na mocy rozporządzenia Rady (WE) nr 3/2008 w sprawie działań informacyjnych i promocyjnych dotyczących produktów rolnych na rynku wewnętrznym.
Ze względu na różny zakres nie ma możliwości pokrycia się wsparcia w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" ze wsparciem w ramach systemów wsparcia bezpośredniego (rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009) oraz ze wsparciem dotyczącym producentów tytoniu (art. 104 ust. 1 lit. b rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007) i chmielu (art. 122 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007).
W związku z tym, że nie wprowadzono w Polsce wsparcia dla producentów oliwy z oliwek (art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 865/2004) oraz producentów wina (art. 103n oraz art. 190a rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007), nie może się ono pokrywać ze wsparciem z przedmiotowego działania.
Jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację operacji o zakresie zbieżnym z zakresem działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności", to członkowie tej organizacji podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu operacje w ramach PROW 2007-2013.
W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa prowadzone będą kontrole administracyjne.
Termin naboru wniosków w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" zostanie ogłoszony jednorazowo.
Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba wspieranych gospodarstw objętych systemami jakości | 9 835 |
| Rezultat | Wartość produkcji rolnej z uznanym symbolem jakości lub normą | 327 550 000 |
Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe
| Typ wskaźnika | Wskaźnik | Wartość docelowa 2007-2013 |
| Produkt | Liczba projektów | 11 800 |
| Rezultat | Procentowy wzrost poziomu produkcji produktów uczestniczących w systemie jakości | 100%70 |
______
1) Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnyc