Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

Monitor Polski

M.P.2007.94.1035

Akt obowiązujący

Wersja od: 22 marca 2016 r.

OBWIESZCZENIE

MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI 1

z dnia 12 października 2007 r.

w sprawie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Na podstawie art. 3 ust. 4 ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427) ogłasza się Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, stanowiący załącznik do obwieszczenia.

(Załącznik do obwieszczenia stanowi oddzielny załącznik do niniejszego numeru.)

ZAŁĄCZNIK 2

PROGRAM ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

na lata 2007-2013

(PROW 2007-2013)

1. TYTUŁ

2. PAŃSTWO CZŁONKOWSKIE

2.1. OBSZAR GEOGRAFICZNY OBJĘTY PROGRAMEM

2.2. REGIONY SKLASYFIKOWANE JAKO CEL KONWERGENCJI

3. ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON, WYBÓR STRATEGII ORAZ OCENA EXANTE

3.1. ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON

3.1.1. Ogólne społeczno-gospodarcze uwarunkowania obszaru geograficznego

3.1.2. Wyniki w sektorze rolnym, leśnym i żywnościowym

3.1.3. Środowisko i gospodarka gruntami

3.1.4. Gospodarka wiejska i jakość życia

3.1.5. Leader

3.2. STRATEGIA WYBRANA POD KĄTEM UWZGLĘDNIENIA MOCNYCH I SŁABYCH STRON

3.3. OCENA EXANTE

3.4. WPŁYW POPRZEDNIEGO OKRESU PROGRAMOWANIA I INNE INFORMACJE

4. UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU i STRATEGICZNEGO, JAK RÓWNIEŻ SPODZIEWANE ODDZIAŁYWANIE ZGODNE Z OCENĄ EXANTE

4.1. UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU STRATEGICZNEGO

4.2. SPODZIEWANY WPŁYW WYNIKAJĄCY Z OCENY EXANTE Z UWZGLĘDNIENIEM WYBRANYCH PRIORYTETÓW

5. INFORMACJE NA TEMAT OSI I DZIAŁAŃ PROPONOWANYCH W RAMACH KAŻDEJ OSI ORAZ ICH OPIS

5.1. WYMOGI OGÓLNE

5.2. WYMOGI DOTYCZĄCE WSZYSTKICH LUB KILKU ŚRODKÓW

5.3. WYMAGANE INFORMACJE W ODNIESIENIU DO OSI I ŚRODKÓW

5.3.1. Oś 1 Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego

Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie

Ułatwianie startu młodym rolnikom

Renty strukturalne

Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów

Modernizacja gospodarstw rolnych

Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej

Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa

Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności

Działania informacyjne i promocyjne

Grupy producentów rolnych

5.3.2. OŚ 2 Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich

Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)

Program rolnośrodowiskowy (Płatności rolnośrodowiskowe)

Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne

Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych

5.3.3. OŚ 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej

Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej

Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw

Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej

Odnowa i rozwój wsi

5.3.4. OŚ 4 LEADER

Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju

Wdrażanie projektów współpracy

Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja

6. PLAN FINANSOWY PROW 2007-2013

6.1. ROCZNY WKŁAD EFRROW (w EUR)

6.2. PLAN FINANSOWY W PODZIALE NA OSIE (W EUR NA CAŁY OKRES)

7. INDYKATYWNY PODZIAŁ NA POSZCZEGÓLNE DZIAŁANIA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH (W EUR NA CAŁY OKRES)

8. TABELA DOTYCZĄCA DODATKOWEGO FINANSOWANIA KRAJOWEGO, PRZYPADAJĄCA NA OŚ, Z WYSZCZEGÓLNIENIEM DZIAŁAŃ WSKAZANYCH W ROZPORZĄDZENIU (WE) 1698/2005

9. ELEMENTY POTRZEBNE DO WYKONANIA OCENY ZGODNIE Z REGUŁAMI KONKURENCJI ORAZ, W ODPOWIEDNICH PRZYPADKACH, WYKAZ SYSTEMÓW POMOCY DOPUSZCZONYCH NA MOCY ARTYKUŁU 87, 88, 89 TRAKTATU, KTÓRE MAJĄ ZOSTAĆ WYKORZYSTANE DO REALIZACJI PROGRAMU

10. INFORMACJE DOTYCZĄCE KOMPLEMENTARNOŚCI Z DZIAŁANIAMI FINANSOWANYMI PRZEZ INNE INSTRUMENTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ, W RAMACH POLITYKI SPÓJNOŚCI, JAK RÓWNIEŻ PRZEZ EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBOŁÓWSTWA

10.1. OCENA I SPOSÓB OSIĄGNIĘCIA KOMPLEMENTARNOŚCI

10.2. W STOSUNKU DO ŚRODKÓW W RAMACH OSI 1, 2, 3

10.3. W STOSUNKU DO ŚRODKÓW W RAMACH OSI 4

10.4. INFORMACJE DOTYCZĄCE KOMPLEMENTARNOŚCI Z INNYMI WSPÓLNOTOWYMI INSTRUMENTAMI FINANSOWYMI

11. WYZNACZENIE WŁAŚCIWYCH WŁADZ I ODPOWIEDZIALNYCH ORGANÓW

12. OPIS SYSTEMU MONITOROWANIA I OCENY

12.1. OPIS SYSTEMÓW MONITOROWANIA I OCENY

12.2. PRZEWIDYWANY SKŁAD KOMITETU MONITORUJĄCEGO

13. ZAPEWNIENIE ROZPOWSZECHNIANIA INFORMACJI NA TEMAT PROGRAMU

13.1. DZIAŁANIA PRZEWIDZIANE W CELU POINFORMOWANIA OGÓŁU SPOŁECZEŃSTWA O ROLI ODGRYWANEJ PRZEZ WSPÓLNOTĘ W PROGRAMIE ORAZ REZULTATACH TEGO PROGRAMU

13.1.1. Upowszechnianie wiedzy ogólnej na temat Programu

13.1.2. Przekazywanie beneficjentom Programu szczegółowych informacji dotyczących warunków i zasad udzielania pomocy

13.1.3. Zapewnienie odpowiedniej i aktualnej informacji o Programie instytucjom, którym powierzono wdrażanie

13.2. DZIAŁANIA PRZEWIDZIANE W CELU POINFORMOWANIA BENEFICJENTÓW O WKŁADZIE WSPÓLNOTY I WIZUALIZACJI PROGRAMU

13.3. DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU POINFORMOWANIE OGÓŁU SPOŁECZEŃSTWA O ROLI ODGRYWANEJ PRZEZ WSPÓLNOTĘ W PROGRAMIE ORAZ REZULTATACH PROGRAMU

13.3.1. Informowanie o roli Wspólnoty oraz rezultatach osiąganych w trakcie realizacji Programu

13.3.2. Przekazywanie informacji o Programie i jego rezultatach oraz wkładzie Wspólnoty instytucjom zaangażowanym we wdrażanie strategii komunikacyjnej

14. WYZNACZENIE PARTNERÓW, Z KTÓRYMI PRZEPROWADZONO KONSULTACJE I WYNIKI TYCH KONSULTACJI

14.1. WYZNACZENIE PARTNERÓW, Z KTÓRYMI PRZEPROWADZONO KONSULTACJE

14.2. WYNIKI KONSULTACJI

15. RÓWNOŚĆ MĘŻCZYZN I KOBIET ORAZ NIEDYSKRYMINACJA

15.1. DZIAŁANIA PROMUJĄCE RÓWNOŚĆ MĘŻCZYZN I KOBIET NA POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH REALIZACJI PROGRAMU (PROJEKT, REALIZACJA, MONITOROWANIE I OCENA)

15.2. SPOSÓB ZAPOBIEGANIA WSZELKIEJ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ, RASĘ LUB POCHODZENIE ETNICZNE, RELIGIĘ LUB ŚWIATOPOGLĄD, NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ, WIEK LUB ORIENTACJĘ SEKSUALNĄ NA RÓŻNYCH ETAPACH REALIZACJI PROGRAMU

16. OPERACJE W RAMACH POMOCY TECHNICZNEJ

16.1. OPIS DZIAŁAŃ POMOCNICZYCH W ZAKRESIE PRZYGOTOWANIA, ZARZĄDZANIA, MONITOROWANIA, OCENY, INFORMACJI I KONTROLI, FINANSOWANYCH Z POMOCY TECHNICZNEJ

16.2. KRAJOWA SIEĆ OBSZARÓW WIEJSKICH

Spis załączników do Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Załączniki 1 Wykaz obszarów ONW

Załącznik 2 Obszary sieci NATURA 2000

Załącznik 3 Obszary szczególnie narażone (OSN)

Załącznik 4 Kategoryzacja zagrożenia pożarowego lasów Polski na poziomie III NTS

Załącznik 5 Ocena ex-ante projektu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Załącznik 6 Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Rozwoju Obszarów 2007-2013

Załącznik 7 Lista wskaźników bazowych związanych z celami

Lista wskaźników bazowych związanych z kontekstem

Załącznik 8 Podstawowe wymagania określone w art. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009 (Minimalne normy obowiązujące rolników na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie minimalnych norm (Dz. U. Nr 39, poz. 211))

Załącznik 9 Szczegółowy wykaz produktów lub grup produktów objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych

Załącznik 10 Szczegółowy opis pakietów rolnośrodowiskowych oraz kalkulacja wysokości płatności rolnośrodowiskowej

Załącznik 11 Podstawowe wymagania dla Programu Rolnośrodowiskowego (Podstawa kalkulacji płatności)

Załącznik 12 Zasady opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy w kontekście zalesień

Orientacyjny skład gatunkowy upraw leśnych wprowadzanych na grunty rolne w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne

Załącznik 13 Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski

Potrzeby i preferencje zalesieniowe gmin wg Krajowego Programu Zwiększania Lesistości (KPZL)

Załącznik 14 Kalkulacja płatności dla działania "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne"

Załącznik 15 Tabela dotycząca pomocy państwa, którą należy dołączyć do każdego programu rozwoju obszarów wiejskich

Załącznik 16 Lista partnerów uczestniczących w procesie konsultacji PROW 2007-2013

Załącznik 17 Schemat przepływu informacji w ramach Krajowej Sieć Obszarów Wiejskich

2.

PAŃSTWO CZŁONKOWSKIE

Rzeczpospolita Polska

2.1. Obszar geograficzny objęty Programem

Program będzie realizowany w latach 2007-2013 na terenie całego kraju. Podstawą realizacji założeń strategicznych Programu, opisanych w Krajowym Planie Strategicznym Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, będą działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w ramach czterech osi priorytetowych. Wszystkie te działania będą współfinansowane z Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz ze środków krajowych przeznaczonych na ten cel w ustawie budżetowej.

2.2. Regiony sklasyfikowane jako cel Konwergencji

Całe terytorium kraju zostało sklasyfikowane jako obszar Celu Konwergencji.

3.

ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON, WYBÓR STRATEGII ORAZ OCENA EX-ANTE

3.1. Analiza sytuacji pod względem mocnych i słabych stron

3.1.1. Ogólne społeczno-gospodarcze uwarunkowania obszaru geograficznego

Polska, w wyniku II wojny światowej, odniosła ogromne straty w ludności (około 6 mln), jak i majątku oraz części terytorium. Pomimo tego, że Polska znalazła się w grupie krajów zwycięskich, pozostawała pod wpływem Związku Radzieckiego, co na dziesięciolecia przesądziło o kierunkach i możliwościach rozwoju ekonomicznego i społecznego.

Do tej pory, Polska odrabia skutki zapóźnień gospodarczych oraz braku swobód demokratycznych, m.in. poprzez realizowanie szeregu strategii i polityk Unii Europejskiej, przede wszystkim w dziedzinie przemysłu, transportu, infrastruktury, rolnictwa czy ochrony środowiska, ale również w dziedzinach związanych z utrwalaniem struktur społecznych, opartych na demokratycznych podstawach. Przy czym należy podkreślić, że zmiany związane z transformacją, przez większość społeczeństwa postrzegane pozytywnie, dla części społeczeństwa niosą ze sobą wiele niepokojących zjawisk, takich jak ubóstwo, konieczność dostosowywania się do zmieniających się okoliczności, kulturowych, społecznych oraz socjalnych, co szczególnie trudne jest w przypadku najstarszych grup wiekowych oraz wśród ludności wiejskiej.

Rzeczpospolita Polska jest krajem nizinnym. Blisko 96% jej terytorium położone jest poniżej 350 m n.p.m., a jedynie 2,9% - na wysokości powyżej 500 m n.p.m. Jednocześnie Rzeczpospolita Polska jest krajem zróżnicowanym przestrzennie pod względem warunków przyrodniczych i klimatycznych, stanu rozwoju gospodarczego, w tym wiodących gałęzi gospodarki, które determinują poziom życia i perspektywy funkcjonowania jej mieszkańców. Wiele regionów posiada charakter rolniczy i z sektorem rolnym wiąże się podstawowa działalność gospodarcza.

Dysproporcje w rozwoju lokalnym obszarów wiejskich przyczyniły się do opracowania narzędzi pozwalających prawidłowo je charakteryzować oraz kwalifikować. Najprostsze i powszechnie przyjęte definicje obszarów wiejskich posługują się kryterium demograficznym i są oparte na liczebności populacji zamieszkującej dany teren oraz na kryterium gęstości zaludnienia lub na prostym podziale administracyjnym wieś-miasto.

Obszary wiejskie w Rzeczypospolitej Polskiej stanowią 93,2% powierzchni kraju, ich znaczenie z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego jak i środowiskowego jest ogromne.

W Rzeczypospolitej Polskiej obszary wiejskie definiowane są jako tereny położone poza granicami administracyjnymi miast, co oznacza, że są to gminy wiejskie lub części wiejskie gmin miejsko-wiejskich¹. Wydzielenie części gmin miejsko-wiejskich, tj. miasta i obszaru wiejskiego, które posiadają odrębne identyfikatory terytorialne, pozwala na gromadzenie i przedstawianie danych statystycznych w podziale na miasto i wieś. Definicja obszarów wiejskich, w uzasadnionych przypadkach, może być poszerzona o niewielkie ośrodki miejskie, ściśle powiązane funkcjonalnie z obszarami wiejskimi.

Pomimo tego, że powyższa definicja oparta jest na administracyjnym podziale kraju, to w warunkach polskich w dużej mierze odpowiada ona określeniu obszarów wiejskich zgodnie z metodologią OECD² czy Eurostat³. Zgodnie z takimi podejściami, obszary wiejskie stanowiłyby w Polsce odpowiednio 91,0% oraz 85,7% (Tabela 1).

Tabela 1. Obszary wiejskie w Polsce w 2005 r.


	93,2	38,6
	91,0	34,4
	85,7	29,3

Źródło: Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r. GUS 2006

Należy pokreślić, że z uwagi na występowanie powiązań gospodarczych, funkcjonalnych i społecznych terenów wiejskich z ośrodkami miejskimi powyższe definicje stanowią jedynie umowny kontekst i należy je traktować jako wskaźnik.

Obszary wiejskie w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich to miejscowości znajdujące się w granicach administracyjnych:

1) gmin wiejskich;

2) gmin miejsko-wiejskich, z wyłączeniem miast liczących powyżej 20 tys. mieszkańców;

3) gmin miejskich, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców.

Dla niektórych działań Programu zostaną wprowadzone odpowiednie kryteria dostępu określające możliwość realizacji projektów w zależności od lokalizacji.

Sytuacja demograficzna

Rzeczpospolitą Polską zamieszkuje 38.157 tys. osób, co stanowi 8,3% ogółu ludności Unii Europejskiej (UE-25). Na obszarach wiejskich mieszka 38,6% ogółu ludności, tj. 14.733 tys. osób, w tym 7.334 tys. mężczyzn i 7.399 tys. kobiet. Należy podkreślić, że Polska dysponuje dużym potencjałem ludnościowym, w UE-25 zajmuje szóste miejsce pod względem liczby ludności.

Miejscowości wiejskie są bardzo zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców:

- 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców;

- 66% od 100 do 500 mieszkańców;

- 13% od 500 do 1.000 mieszkańców;

- tylko 6% powyżej 1.000 mieszkańców.

Udział ludności wiejskiej zróżnicowany jest regionalnie: od 21,4% w województwie śląskim do 59,6% w województwie podkarpackim (Tabela 2). Tradycyjna rodzina wiejska żyje zwykle w strukturach wielopokoleniowych. Gospodarstwa domowe składające się z 5 lub więcej osób stanowią 24,5% wszystkich gospodarstw domowych na wsi, natomiast w miastach stanowią jedynie 9,0%.

Tabela 2. Ludność Rzeczypospolitej Polskiej - stan na 31 grudnia 2005 r.



2.888	145	28,9
2.068	115	38,5
2.180	87	53,3
1.009	72	35,9
2.577	141	35,4
3.266	215	50,4
5.158	145	35,3
1.047	111	47,4
2.098	118	59,6
1.200	59	40,8
2.199	120	32,7
4.686	380	21,4
1.285	110	54,6
1.429	59	40,0
3.372	113	42,9
1.694	74	30,8
38.157	122	38,6

Źródło: GUS 2006

W 2005 roku średnia gęstość zaludnienia w Rzeczypospolitej Polskiej wynosiła 122 osoby/km², przy czym w miastach wskaźnik ten wynosił 1.098 osób/km², a na obszarach wiejskich 51 osób/km² (GUS, 2006).

Polska wieś ukształtowana historycznie charakteryzuje się rozproszoną siecią osadniczą, tym samym liczy ok. 53 tys. miejscowości wiejskich, w tym 42,8 tys. wsi oraz 10,2 tys. kolonii i osad. Przeciętna wielkość pod względem ludności wynosi 277 mieszkańców przypadających na 1 miejscowość wiejską, przy czym w wielu miejscowościach liczba ta nie przekracza 100 osób. Warunki te nie sprzyjają utrzymywaniu w nich żywotności społecznej. Duża liczba małych miejscowości charakteryzujących się często rozproszoną zabudową skutkuje znaczącym wzrostem kosztów budowy oraz eksploatacji infrastruktury technicznej, dostępności usług publicznych oraz nie sprzyja ich żywotności społeczno-kulturowej. Największe rozproszenie wiejskiej sieci osadniczej - poniżej 120 miejscowości na 1.000 km² - występuje w regionie północno-wschodnim i południowo-wschodnim oraz w woj. opolskim. Natomiast największe zagęszczenie występuje w Polsce centralnej - ponad 225 miejscowości na 1.000 km². Ponad 80% miejscowości wiejskich liczy do 500 mieszkańców, z tego 15% mniej niż 100 osób.

W porównaniu z innymi krajami europejskimi ludność Polski jest nadal młoda (w sensie demograficznym), jednakże mediana wieku zwiększa się z każdym rokiem; na początku lat 90-tych wynosiła 34 lat dla kobiet i 31 lat dla mężczyzn, w 2005 r. - odpowiednio około 39 lat oraz 35 lat.

Średnia wieku mieszkańca wsi wynosi prawie 35 lat. Relacja liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym wynosi ok. 65 (w mieście 52).

Na wsi w latach 2000-2005 zwiększył się odsetek ludności w wieku produkcyjnym⁴ - z 56,8% do 60,7% (w miastach z 63,3% do 66,1%). Całkowita liczba ludności w tym wieku zwiększyła się o ok. 7% (w miastach ok. 3%), a czynnikami szybszego wzrostu na wsi były wyższa dzietność rodzin wiejskich oraz znaczne zmniejszenie się migracji do miast w minionym 15-leciu. Szacuje się, że w kolejnych latach odsetek osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich wzrośnie, aby w 2015 roku wynieść 63,7%. Natomiast na terenach miejskich zaznaczy się spadek odsetka osób w wieku produkcyjnym - przewiduje się, że w 2015 roku wyniesie 63,2% (prognoza GUS 2003).

W latach 2000-2005 na terenach wiejskich zmniejszył się udział osób w wieku przedprodukcyjnym⁵ - z 27,6% do 23,8% (w miastach z 22,4% do 18,5%), głównie na skutek trwającego spadku urodzeń. Równocześnie z prognoz GUS wynika, że w następnych latach odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym będzie w dalszym ciągu zmniejszał się zarówno na obszarach wiejskich jak i miejskich aby w 2015 roku osiągnąć poziom odpowiednio 17,2% oraz 15,2%.

Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym⁶ na wsi w latach 2000-2005 nie zmienił się, i w 2005 roku wyniósł 15,4% (w miastach wzrósł z 14,3% do 15,4%), a różnica wynika z wchodzenia w wiek poprodukcyjny generacji, które w młodości masowo migrowały do miast. Z prognoz GUS wynika, że w kolejnych latach odsetek osób w wieku poprodukcyjnym będzie wzrastał zarówno na wsi jak i w mieście. Szacuje się, że wartość tego wskaźnika w 2015 roku dla obszarów wiejskich wyniesie 19,1% natomiast dla miasta 21,6%.

Z uwagi na fakt, iż Polska posiada znaczący odsetek osób w wieku do 35 lat, przewiduje się, że w latach 2007-2013 liczba osób, które ukończą 18 rok życia i potencjalnie mogą rozpocząć działalność na rynku pracy wyniesie blisko 3.531 tys. osób w tym 1.598 tys. osób na obszarach wiejskich (Tabela 3).

Tabela 3. Struktura wieku i płci mieszkańców - stan na 31 grudnia 2005 r.


Razem	Mężczyźni	Kobiety	Razem	Mężczyźni	Kobiety

Źródło: GUS 2006

Na terenie Rzeczypospolitej Polskiej zachodzą procesy migracyjne, mające istotny wpływ na sytuację obszarów wiejskich. Począwszy od 2000 roku obserwuje się większy napływ ludności z miast na wieś niż odpływ ze wsi do miast (Tabela 4). Zjawisko to było szczególnie widoczne w 2002 r. Jak szacuje GUS trend w kolejnych latach będzie się utrzymywał (odsetek mieszkańców wsi z 38,3% w 2002 roku może wzrosnąć aż do 42,6% w 2030 roku)⁷. Wynika to z wielu przyczyn, jak np. osiedlania się na wsi ludności miejskiej, zahamowania odpływu mieszkańców wsi do pracy w miastach, powrotu na wieś osób tracących pracę, zmian statusu miejscowości.

Można wskazać, że pojawiła się nowa kategoria mieszkańców wsi, którzy stają się rezydentami lub przedsiębiorcami wiejskimi. Z reguły reprezentują oni zamożną grupę społeczeństwa. Osiedlają się najczęściej na terenach wokół wielkich aglomeracji oraz wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Przynoszą oni (z miasta) nowy anonimowy typ relacji międzyludzkich społeczeństwa. Pojawienie się nowych mieszkańców wsi stanowi często czynnik poważnie zmieniający strukturę i relacje wewnętrzne w ramach typowych wiejskich wspólnot.

Tabela 4. Migracje wewnętrzne na pobyt stały między miastem i wsią i migracje zagraniczne ludności wiejskiej w latach 1995-2005


na pobyt stały		saldo dla wsi w tys.	na pobyt stały		saldo dla wsi w tys.
ze wsi do miast w tys.	z miast na wieś w tys.	saldo dla wsi w tys.	ze wsi za granicę w tys.	z zagranicy na wieś w tys.	saldo dla wsi w tys.

Źródło: GUS

W odróżnieniu do migracji wewnętrznych, migracje zewnętrzne działały jako czynnik zmniejszający liczbę ludności wiejskiej. W latach 2000-2005 migracje ze wsi na pobyt stały w innych krajach wyniosły netto - 17,7 tys. osób (emigracja 31,4 tys. , imigracja 13,7 tys.). Do 2004 r. liczba wyjazdów za granicę na pobyt stały - wbrew obawom - stopniowo zmniejszała się.

Otwarcie rynków pracy niektórych krajów UE, wysoka różnica płac między Polską a UE-15, wyższe kwalifikacje młodzieży stają się bodźcami do podejmowania decyzji o emigracji. Trudno dziś przesądzić, jaka część migrantów potraktuje swój pobyt za granicą jako czasowy, a ilu pozostanie na stałe. Ponadto należy zaznaczyć, że z jednej strony można liczyć na napływ kapitału pochodzącego z zarobków migrantów i ich doświadczenie wyniesione z pracy za granicą, z drugiej zaś powstaje zagrożenie, popularnie określane drenażem mózgów (Program Operacyjny Kapitał Ludzki).

Problemy wynikające z presji obszarów podmiejskich i peryferyjnych

Lokalizacja terenów wiejskich, biorąc pod uwagę oddalenie od obszarów miejskich czy głównych sieci drogowych, w tym międzynarodowych i krajowych, jest jednym z czynników wywierających silny wpływ na konkurencyjność tych obszarów.

Tereny wiejskie zlokalizowane w pobliżu aglomeracji miejskich (szczególnie dużych) charakteryzują się wyższym poziomem rozwoju w odniesieniu do pozostałych obszarów. Na ogół aglomeracje pełnią rolę biegunów rozwoju, co prowadzi do sytuacji, w której na obszarach wiejskich zlokalizowanych w pobliżu dużych miast coraz słabszą rolę odgrywa rolnictwo, a zaczynają nabierać znaczenia funkcje nierolnicze jak np. handel i usługi. Taki stan rzeczy prowadzi do zaniku dotychczasowego krajobrazu i architektury. Tym samym rozwój mieszkalnictwa i innych funkcji gospodarczych wypiera rolnictwo z obszarów podmiejskich w kierunku peryferii.

Duża aktywność gospodarcza obszarów sąsiadujących z miastami oraz dynamiczny rozwój budownictwa na tych terenach przekłada się na relatywnie wyższe dochody własne gmin, w porównaniu z gminami położonymi peryferyjnie.

W Rzeczypospolitej Polskiej coraz większego znaczenia zaczyna nabierać proces suburbanizacji, który prowadzi do wzrostu funkcji mieszkalnej na obszarach wiejskich. Szczególnie zjawisko to nasila się w strefach podmiejskich dużych miast, dlatego też tam dynamika rozwoju mieszkalnictwa jest największa. Z uwagi na to obszary wiejskie sąsiadujące z dużymi aglomeracjami lub znajdujące się w miejscu przebiegu głównych ciągów komunikacyjnych są obecnie miejscem powstawania osiedli mieszkaniowych czy domów jednorodzinnych. Pojawienie się nowych domów czy osiedli nierzadko przyczynia się do zachwiania dotychczasowej architektury tych obszarów.

Na ogół proces suburbanizacji dotyczy osób wykształconych oraz zamożnych, które często przenoszą na te tereny siedziby własnych przedsiębiorstw. Tym samym pojawienie się na tych obszarach nowych mieszkańców przyczynia się do poprawy stanu infrastruktury zarówno technicznej i społecznej.

Ponadto na obszarach podmiejskich można zaobserwować szybki rozwój lokalnego rynku pracy pozarolniczej oraz korzystanie z możliwości rynku zlokalizowanego w pobliskim mieście. Podobny przyśpieszony rozwój pozarolniczego rynku pracy na obszarach wiejskich można dostrzec wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych (drogi międzynarodowe, krajowe czy wojewódzkie). Cechą charakterystyczną tych terenów jest wzrost zaludnienia (wynikający głównie z migracji miasto-wieś) oraz szybki rozwój przedsiębiorczości w działach pozostających w związku z obsługą pobliskiego miasta. Dotyczy to zarówno funkcji rolniczej (produkcja na potrzeby rynku miejskiego, w tym owoców i warzyw), jak i pozarolniczej - magazyny, składy celne, usługi dla przedsiębiorstw, centra handlowe, składy materiałów budowlanych itp. Z kolei obszary wiejskie położone peryferyjnie w stosunku do ośrodków miejskich i głównych szlaków komunikacyjnych, charakteryzują się niewielkim rozwojem pozarolniczych rynków pracy⁸.

Na obszarach peryferyjnych nie jest możliwy dynamiczny rozwój przedsiębiorczości, szczególnie usług, głównie z uwagi na brak tam ich odbiorców. Dostrzega się jednak pewną konkurencyjność cenową usług z tych obszarów, tym samym zaczynają mieć one charakter ponadlokalny szczególnie w zakresie np. remontów czy budownictwa.

W Rzeczypospolitej Polskiej obszary peryferyjne charakteryzują się na ogół stagnacją oraz ubytkiem liczby ludności. Od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku tereny peryferyjne cechowały się znacznym odpływem ludności młodej, zahamowanie tego trendu nastąpiło na skutek ograniczeń na rynku pracy oraz odpływu z tych obszarów ludności mobilnej. Obecnie tereny peryferyjne cechuje naturalny ubytek ludności oraz nieznaczny odpływ młodzieży. W wyniku dotychczasowych migracji struktura demograficzna obszarów wiejskich położonych peryferyjnie została zachwiana i cechuje ją stosunkowo wysoki odsetek ludności starszej oraz nadmierny udział mężczyzn w strukturze płci⁹.

Na obszarach wiejskich peryferyjnych można zaobserwować także wysoki udział gruntów rolnych, na których zaprzestano prowadzenia działalności rolniczej. Głównymi przyczynami wyłączania gruntów z produkcji na tych terenach są: wadliwe stosunki wodno-powietrzne (szczególnie kłopotliwe i zawodne w uprawie oraz plonowaniu podczas nadmiernych opadów lub ich braku), odległość od zabudowań gospodarczych, czy brak odpowiednich dróg dojazdowych przystosowanych do ciężkich maszyn.

Należy podkreślić, że w kontekście presji terenów miejskich na obszary wiejskie, nie bez znaczenia jest także bliskość dużych aglomeracji czy terenów zurbanizowanych do otaczających je terenów małych i średnich miast oraz obszarów wiejskich, które są ściśle powiązane funkcjonalnie z tymi obszarami. Szczególnie dotyczy to powiązań np. komunikacyjnych, teleinformatycznych, gospodarczych, usługowych, kulturalnych. Zgodnie z Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia 2007-2013 powiązania tego rodzaju prowadzą do rozprzestrzeniania wzrostu gospodarczego na tereny przylegające i wykorzystania relatywnych przewag wielkiego miasta - tworzenia nowych miejsc pracy, możliwości kooperacji gospodarczej, uczestnictwa w infrastrukturze społecznej i kulturalnej. Ponadto mając na uwadze proces suburbanizacji a także wyrównywanie szans rozwojowych na obszarach wiejskich istnieje potrzeba zwiększenia dostępności największych centrów rozwoju dla mieszkańców obszarów wiejskich, dzięki szybkiemu dotarciu (w czasie do 90 minut) mieszkańców obszarów wiejskich do tych centrów. Przede wszystkim powinno to następować przez tworzenie inwestycji mających na celu zwiększenie wahadłowej mobilności przestrzennej mieszkańców obszarów wiejskich i umożliwienie im znalezienia pracy w największych centrach rozwoju bez potrzeby zmiany miejsca zamieszkania.

Czynniki napędzające gospodarkę

Zgodnie ze Strategią Rozwoju Kraju (SRK), po znacznym osłabieniu dynamiki wzrostu gospodarczego w latach 2001-2002, rok 2003, a szczególnie 2004, przyniosły wyraźną poprawę koniunktury. W 2004 r. wzrost PKB wyniósł 5,3% i był najwyższy od siedmiu lat, co wynikało głównie z "impulsu integracji" i związanego z tym wzrostu popytu wewnętrznego i zewnętrznego.

W 2005 r. tempo wzrostu gospodarczego wyniosło 3,5%, a rok 2006 przyniósł ponowne ożywienie wraz z umocnieniem tendencji wzrostowych. Tempo wzrostu PKB osiągnęło poziom nienotowany od 1997 r. i wyniosło 5,8%. Od 2002 r. tempo rozwoju gospodarczego Polski (średnio w latach 2002-2006 - 3,9%) jest 2-krotnie szybsze od przeciętnego w UE-25 (odpowiednio - 1,9%). Mimo to, PKB w przeliczeniu na mieszkańca, liczony wg parytetu siły nabywczej w 2005 r. osiągał zaledwie połowę przeciętnej UE-25¹⁰, i wyniósł 49,7% (Rysunek 1) [na podstawie Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO)].

grafika

Rysunek 1. Produkt krajowy brutto na mieszkańca w krajach UE-25 w 2005 r. [według siły nabywczej, w tys. EUR]

Źródło: Strategia Rozwoju Kraju

Ponadto SRK wskazuje, że w 2006 r. w gospodarce polskiej nastąpiło ożywienie. W I półroczu 2006 r. PKB zwiększył się o 5,4%. Najwyższy poziom rozwoju, mierzony wskaźnikiem PKB na mieszkańca, osiąga województwo mazowieckie (155% średniej krajowej w 2003 r.). PKB na mieszkańca tego województwa wynosi 72,8% średniej UE-25 i jest zbliżony do poziomu biedniejszych regionów krajów europejskich - np. niektórych terenów Niemiec Wschodnich lub południowych Włoch. Obszar o najniższym PKB na mieszkańca obejmuje pięć województw leżących w północno-wschodniej i południowo-wschodniej części kraju: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie oraz warmińsko-mazurskie. PKB per capita najsłabszych gospodarczo województw stanowi 33-37% średniej rozszerzonej UE. Poziom ich rozwoju gospodarczego jest wyraźnie niższy od poziomu obserwowanego w najbiedniejszych regionach Grecji, Portugalii i Hiszpanii w momencie akcesji tych krajów do UE.

Według SRK rok 2005 był drugim kolejnym rokiem wzrostu roli inwestycji jako czynnika kształtującego dynamikę PKB. Nakłady brutto na środki trwałe zwiększyły się o 6,5%, ale stopa inwestycji w gospodarce narodowej wynosiła zaledwie 18,2%, wobec 23,7% w roku 2000. Obecnie obserwuje się silne ożywienie inwestycyjne. W I półroczu 2006 r. nakłady te zwiększyły się, w porównaniu z I półroczem 2005 r., o 11,4%, tj. w skali nie notowanej od 1998 roku. Oceniając dynamikę procesów inwestycyjnych, należy zwrócić uwagę, że wiele przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego, w tym rolno-spożywczego, nasiliło przedsięwzięcia prorozwojowe w okresie przedakcesyjnym i bezpośrednio po akcesji (łącznie w latach 2003-2004 wzrost inwestycji w tym przemyśle w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 49 osób wyniósł prawie 34%), co pozwoliło na dostosowanie się do norm i standardów obowiązujących w UE oraz na sprostanie zwiększonemu po akcesji popytowi, głównie z krajów UE. W 2005 r. tempo wzrostu inwestowania w tych przedsiębiorstwach zmniejszyło się do około 4,5%.

Zgodnie z NSRO w 2005 r. istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego pozostawał handel zagraniczny, przy czym - pomimo niekorzystnych uwarunkowań kursowych i koniunkturalnych - eksport towarów rósł szybciej niż ich import. W rezultacie nastąpiła dalsza redukcja ujemnego salda wymiany. Towarzyszyły temu korzystne zmiany w strukturze towarowej. W 2005 r., w porównaniu z 2004 r., eksport (w ujęciu rzeczowym, w EUR) zwiększył się o 19,6%, podczas gdy import o 13,8%. W latach 2001-2005 eksport wzrósł ponad 2-krotnie, a import o ponad 50%, podczas gdy przeciętnie w UE-25, zarówno eksport jak i import - o ponad 60%. Ujemne saldo obrotów w roku 2005 wyniosło 9,7 mld EUR i było o 1,9 mld EUR (16,4%) niższe niż rok wcześniej i o prawie 9 mld EUR (prawie połowę) niższe od uzyskanego w 2000 r. Ożywienie eksportowe wynikało w znacznej mierze z podjętych w ostatnich latach działań restrukturyzacyjnych, co wpłynęło na wzrost konkurencyjności polskiej oferty towarowej na rynkach zagranicznych. Wysoka dynamika eksportu utrzymała się również w następnym roku. Jednak w końcu 2006 r. - w wyniku ożywienia gospodarczego, a w konsekwencji zwiększonego popytu na dobra importowane, zwłaszcza zaopatrzeniowe - nastąpiło przyspieszenie dynamiki importu, który w skali roku zwiększył się o 23,2%, przy równoczesnym wzroście eksportu o 22,6%. W rezultacie zwiększył się deficyt wymiany towarowej - do 12,5 mld EUR.

Równocześnie SRK wskazuje, że inflacja średnioroczna w 2005 r. wyniosła 2,1%, wobec 3,5% w 2004 r. W skali I półrocza 2006 r. wyniosła ona 0,7%.

Przy znacznym napływie na rynek pracy ludzi młodych w ostatnich latach (ludność w wieku produkcyjnym zwiększyła się w 2005 r. o ponad 165 tys. osób, tj. w skali nie notowanej w innych krajach europejskich) i wzroście popytu na pracę, zarówno aktywność zawodowa, jak i zatrudnienie pozostawały na niskim poziomie, przy wysokim - choć zmniejszającym się - bezrobociu.

W Polsce rolnictwo ma decydujący wpływ nie tylko na sytuację społeczno-ekonomiczną mieszkańców obszarów wiejskich, ale także na stan środowiska przyrodniczego, strukturę krajobrazu oraz różnorodność biologiczną kraju. Stosunkowo niewielki natomiast jest wpływ rolnictwa na wskaźniki makroekonomiczne, w tym przede wszystkim na udział w Produkcie Krajowym Brutto. W 2004 roku PKB per capita wyniósł 24.153 zł, a udział rolnictwa w PKB kształtował się na poziomie 4,5%.

Rynek pracy

W Rzeczypospolitej Polskiej na rynku pracy sytuacja ulega stopniowej poprawie, nastąpiło zauważalne odwrócenie niekorzystnych trendów szczególnie w odniesieniu do wzrostu bezrobocia, spadku zatrudnienia i aktywności zawodowej. Jednakże mimo poprawy wyników, sytuacja Polski w gronie państw UE nie zmieniła się znacznie. Biorąc pod uwagę wysokość stopy bezrobocia dla krajów UE, Rzeczpospolita Polska znajduje się na jednym z ostatnich miejsc. Stopa bezrobocia jest dwukrotnie wyższa w porównaniu ze średnią w całej UE (Tabela 5).

Tabela 5. Stopa bezrobocia ludności w wieku 15 i więcej w latach 1995-2005¹¹ [w %]

Źródło: GUS, Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym (**)

Zróżnicowanie regionalne rynku pracy

Kształtowanie się rynku pracy na obszarach wiejskich jest zróżnicowane regionalnie. W rejonach Polski północnej oraz zachodniej (województwa: warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, pomorskie, lubuskie) do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku dominowało głównie rolnictwo sektora państwowego. Na skutek likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych, w tych regionach występuje lokalne, skrajnie wysokie bezrobocie. Biorąc pod uwagę liczbę pracujących w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych, województwa północne i zachodnie, z uwagi na uwarunkowania strukturalne, charakteryzują się relatywnie niskim zatrudnieniem w tym sektorze. Odmienną sytuację można zaobserwować w regionach Polski południowo-wschodniej (województwa: małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie, lubelskie), gdzie struktura rolnictwa wykazuje silne rozdrobnienie, a także występuje tutaj bardzo wysokie zatrudnienie w rolnictwie w stosunku do powierzchni użytków rolnych (Rysunek 2).

grafika

Rysunek 2. Pracujący w rolnictwie wg województw [na 100 ha użytków rolnych]

Źródło: GUS

Pracujący

Liczba pracujących w 2005 r. wynosiła 12.890,7 tys. W tym samym roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła 2.871,2 tys. osób z czego 41,9% (1.202,2 tys.) to mieszkańcy wsi (GUS, 2006).

W Polsce dostrzega się zmiany zachodzące w zakresie struktury zatrudnienia. Wzrasta udział pracujących w sektorze usług a także nieznacznie w przemyśle i budownictwie, natomiast maleje w sektorze: rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo oraz rybołówstwo z ok. 19% (na wsi 46%) w latach 1998-2002 do 17,4% w 2005 roku (na wsi do 40,9%). Pomimo zauważalnego obniżenia się odsetka pracujących w sektorze I, w Polsce nadal pracuje o wiele więcej osób w tym sektorze w porównaniu z krajami UE, gdzie wartość tego wskaźnika jest szacowana na poziomie 4,9% (Rysunek 3).

Należy podkreślić, że procent zatrudnionych wyłącznie w rolnictwie systematycznie spada, począwszy od transformacji ustrojowej, kiedy to w tym dziale gospodarki pracowało ok. 27% ogólnej liczby osób zatrudnionych. Przyjmuje się że wyłącznie w rolnictwie w 2004 r. pracowało ok. 16,5% ogólnej liczby osób zatrudnionych, czyli 2.094,2 tys. osób (GUS, 2005).

grafika

Rysunek 3. Pracujący¹² według głównych sektorów w Unii Europejskiej, w tym Polsce¹³

Źródło: Strategia Rozwoju Kraju, Polska 2006 Raport o stanie Gospodarki

Należy podkreślić, że wśród ludności wiejskiej pracującej poza rolnictwem, odsetek pracujących na rachunek własny wynosi 11,3% i jest znacznie niższy (w skali kraju) niż w Republice Grecji (29,6%), Republice Włoch (25,6%), Republice Portugalii (18,7%) i Republice Czech (17,1%). W Królestwie Belgii, Królestwie Hiszpanii, Irlandii jest on o 2-3 punkty procentowe wyższy niż w Rzeczypospolitej Polskiej, a w pozostałych krajach jest albo bardzo podobny albo do 5 punktów procentowych niższy (Polska Wieś 2006, FDPA 2006).

Biorąc pod uwagę wskaźnik dotyczący aktywności ekonomicznej ludności w wieku 15 lat i więcej, mimo tendencji spadkowej wartość tego wskaźnika na wsi jest wyższa niż w miastach (Tabela 6).

Tabela 6. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 i więcej w latach 1995-2005¹⁴ [w %]

Źródło: GUS

Większy jest także wskaźnik zatrudnienia, co wynika z faktu zaliczania osób z gospodarstw rolnych do grupy aktywnych i zatrudnionych, nawet w przypadku ich pracy w bardzo niewielkim wymiarze czasowym w tych gospodarstwach. Ogólny wskaźnik zatrudnienia na wsi (w wieku 15 lat i więcej) wzrósł w 2005 roku do 47,0%, po spadku z 53,1% (1995 r.) do 45,9% (2003 r.) - w miastach odpowiednio wzrost do 44,1%, po spadku z 49,3% do 42,9% (Tabela 6). Szczególnie szybki wzrost wskaźnika zatrudnienia na wsi odnotowano wśród osób w wieku 25-54 lat: z 68,7% w 2003 r. do 70,7% w 2005 r. (w miastach z 66,9% do 68,3%). Wśród młodzieży w wieku 18-24 lat wskaźnik zatrudnienia na wsi zmniejszył się z 32,3% w 2003 r. do 31,7% w 2005 r. (w miastach minimalnie wzrósł z 21,0% do 21,2%). Wskaźnik zatrudnienia na wsi zmniejszył się także wśród osób w wieku przedemerytalnym; z 37,7% do 36,9% (w miastach wzrósł z 30,8% do 31,8%) i poprodukcyjnym: z 11,1% do 9,9% (w miastach wzrósł z 4,6% do 5,0%). Łącznie, wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lat w roku 2005 r. wynosił 52,8%, przy czym na obszarach wiejskich 46,1%. Szacuje się, że w kolejnych latach wskaźnik ten wzrośnie i w 2013 roku osiągnie wartość ogólną 58,0%, natomiast na wsi 53,0% (prognoza wg NSRO). Największy wzrost ogólnego wskaźnika zatrudnienia na wsi odnotowuje się na przełomie ostatnich lat szczególnie wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym: z 61,5% (w 2003 r.) do 64,4% (2005 r.) (w miastach bez zmian na poziomie 46,5%), zaś największy spadek - w śród osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym: z 47,2% do 42,4% (w miastach wzrost z 33,9% do 34,5%).

Zatrudnienie w gospodarstwach rolnych

W 2005 roku liczba osób, pracujących w gospodarstwach rolnych wynosiła 5.111,5 tys. osób¹⁵. Ze względu na duże zróżnicowanie czasu angażowania się poszczególnych członków rodzin rolniczych w pracę we własnym gospodarstwie, liczba zatrudnionych osób w przeliczeniu na osoby pełnozatrudnione była jednak mniejsza i wyniosła 2.291,9 tys. osób¹⁶, w tym około 5,7% stanowili pracownicy najemni. Przewiduje się, że w kolejnych latach będzie następowało ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie, co w dużym stopniu będzie związane z przemianami w strukturze obszarowej oraz unowocześnianiem działalności rolniczej, przy czym odchodzenie ludności z rolnictwa będzie szybsze niż poprawa w zakresie struktury obszarowej i metod produkcji. Na tempo przemian w rolnictwie i wielkość spadku liczby osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych oddziaływać będą również nasilające się procesy migracyjne mieszkańców Polski. Uwzględniając dotychczasowe i przewidywane przeobrażenia strukturalne w rolnictwie szacuje się, że do 2015 roku liczba pełnozatrudnionych w rolnictwie obniży się o około 35% i wyniesie około 1.490 tys. osób. Ponadto zgodnie z założeniami Strategii Rozwoju Kraju przewiduje się, że w 2015 roku udział procentowy osób pracujących w sektorze rolnym zmniejszy się z obecnego poziomu 17,4% do ok. 11% ogółu zatrudnionych. Mając na uwadze powyższe przemiany na obszarach wiejskich, bardzo ważnym elementem programowania zarówno w zakresie Funduszy Strukturalnych, jak i Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich jest zapewnienie pracy i dochodów przez rozwój działalności pozarolniczej, w tym wsparcie inicjatyw podejmowanych przez producentów rolnych oraz osób zamieszkujących obszary wiejskie.

Zatrudnienie w leśnictwie

W ostatnich latach nastąpiły znaczące zmiany w wielkości zatrudnienia w leśnictwie związane z racjonalizacją i wprowadzaniem nowych metod zarządzania w jednostkach Lasów Państwowych. Przy ogólnym spadku zatrudnienia w sektorze państwowym rośnie zatrudnienie w sektorze prywatnym, który przejął część usługową, dotyczącą wykonywania wszelkich prac obsługowych w leśnictwie dotyczących hodowli, ochrony, urządzania i użytkowania lasów (Tabela 7).

Tabela 7. Zatrudnienie w leśnictwie


				ogółem	sektor publiczny	sektor prywatny
w osobach
57.277	52.600	51.734	49.087	44.832	25.067	19.765
5.760	5.000	5.206	4.948	4.384	2.495	1.889
2.647	2.477	2.351	2.227	1.998	1.079	919
2.607	2.563	2.552	2.415	2.111	1.195	916
4.423	3.922	3.731	3.441	3.276	1.956	1.320
1.931	1.784	1.851	1.753	1.621	882	739
2.438	2.199	2.176	2.121	1.923	988	935
3.270	3.219	3.056	2.885	2.557	1.627	930
2.111	1.949	1.890	1.741	1.641	830	811
4.282	4.080	4.048	3.802	3.262	1.818	1.444
2.943	2.908	2.981	2.871	2.478	1.386	1.092
3.994	3.722	3.758	3.602	3.376	1.855	1.521
2.998	2.823	2.659	2.466	2.271	1.216	1.055
1.930	1.874	1.627	1.530	1.379	769	610
5.271	4.847	4.707	4.614	4.330	2.397	1.933
5.327	4.653	4.648	4.279	4.073	2.146	1.927
5.345	4.580	4.493	4.392	4.152	2.428	1.724

Źródło: Leśnictwo 2005. GUS, 2006

Należy podkreślić, że wydajność pracy w rolnictwie mierzona za pomocą wartości dodanej brutto, przypadającej na roczną jednostkę pracy, jest w Rzeczypospolitej Polskiej bardzo niska i wynosi zaledwie 14% poziomu tego wskaźnika w Unii Europejskiej. Tak niski wskaźnik jest konsekwencją dużego rozdrobnienia rolnictwa, jego niekorzystnej struktury agrarnej, niewielkiej siły ekonomicznej gospodarstw rolnych, wysokiego jawnego i ukrytego bezrobocia w gospodarstwach rolnych, niskiego wykształcenia rolników, a także niedostatecznego wyposażenia gospodarstw rolnych w nowoczesne maszyny i urządzenia.

Wydajność pracy w przemyśle spożywczym, mierzona za pomocą wartości dodanej brutto przypadającej na jednego zatrudnionego, jest w Rzeczypospolitej Polskiej ponad trzykrotnie niższa niż średnio w Unii Europejskiej. Jej wartość jednak w Polsce systematycznie wzrasta. Poprawa tego wskaźnika jest efektem prowadzonej restrukturyzacji przedsiębiorstw polegającej m.in. na obniżce kosztów produkcji i zmniejszaniu zatrudnienia, poprawie technicznego i technologicznego uzbrojenia procesów produkcyjnych, obniżce cen surowców rolnych oraz większym stopniu ich przetworzenia, co oznacza wzrost wartości dodanej produktu finalnego.

Bezrobocie

W Polsce sytuacja na rynku pracy ulega stopniowej poprawie. Po wystąpieniu na początku 2003 roku bardzo wysokiej stopy bezrobocia rejestrowanego tj. 20,6%, wartość tego wskaźnika systematyczne spada. W październiku 2006 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 14,9% (Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym). Mimo korzystnych tendencji zauważonych w ostatnich latach stopa bezrobocia na tak wysokim poziomie jest bardzo niekorzystnym zjawiskiem, zarówno ze względów ekonomicznych, jak i społecznych. Stan taki wynika głównie z istniejącej struktury demograficznej, którą ukształtowały na dziesięciolecia dwa powojenne wyże demograficzne. Dodatkowo, na bezrobocie w Polsce ciągle mają wpływ negatywne cechy, dotyczące poziomu wykształcenia oraz miejsca zamieszkania.

Według Raportu o stanie gospodarki Polska 2006, badania potwierdzają, iż osoby młode znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy. Wśród najważniejszych powodów ograniczonego popytu na pracę ludzi młodych wymieniane są: niewielkie doświadczenie zawodowe (bądź jego zupełny brak), wysokie koszty pracy i niski poziom dyscypliny pracy. W 2005 r. stopa bezrobocia dla osób w wieku 15-19 lat oraz 20-24 lat wyniosła odpowiednio 30,7% i 38,5%. Podobnie, wysokie wartości dotyczyły osób młodych, zamieszkujących obszary wiejskie (Tabela 8).

Tabela 8. Stopa bezrobocia wg wieku bezrobotnych w 2005 roku


	15-19 lat	20-24	25-29	30-34	35-44	45-54	55 i więcej
17,7	30,7	38,5	21,2	15,3	14,1	15,2	9,5
15,7	27,5	31,1	18,9	15,8	13,1	11,5	5,2

Źródło: GUS

Należy podkreślić, że udział bezrobotnych mieszkających na wsi w ogólnej liczbie bezrobotnych zwiększył się z 41,7% w 2002 r. do 41,9% w 2005 r. Udział bezrobotnych mieszkańców wsi w wieku poniżej 35 lat zmniejszył się z 60,3% w końcu 2002 r. do 55,9% w końcu 2005 r., w tym w wieku poniżej 25 lat z 31,8% do 26,9% (w miastach odpowiednio z 51,6% do 46,8% i z 25,0% do 19,4%). Równocześnie udział bezrobotnych w wieku 45 lat i starszych zwiększył się na wsi z 17,9% do 23,6% (w miastach z 25,5% do 32,9%).

Sytuacja osób na rynku pracy w znacznym stopniu zależy od uzyskanego poziomu wykształcenia. Szczególnie niekorzystnie przedstawia się w Polsce sytuacja osób z najniższym poziomem wykształcenia. Decydują o tym zarówno uwarunkowania indywidualne (mniejsza motywacja do uzyskiwania dodatkowych kwalifikacji, mniejsza mobilność przestrzenna), jak i instytucjonalne (elementy dezaktywizujące systemu podatkowego i świadczeń społecznych, wysokość kosztów pracy). Najbardziej zagrożone bezrobociem, zarówno na obszarach wiejskich jak i w mieście są osoby z niskim poziomem wykształcenia i bez przygotowania zawodowego (Polska 2006 Raport o stanie Gospodarki).

W 2005 r. najwyższa stopa bezrobocia (36,7%) dotyczyła osób z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym. Wysoką stopę bezrobocia zanotowano także wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (21,5%) i ogólnokształcącym (21,2%). Biorąc pod uwagę obszary wiejskie, najwięcej osób które pozostawały bez pracy było z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym (Tabela 9).

Tabela 9. Stopa bezrobocia wg poziomu wykształcenia bezrobotnych w 2005 roku


	Wyższe	Policealne i średnie zawodowe	Średnie ogólnokształcące	Zasadnicze zawodowe	Gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe
17,7	7,1	15,7	21,2	21,5	36,7
15,7	10,1	13,6	21,8	15,9	18,8

Źródło: GUS

Zgodnie z danymi statystycznymi na obszarach wiejskich stopa bezrobocia jest niższa niż w miastach (Tabela 5). Przyjmuje się, że na taki stan wpływa przede wszystkim sposób prezentowania danych (osoby posiadające powyżej 2 ha przeliczeniowych nie są uznawane za bezrobotne).

Według prognoz NSRO stopa bezrobocia w przeciągu kolejnych siedmiu lat obniży się. Zarówno jej wartość ogółem jak i na obszarach wiejskich do wysokości odpowiednio 10% i 13,5%.

W wyniku zmian i przekształceń strukturalnych w Polsce obszary wiejskie zostały dotknięte problemem bezrobocia. W Polsce właściciele i posiadacze gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych nie mogą rejestrować się jako bezrobotni - według różnych szacunków¹⁷ w rolnictwie indywidualnym od 0,5 do 1,4 mln osób nie znajduje zatrudnienia i stanowi tzw. bezrobocie ukryte, zaś blisko 70% osób pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy.

Wykształcenie

Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym w ostatnich latach jest stały wzrost poziomu wykształcenia Polaków, zarówno zamieszkujących tereny wiejskie jak i miejskie, na skutek rosnących aspiracji edukacyjnych. Od 1988 roku wzrosła liczba osób z wykształceniem wyższym (o 52%), oraz średnim (o 23%), zmalała natomiast liczba osób z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym (o 34%) [Program Operacyjny "Wykształcenie i kompetencje" Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013].

Jednakże porównując średnią dla krajów Unii Europejskiej w 2002 r. w Polsce był niższy odsetek osób z wykształceniem wyższym, natomiast zaznaczył się wyższy odsetek osób z wykształceniem średnim (Eurostat, 2005).

Pod względem wykształcenia ludności wiejskiej w porównaniu z ludnością miejską, ciągle występuje duża różnica, choć systematycznie następuje poprawa w tym zakresie (Tabela 10)¹⁸.

Tabela 10. Struktura ludności (w wieku 13 lat i więcej) wg wykształcenia w % (2004 r.)


17,5	38,0	21,3	4,4	18,8
5,4	24,5	29,4	5,8	34,9

Źródło: Raport z wyników NSP 2002, Rocznik Demograficzny 2005, GUS

Poziom wykształcenia mieszkańców wsi jest nadal zbyt niski i stanowi niejednokrotnie barierę podjęcia działalności w innych zawodach niż rolnicze, w tym także na własny rachunek. Młodzież na wsi znacznie częściej niż w miastach wybiera szkołę zawodową, czego główną przyczyną są względy ekonomiczne (trudniejsza sytuacja dochodowa ludności wiejskiej, koszty dojazdu itp.).

Równocześnie poziom wykształcenia ludności w wieku produkcyjnym oraz szansę na wykształcenie osób w wieku przedprodukcyjnym na wsi są gorsze aniżeli w mieście, a to za sprawą nie tylko kończenia edukacji na niższym poziomie (głównie zasadnicze zawodowe), lecz także niższego poziomu kształcenia szkolnego i przedszkolnego¹⁹.

Poziom wykształcenia rolników i mieszkańców wsi ulega systematycznej poprawie. Wciąż jednak ok. 35% mieszkańców wsi ma zaledwie pełne wykształcenie podstawowe, zaś spośród użytkowników gospodarstw rolnych pełne wykształcenie podstawowe ma 24% rolników. Dla porównania, w państwach dawnej Unii Europejskiej (tzw. UE-15) udział rolników, którzy zakończyli swoją edukację na szkole podstawowej wynosi tylko 16,9%. Konsekwencją niskiego poziomu wykształcenia rolników w Rzeczypospolitej Polskiej jest m.in. mniejsza aktywność społeczno-zawodowa, większe trudności ze znalezieniem alternatywnego miejsca pracy poza rolnictwem, niski poziom dochodów.

Niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, obok niekorzystnego tempa modernizacji rolnictwa, zmniejsza możliwość szerszego rozwinięcia pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi jako źródła alternatywnego zatrudnienia dla występujących nadwyżek siły roboczej.

Należy podkreślić, że podnoszenie kwalifikacji osób zamieszkujących obszary wiejskie jest kluczowym elementem, warunkującym rozwój tych obszarów, w tym przemian na rynku pracy. Mając to na uwadze można stwierdzić w oparciu o dostępne dane (Tabela 11), że wskazanym jest podjęcie działań na rzecz kształcenia ustawicznego osób dorosłych. Jednocześnie według GUS niski poziom kształcenia ustawicznego na obszarach wiejskich dotyczy osób w przedziale 25 lat 64 lata, który wynosił w 2006 r. (kwartał III), 0,61% osób kształcących się w systemie ustawicznym.

Tabela 11. Ludność w wieku powyżej 15 lat kontynuująca naukę według wieku i zamieszkania w 2002 r.


[% ogółu ludności danej grupy wiekowej]
15,8	17,1	13,6
95,8	95,7	96,0
75,3	79,3	68,7
43,9	52,2	29,0
12,7	16,0	6,9
4,5	5,8	2,5
1,5	1,8	0,8

Źródło: GUS

Ogólne użytkowanie gruntów

Ogólna powierzchnia Rzeczypospolitej Polskiej wynosi 31.268,5 tys. ha, z czego ponad połowę stanowią użytki rolne, które zajmują powierzchnię 19.148,2 tys. ha (61,2%). Znaczną powierzchnię zajmują grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione tj. 9.338,5 tys. ha (29,9%) (Tabela 12).

Tabela 12. Powierzchnia geodezyjna²⁰ Polski według kierunków wykorzystania w 2005 r.


	31.268,5	-

	19.148,2	61,2
		-
	14.074,4	-
	296,5	-
	2.352,8	-
	1.694,6	-
	527,3	-
	50,5	-
	152,1	-
	9.338,5	29,9
	9.106,4	-
	232,1	-
	636,2	2,0
	32,6	0,1
	896,9	2,9
	546,3	1,7
	497,9	1,6
	171,9	0,5

Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich, GUS 2006 r.

Struktura użytkowania oraz władania gruntami rolnymi

W 2005 r. powierzchnia użytków rolnych, która była użytkowana przez gospodarstwa rolne wynosiła 15.906,0 tys. ha (50,9% powierzchni kraju). Dominują rolę wśród użytków rolnych odgrywały grunty orne, które zajmowały ponad 39% powierzchni kraju oraz trwałe użytki zielone - 10,8% powierzchni kraju, odpowiednio 12.222,0 tys. ha i 3.387,5 tys. ha (Tabela 13).

Tabela 13. Powierzchnia użytków rolnych oraz innych gruntów w gospodarstwach według władania i użytkowania w 2005 r.




	19.148,2	15.979,6

	15.906,0	14.005,4





	1.157,7	1.082,7
	1.278,1	891,5

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., GUS, Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2006 r. GUS.

Biorąc pod uwagę strukturę własności gruntów użytkowanych rolniczo, dominujące znaczenie odgrywał sektor prywatny, w tym gospodarstwa indywidualne, które władały powierzchnią 15.979,6 tys. ha, z których ponad 87% stanowiły użytki rolne. Dodatkowo, we władaniu gospodarstw indywidualnych znajdowało się prawie 7% lasów i gruntów leśnych a także ponad 5% gruntów pozostałych, które związane były z prowadzoną działalnością (np. grunty będące pod zabudowaniami, pod drogami, torfowiska, żwirownie).

Średnia wielkość gospodarstw rolnych

Średnia powierzchnia gruntów w jednym gospodarstwie rolnym w 2005 r. wynosiła 6,71 ha (dla gospodarstw indywidualnych 5,86 ha), w tym użytków rolnych - 5,82 ha (dla gospodarstw indywidualnych - 5,13 ha). Natomiast średnia powierzchnia gruntów w gospodarstwach o powierzchni powyżej 1 ha UR ogółem wynosiła 9,93 ha (dla gospodarstw indywidualnych - 8,63 ha), użytków rolnych - 8,69 ha (dla gospodarstw indywidualnych - 7,65 ha) (GUS 2006).

Biorąc pod uwagę gospodarstwa rolne które prowadzą działalność rolniczą, średnia powierzchnia użytków rolnych w tych gospodarstwach w 2005 r. wynosiła 6,19 ha. W przekroju terytorialnym, największa średnia wielkość użytków rolnych w gospodarstwach rolnych które prowadziły działalność rolniczą, zarówno w zbiorowości ogółem jak i podmiotów powyżej 1 ha UR występowała w województwach północnych oraz zachodnich tj. zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim, a najmniejsza - w województwach południowych tj. małopolskim i podkarpackim (Rysunek 4).

grafika

Rysunek 4. Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych prowadzących działalność rolniczą w 2005 r.

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., GUS

Struktura użytkowania oraz władania gruntami leśnymi

Powierzchnia lasów, według faktycznego stanu użytkowania, w Polsce wynosi 9.000,5 tys. ha, co daje średnią lesistość na poziomie 28,8% (Rysunek 5), która systematycznie wzrasta.

Szacuje się, że na skutek konsekwentnej realizacji celów polityki leśnej państwa powinno nastąpić zwiększenie lesistości kraju do 30% w roku 2020 i 33% po roku 2050 (Krajowy Program Zwiększania Lesistości, 2003).

Zwiększanie lesistości kraju ma istotne znaczenie dla poprawy procesu wiązania dwutlenku węgla (obecnie lasy wiążą 8% całkowitej emisji gazów cieplarnianych), ochrony gleb i wód oraz wzmacniania spójności przestrzennej krajobrazu, w tym korytarzy ekologicznych.

grafika

Rysunek 5. Powierzchnia lasów w latach 1996 - 2005

Źródło: Leśnictwo 2006, GUS

W strukturze lasów dominują lasy publiczne (82,3%, w tym 81,4% należy do Skarbu Państwa i 0,9% do gmin). Lasy prywatne stanowią 17,7% powierzchni leśnej (Rysunek 6).

Produkcja globalna leśnictwa wyniosła w 2004 r. 5.649,0 mln złotych, Udział sektora prywatnego osiągnął poziom 23,1%, notując spadek w stosunku do roku poprzedniego (28,7%) (GUS, Leśnictwo 2005).

grafika

Rysunek 6. Zestawienie struktury własnościowej lasów w Polsce

Źródło: Forests in Poland 2005, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych

Wskaźnik lesistości jest zróżnicowany przestrzennie - waha się od 20,7% w województwie łódzkim (Polska centralna) do 48,7% w województwie lubuskim (Polska zachodnia).

Powierzchnia leśna przypadająca na 1 mieszkańca Polski wynosi 0,24 ha i jest to jeden z najniższych wskaźników w regionie środkowoeuropejskim. W Polsce dominują drzewostany iglaste (75,8%).

Lasy prywatne charakteryzują się znacznym rozdrobnieniem. Powierzchnia zalesiona przypadająca na 1 właściciela wynosi średnio 1,28 ha. Niska jest przeciętna zasobność drzewostanów w lasach prywatnych, która wynosi 119 m³/ha, podczas gdy w lasach państwowych 222 m³/ha.

W Rzeczypospolitej Polskiej udział lasów prywatnych zwiększa się w wyniku systematycznego zalesiania gruntów rolnych. Największą powierzchnię tych lasów posiadają województwa: mazowieckie, lubelskie, podlaskie i małopolskie gdzie łącznie znajduje się ponad 58% ogólnej powierzchni lasów prywatnych (Tabela 14).

Tabela 14. Powierzchnia lasów prywatnych według województw


1.589.909	1.492.080	675.08	7.181	23.140	56,8
14.004	12.335	-	681	988	63,6
44.210	42.131	584	336	1.159	76,7
220.679	210.388	9.411	232	648	76,7
8.176	7.276	9	69	822	80,5
123.025	115.944	6.164	189	728	78,2
187.500	168.907	14.397	479	3.717	21,4
332.909	320.000	10.163	443	2.303	42,5
10.943	9.972	5	701	265	89,2
97.287	87.292	7.064	477	2.454	60,4
189.786	184.346	4.070	475	895	59,9
69.563	68.209	63	114	1.177	69,1
78.409	69.121	7.838	443	1.008	49,8
87.159	79.108	7.037	272	742	70,6
37.225	35.046	19	197	1.963	43,7
77.994	73.853	684	1.483	1.974	68,8
11.042	8.152	-	592	2.298	61,3

Źródło: Leśnictwo 2006, GUS

Wspólnoty gruntowe

Wspólnoty gruntowe to charakterystyczna i historyczna forma wspólnego gospodarowania lasami, szczególnie w województwach południowej i wschodniej Polski. Na podstawie badań Instytutu Badawczego Leśnictwa (IBL) w 81% gmin w kraju, w 447 gminach znajduje się 1.588 wspólnot gruntowych (rolnych, rolno-leśnych oraz leśnych) - w 13 województwach i 158 powiatach. Spośród wszystkich odnotowanych wspólnot prawie 19% (300 wspólnot o łącznej powierzchni ponad 10,2 tys. ha) są to leśne wspólnoty, które nie posiadają gruntów rolnych, natomiast 197 wspólnot są to wspólnoty rolne (prawie 2,5 tys. ha gruntów rolnych), które nie posiadają lasów.

Należy podkreślić, że łącznie w ośmiu województwach (lubelskie, mazowieckie, małopolskie, podlaskie, świętokrzyskie, łódzkie, podkarpackie i śląskie) znajduje się 1.529 wspólnot (96% wszystkich zinwentaryzowanych wspólnot w kraju) o powierzchni ogólnej 77,5 tys. ha (94,6% powierzchni), w tym 47 tys. ha lasów (97,6% powierzchni lasów będących we wspólnotach) (Tabela 15)²³.

Tabela 15. Liczba oraz powierzchnia wspólnot gruntowych wg województw²⁴



32	80	298	12.168,61	6.539,51	5.629,10
20	90	362	15.610,75	7.009,35	8.601,39
18	29	138	9.452,89	6.414,51	3.038,38
17	48	156	6.163,96	4.093,55	2.070,41
17	56	157	11.650,75	8.986,31	2.664,44
14	55	169	8.336,22	3.383,06	4.953,16
12	37	168	8.279,78	6.072,10	2.207,68
11	17	38	3.116,68	512,66	2.604,02
10	29	81	5.786,12	4.701,61	1.084,51
3	2	10	1.007,36	492,85	514,51
2	2	9	163,37	75,37	88,00
1	1	1	54,21	18,54	35,67
1	1	1	84,73	39,74	44,99
158	447	1.588	81.875,43	48.339,17	33.536,26

Źródło: Analiza prywatnych gospodarstw rolno-leśnych i leśnych w Polsce - projekt sieci gospodarstw testowych. Instytut Badawczy Leśnictwa, 2006

Powierzchnia lasów wraz z powierzchnią leśną znajdującą się poza ewidencją geodezyjną (powierzchnia lasów w wyniku naturalnej sukcesji)

W ogólnopolskich badaniach IBL w 2004 r. w 520 gospodarstwach rolnych posiadających las 37,7% ankietowanych gospodarstw oszacowało powierzchnię gruntów, które w dalszym ciągu w ewidencji są gruntami rolnymi, mimo, że rośnie tam już las, który pojawił się w wyniku samosiewu. Szacunkowa powierzchnia takich obszarów w skali kraju została ustalona na około 317 tys. ha. Stanowi to około 21,5% (1.476 tys. ha - stan na 31.XII.2005 r.) powierzchni lasów prywatnych (będących własnością osób fizycznych). Z uwzględnieniem tej powierzchni można szacunkowo przyjąć, że powierzchnia lasów prywatnych wraz z wprowadzeniem tych lasów do ewidencji pod pozycję "lasy" wzrosłaby do prawie 1.800 tys. ha.

3.1.2. Wyniki w sektorze rolnym, leśnym i żywnościowym

Charakterystyka struktury obszarowej gospodarstw rolnych

W Rzeczypospolitej Polskiej w roku 2005 funkcjonowało łącznie 2.733.363 gospodarstw rolnych z czego w sektorze prywatnym²⁵ 2.732.270, natomiast w sektorze publicznym²⁶ 1.094 jednostek. Liczba gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych wynosiła w 2005 roku 1.786,7 tys., w tym 1.782,3 tys. stanowiły gospodarstwa indywidualne.

Biorąc pod uwagę prowadzenie działalności rolniczej w 2005 roku 2.476.474 gospodarstw prowadziło działalność rolniczą w tym 1.708,1 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (Tabela 16).

Tabela 16. Liczba gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych



2.733.363	946.679	1.032.441	388.513	245.038	99.156	21.536
2.476.474	768.375	961.606	383.265	243.388	98.665	21.175
2.728.909	946.577	1.031.965	388.182	244.695	98.728	18.761
2.472.830	768.293	961.305	383.039	243.142	98.359	18.692

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006

Przewiduje się, że do roku 2015 nastąpi ubytek netto gospodarstw o 10,4%, tym samym liczba gospodarstw ulegnie zmniejszeniu o 187 tys. i wyniesie 1.600 tys.²⁷

Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce jest zróżnicowana ze względu na procentowy udział powierzchni użytkowanej rolniczo (Tabela 17).

Tabela 17. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych

Gospodarstwa rolne według grup obszarowych użytków rolnych [ha]
<1	1-5	5-10	10-20	20-50	>50
2,4	15,9	17,4	21,2	18,0	25,2

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006

Liczebnie dominują gospodarstwa małe, o powierzchni do 5 ha (stanowią one 72,5% ogólnej liczby gospodarstw), które użytkują 18,3% użytków rolnych. Gospodarstwa powyżej 20 ha użytków rolnych, w tym największe, stanowią zaledwie 4,3%, ale w ich użytkowaniu pozostaje 43,2% powierzchni użytków rolnych. Udział gospodarstw średnich (od 5 do 20 ha użytków rolnych) wynosi 23,4% ogólnej liczby gospodarstw. Gospodarstwa te użytkują 38,6% użytków rolnych.

Jednocześnie od 1996 roku następuje ubytek gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych. Stan ten można tłumaczyć m.in. przepływem gruntów do jednostek nie stanowiących gospodarstw rolnych, na działki rekreacyjne, budowę dróg i innych obiektów. Ponadto od 1996 roku zmalała także liczba samych gospodarstw, jednak można zaobserwować dążność gospodarstw do komasacji gruntów. Tym samym w wyniku koncentracji, rośnie liczba gospodarstw największych (powyżej 20 ha) oraz gospodarstw najmniejszych (do 5 ha), natomiast maleje liczba jednostek o powierzchni od 5 do 20 ha (Tabela 18).

Należy podkreślić, że większość gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych posiada grunty w tzw. szachownicy, z czego ponad 18% w 6 i więcej działkach. Ponadto odległość działek od siedziby gospodarstwa wynosi w niektórych przypadkach nawet powyżej 10 km (w 4,6% gospodarstw).

Duże rozdrobnienie działek w ramach poszczególnych gospodarstw rolnych stanowi jeden z poważnych problemów rolnictwa, przekładający się na niskie dochody rolników. Instrumentem pozwalającym na poprawę tej struktury jest scalenie gruntów, które przyczynia się także do trwałego rozwoju obszarów wiejskich, w tym stworzenia korzystniejszych warunków gospodarowania w rolnictwie i leśnictwie, przez poprawę rozłogu gospodarstw i wyposażenie urządzanych obszarów w systemy infrastruktury technicznej i społecznej. Przyczynia się więc to do poprawy efektywności ekonomicznej i produktywności gospodarstw rolnych oraz podniesienia dochodów w rolnictwie. W polskich warunkach prace scaleniowe wykonywane są na obszarach gdzie istnieje odpowiedni potencjał do produkcji rolnej, a scalenia przyczyniają się głównie do obniżenia kosztów produkcji, w tym zwłaszcza transportu. W ramach scalenia, prace w zakresie zagospodarowania poscaleniowego terenu będą uwzględniać wymogi środowiska naturalnego, w tym ocenę oddziaływania na środowisko. Szacuje się, że przeprowadzenia prac scaleniowych wymaga w Polsce około 3 mln ha gruntów rolnych.

Tabela 18. Gospodarstwa rolne według obszarów użytków rolnych (w odsetkach)


		O powierzchni użytków rolnych w ha

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006

Obszar Polski jest bardzo zróżnicowany regionalnie zarówno pod względem gospodarczym jak również społecznym. Biorąc pod uwagę obszary wiejskie w tym produkcję rolniczą, na podstawie danych dotyczących m.in. powierzchni UR (tys. ha), współczynnika SGM (Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej) w przeliczeniu na 1 ha UR, średniej powierzchni gospodarstwa wyznaczono w Polsce cztery regiony rolnicze:

- I Region (Pomorze i Mazury);

- II Region (Wielkopolska i Śląsk);

- III Region (Mazowsze i Podlasie);

- IV Region (Małopolska i Pogórze).

Zagęszczenie ludności waha się od 16,57% (Region I) do 29,73% (Region IV), gdzie zamieszkuje największy odsetek ludności wiejskiej. Charakterystykę wydzielonych regionów rolniczych Polski obrazuje poniższa tabela.

W województwach: lubuskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim (Region Pomorze i Mazury) średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w tym regionie jest, jak na warunki polskie, stosunkowo duża. Jednakże intensywność produkcji jest najniższa w kraju. W tym regionie obserwowany jest wysoki udział zbóż w strukturze zasiewów i niska obsada zwierząt. Warunki te sprzyjają m.in. realizacji przedsięwzięć rolnośrodowiskowych.

Województwa: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, opolskie i wielkopolskie (Region Wielkopolska i Śląsk) charakteryzują się gospodarstwami rolnymi o powierzchni nieco większej niż średnia krajowa, a produkcja w nich prowadzona odbywa się w sposób bardziej intensywny. O tym ostatnim świadczy najwyższe w kraju zużycie nawozów mineralnych (w tym również wapniowych) na jednostkę powierzchni oraz zakupy pasz treściwych w przeliczeniu na 1 sztukę inwentarza. Region ten wyróżnia wysoka obsada trzody chlewnej. Dzięki temu drugi co do obszaru użytków rolnych region zajmuje pierwsze miejsce pod względem rozmiarów produkcji towarowej. Korzystne efekty gospodarowania w tym regionie nie wynikają z faktu dostatecznie dużej skali produkcji, czy też wyłącznie z korzystnych warunków przyrodniczych. Są one w dużym stopniu efektem wysokiego poziomu kwalifikacji rolników.

Czynniki te z jednej strony wpływają na możliwość efektywnego wykorzystania środków związanych z inwestycjami i restrukturyzacją gospodarstw rolnych, a z drugiej strony warto promować w tych regionach działania o charakterze prośrodowiskowym (w tym inwestycje z zakresu infrastruktury ochrony środowiska, program rolnośrodowiskowy), w celu zmniejszenia nadmiernej presji ze strony rolnictwa.

W województwach: lubelskim, łódzkim, mazowieckim i podlaskim (Region Mazowsze i Podlasie) średnia wielkość gospodarstwa jest zbliżona do średniej krajowej. Niska jest natomiast intensywność produkcji rolniczej, choć są tu obszary bardzo intensywnej produkcji, jak np. grójecko-warecki rejon produkcji owoców, podwarszawski rejon produkcji warzyw. Region ten charakteryzuje się dużą obsadą inwentarza żywego, głównie bydła, ale w zdecydowanej większości gospodarstw stada są mało liczne, co obniża efektywność tej produkcji. Występuje natomiast stosunkowo duża koncentracja chowu trzody chlewnej.

W tych województwach istnieją dobre warunki do realizacji działań o charakterze inwestycyjnym, poprawy infrastruktury w gospodarstwach rolnych oraz ze względu na dużą obsadę zwierząt - dostosowania gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej.

Województwa: małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie (Region Małopolska i Pogórze) stanowią region gdzie średnia powierzchnia gospodarstw rolnych pod względem obszaru użytków rolnych wynosi od 3,17 ha do 4,67 ha. Gleby dobrej jakości, mimo niejednokrotnie niekorzystnego agroklimatu oraz fizjografii pozwalają uzyskać wysokie plony. Region ten wyróżnia się największym w kraju rozdrobnieniem agrarnym i nawet przy bardzo wysokim udziale czynników intensyfikujących, skala produkcji jest najniższa w kraju. Również obsada zwierząt jest najwyższa w kraju, ale produkcja zwierzęca prowadzona jest na bardzo małą skalę i ogranicza uzyskiwanie dostatecznej efektywności produkcji. Warunki produkcyjne sprzyjają rozwojowi produkcji owoców jagodowych (miękkich), warzyw gruntowych i przyspieszonych (pod osłonami). Czynniki te stanowią dobrą podstawę do realizacji instrumentów sprzyjających tworzeniu grup producentów, podnoszeniu jakości żywności oraz szkoleń zawodowych.

Województwa te charakteryzują się najniższym zużyciem nawozów sztucznych na ha UR w skali kraju, co umożliwia rozwój produkcji rolniczej metodami ekologicznymi. Z kolei wyjątkowe warunki krajobrazowo-przyrodnicze sprzyjają rozwojowi gałęzi pozarolniczych (np. agroturystyki) oraz rynku tradycyjnych (regionalnych) produktów.

Wyodrębnienie standardowej nadwyżki bezpośredniej a także wielkości ekonomicznej pozwala określić liczbę gospodarstw rolnych według klas wielkości ekonomicznej. Jednocześnie klasyfikacja gospodarstw rolnych oparta na tych dwóch wskaźnikach pozwala dobrze scharakteryzować strukturę produkcji i siłę ekonomiczną gospodarstw.

Gospodarstwa rolne według klas wielkości ekonomicznej

Określenie wielkości gospodarstw przy pomocy wielkości ekonomicznej potwierdza znaczne rozdrobnienie polskiego sektora rolnego. Świadczy o tym fakt, że spośród 2.476.474 gospodarstw, które prowadziły w 2005 roku działalność rolniczą, ponad 69% to gospodarstwa charakteryzujące się bardzo małą klasą wielkości ekonomicznej - do 2 ESU (Tabela 19). Prawie 12% gospodarstw należało do grupy 2-4 ESU, o połowę mniej gospodarstw sklasyfikowano w przedziale 4-6 ESU. Z kolei do gospodarstw bardzo dużych tj. o wielkości ekonomicznej powyżej 100 ESU można zaliczyć 0,15% podmiotów prowadzących działalność rolniczą.

Tabela 19. Liczba gospodarstw rolnych według klas wielkości ekonomicznej

	2.476.474
	1.718.803
	291.738
	144.310
	84.288
	96.978
	50.855
	72.853
	12.832
	2.649
	1.168

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006

W ujęciu regionalnym największy odsetek gospodarstw o wielkości ekonomicznej do 2 ESU znajduje się w województwie śląskim, podkarpackim oraz małopolskim. Z kolei gospodarstwa największe ekonomicznie (powyżej 100 ESU) występują najczęściej w województwach: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim.

Gospodarstwa rolne według typów rolniczych

Zgodnie z danymi GUS w 2005 r. najwyższy odsetek gospodarstw specjalizował się w uprawach polowych (Tabela 20). Udział tej grupy w strukturze gospodarstw prowadzących działalność rolniczą wynosił 28,0%, największa ich liczba zlokalizowana jest w województwie podkarpackim i małopolskim. Znaczny odsetek stanowiły również gospodarstwa z różnorodną produkcją, określone jako "różne uprawy i zwierzęta, łącznie". Odsetek tych gospodarstw wynosił 19,3%, a największą ich liczbę zarejestrowano również w wyżej wymienionych województwach.

Wśród gospodarstw specjalistycznych ponad 13% to gospodarstwa "specjalizujące się w chowie zwierząt żywionych w systemie wypasowym" oraz 11% to gospodarstwa o typie rolniczym "różne zwierzęta".

Blisko 9% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą nie posiada ukierunkowanej produkcji roślinnej, z tego też względu określono je jako typ rolniczy "różne uprawy". Należy zauważyć, że w klasyfikacji gospodarstw według typów rolniczych nieznaczny udział miały gospodarstwa specjalizujące się w uprawach ogrodniczych (2,1%).

Tabela 20. Liczba gospodarstw rolnych według typów rolniczych

	2.476.474
	693.912
	51.211
	140.553
	330.028
	137.767
	219.832
	275.005
	478.072
	150.094

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006

Poziom wykształcenia zarządzających gospodarstwami rolnymi

Według GUS w 2005 roku 61,5% gospodarstw było kierowanych przez osoby nie posiadające wykształcenia rolniczego, a 22,2% przez osoby z ukończonym kursem rolniczym, jako najwyższym poziomem wykształcenia rolniczego (Rysunek 7).

grafika

Rysunek 7. Udział gospodarstw rolnych w ogólnej liczbie gospodarstw według poziomu wykształcenia rolniczego osoby kierującej gospodarstwem w 2005 r.

Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005, GUS 2006

Ponadto w strukturze gospodarstw rolnych przeważają gospodarstwa kierowane przez osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym o charakterze nierolniczym (28,7%), a tylko niewielki odsetek (4,3%) stanowią osoby z dyplomem wyższych studiów, niezwiązanych z rolnictwem. Spośród osób kierujących gospodarstwem rolnym, zaledwie 1,2% posiada dyplom ukończenia studiów rolniczych (GUS 2006). Mając powyższe na uwadze, w celu zwiększenia aktywności społeczno-zawodowej osób kierujących gospodarstwami rolnymi powinno się dążyć do podnoszenia kwalifikacji zawodowych tych osób oraz wprowadzać instrumenty ułatwiające rozpoczynanie prowadzenia działalności rolniczej przez osoby wykształcone. Z uwagi na generalnie niski poziom wykształcenia ludności rolniczej, szczególnie istotne znaczenie dla rozwoju sektorów rolnictwa oraz leśnictwa ma pomoc szkoleniowa.

Ważną rolę pełni doradztwo, gdyż rolnicy nie mają wiedzy nt. nowoczesnych metod zarządzania, zasady wzajemnej zgodności (ang. cross-compliance), nisz rynkowych etc. Dotychczasowe działania prowadzone w zakresie doradztwa na rzecz rolników i mieszkańców wsi, skupione były głównie na przygotowaniu rolników do integracji z Unią Europejską oraz umożliwieniu korzystania z pomocy ze środków wspólnotowych. Potrzeby w tym zakresie dotyczą wszystkich aktywnych rolników, tj. ok. 1,5 mln osób. W związku z tym zakłada się, że każdy producent rolny skorzysta przynajmniej jeden raz z oferowanej formy w zakresie szkoleń lub doradztwa.

Wiek osób zarządzających gospodarstwami rolnymi

Według danych GUS w 2005 r., struktura wieku użytkowników gospodarstw rolniczych wykazuje, że ok. 12,5% to osoby do 35 roku życia, natomiast ponad 34,2% stanowią osoby powyżej 55 lat.

Podobną tendencję można zaobserwować, biorąc pod uwagę dane ARiMR, które dotyczą wieku osób ubiegających się o przyznanie płatności bezpośrednich do gruntów rolnych,²⁸ a więc grupy rolników, którzy aktywnie korzystają ze wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Blisko 300 tys. (20%) gospodarstw prowadzonych jest przez osoby w wieku ponad 55 lat (Rysunek 8).

Należy podkreślić, że w strukturze osób prowadzących działalność rolniczą największy udział stanowiły osoby w wieku 35- 55 lat zarówno według GUS jak i ARiMR.

Tym niemniej nie bez znaczenia jest grupa gospodarstw, która jest obecnie w posiadaniu przez osoby w wieku 55 lat i więcej. Są to gospodarstwa, które w najbliższych latach będą przekazywane następcom. W celu stymulowania transferu tych gospodarstw na rzecz młodych, wykształconych właścicieli oraz ułatwienia młodym rolnikom podejmowania działań inwestycyjnych, konieczne jest zastosowanie wsparcia w formie premii. Podkreślić należy, że wsparcie kierowane jest tylko do grupy gospodarstw o ponadprzeciętnej wielkości w skali regionu i kraju, które zarządzane przez młodych właścicieli o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych będą miały szansę na efektywne gospodarowanie.

grafika

Rysunek 8. Struktura wiekowa rolników ubiegających się w roku 2006 o przyznanie płatności bezpośrednich do gruntów rolnych²⁹

Infrastruktura techniczna w rolnictwie

W 2005 r. w gospodarstwach rolnych było 1.437,2 tys. ciągników, 147,3 tys. kombajnów zbożowych, 89,2 tys. kombajnów ziemniaczanych oraz 36,8 tys. kombajnów buraczanych. Jednak w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych lub powierzchni uprawy, wartości wskaźników wyposażenia w Rzeczypospolitej Polskiej znacznie odbiegają od analogicznych wskaźników dla UE-15. Liczba ciągników w przeliczeniu na 100 gospodarstw rolnych w Republice Federalnej Niemiec, Republice Francuskiej i Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest od 2 do 3 razy większa niż w Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z opinią Instytutu Budownictwa Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (IBMER), niepokojący jest jednak wiek i stopień zużycia środków trwałych, stopień mechanizacji w rolnictwie oraz związana z tym luka techniczno-technologiczna dzieląca polskie rolnictwo od rolnictwa przodujących w tym zakresie państw UE-15. Ciągniki wykorzystywane w rolnictwie charakteryzują się dużym zużyciem i długim czasem wykorzystania (średni wiek ciągnika szacowany jest na 23 lata, a kombajnu zbożowego na 21 lat).

W konsekwencji należy brać pod uwagę niebezpieczeństwo, iż w perspektywie najbliższych 10 lat wiele gospodarstw rolniczych w Rzeczypospolitej Polskiej może zostać pozbawionych maszyn i ciągników rolniczych.

Ponadto wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. wskazują, że indywidualne gospodarstwa rolne w Rzeczypospolitej Polskiej dysponowały budynkami inwentarskimi i gospodarczymi w liczbie 5.373,6 tys., w tym 1.659,1 tys. budynkami inwentarskimi i 3.714,5 tys. budynków gospodarskich. Budynki wielofunkcyjne znajdowały się w 32,4% gospodarstw rolnych - największy ich udział (45-60%) zarejestrowano w gospodarstwach rolnych o powierzchni 300 ha lub większej.

Stan techniczny i standard tych budynków na ogół jest niski. Prawie połowa z nich została wybudowana przed 1960 r., tj. 46% obór, 50% chlewni, 44% stodół. Do 1996 r. zmodernizowano zaledwie 15% budynków inwentarskich i gospodarczych. Średnia kubatura nowego budynku inwentarskiego wynosi blisko 1.200 m³, w tym w budownictwie indywidualnym - 1.000 m³. Jednakże od kilku lat utrzymuje się tendencja wzrostowa w ilości oddawanych do użytku budynków produkcyjnych w rolnictwie, głównie obiektów inwentarskich. W zakresie infrastruktury obiektów inwentarskich, najważniejsze problemy wiążą się z przechowywaniem obornika bezpośrednio na gruncie, co ma duży wpływ na zanieczyszczenie studni przydomowych oraz niewystarczającym odsetkiem wyposażenia gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę.

Mając powyższe na uwadze, mimo dotychczasowego wsparcia w ramach programów krajowych, Programu SAPARD, Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno-spożywczego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006", gospodarstwa rolne w Polsce wykazują wciąż znaczne potrzeby inwestycyjne. Dotyczą one głównie stanu ilościowego i jakościowego technicznej infrastruktury produkcyjnej użytkowanej w rolnictwie.

Ponadto istotne znaczenie dla ogólnego obrazu dostosowania obszarów wiejskich do wymaganych wkrótce standardów środowiskowych ma stopień wyposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia związane z ochroną środowiska, jak np. urządzenia do przechowywania odchodów zwierzęcych. Jest to kwestia szczególnie istotna w świetle przestrzegania przez gospodarstwa rolne zarówno zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej, jak i w przyszłości zasad cross-compliance, co będzie przekładało się bezpośrednio na możliwości uzyskiwania wsparcia zarówno z tytułu płatności bezpośrednich (co dotyczy ok. 1,5 mln gospodarstw rolnych powyżej 1 ha), jak i działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich.

Dlatego też zasadnym jest wprowadzenie instrumentów mających na celu wsparcie finansowe dotyczące poprawy konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez modernizację technicznej infrastruktury produkcyjnej, dostosowanie profilu, skali i jakości produkcji do potrzeb rynku, poprawę bezpieczeństwa żywności, poprawę warunków utrzymania zwierząt, ochrony środowiska lub bezpieczeństwa pracy.

Infrastruktura wodna związana z rolnictwem oraz gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi

Z danych statystycznych wynika, że na koniec 2005 roku 6.647.469 ha użytków rolnych było wyposażonych w urządzenia melioracji wodnych szczegółowych. Urządzeniom tym towarzyszyły:

- wały przeciwpowodziowe - 8.469 km;

- stacje pomp - 572 szt. o wydajności 886.927 l/sek.;

- zbiorniki wodne - 200 szt. o pojemności 284.971 tys. m³.

Część urządzeń melioracyjnych ze względu na ich dekapitalizację spełnia swoje zadania w ograniczonym zakresie i przywrócenie im pełnej sprawności technicznej może odbyć się poprzez ich modernizację lub odbudowę. Na modernizację lub odbudowę oczekują:

- urządzenia melioracji wodnych szczegółowych na powierzchni 1.383.420 ha (20,8% powierzchni zmeliorowanych gruntów);

- urządzenia melioracji wodnych podstawowych na ciekach o długości 13.209 km (20,5% cieków naturalnych);

- kanały o łącznej długości 2.353 km (24,6%);

- wały przeciwpowodziowe na długości 3.205 km (37,8%);

- zbiorniki wodne o pojemności 35.089 m³ (12,3%);

- stacje pomp w ilości 180 szt. (31,5%).

Polska nie jest przygotowana do zapobiegania skutkom suszy. Do prowadzenia nawodnień przystosowano zaledwie 440 tys. ha użytków rolnych (głównie łąk i pastwisk), tj. nieco ponad 2% wszystkich użytków rolnych. Istotne dla rolnictwa oraz ochrony środowiska jest tworzenie warunków dla zwiększenia retencji wody.

Produkcja roślinna

Produkcja roślinna w Polsce stanowi ważną składową sektora rolnego. Dominuje produkcja zbóż, roślin okopowych, w tym przede wszystkim ziemniaków (mimo corocznego spadku powierzchni ich uprawy) oraz warzyw i owoców. Coraz większe znaczenie zyskuje uprawa roślin na cele nieżywnościowe, w tym uprawa roślin energetycznych. Chociaż sektor upraw energetycznych w Polsce znajduje się na bardzo wczesnym etapie rozwoju, cieszy się on coraz większym zainteresowaniem rolników, jako alternatywne źródło dochodów.

W produkcji zbóż specjalizują się przede wszystkim regiony Polski centralnej, północno-wschodniej i północno-zachodniej. Uprawa ziemniaka jest domeną województw pasa centralnego i południowo-wschodniego. Rośliny oleiste są uprawiane głównie w Polsce północno-zachodniej, rośliny przemysłowe, np. tytoń - w przeważającej części w województwach: lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim, kujawsko-pomorskim, małopolskim. Dzięki sprzyjającym warunkom glebowo-klimatycznym i ekonomicznym Polska jest obecnie największym producentem ziemniaków i jednym z czterech największych producentów rzepaku na rynku europejskim.

Równocześnie znaczący udział w uprawach tradycyjnie związanych z rolnictwem polskim zajmuje burak cukrowy. Głównym obszarem produkcji tej rośliny jest region wielkopolski, kujawsko-pomorski oraz lubelski.

Produkcja owoców i warzyw ze względu na warunki glebowe i klimatyczne jest umiejscowiona przede wszystkim w pasie centralnym i południowo-wschodnim.

Produkcja zbóż w latach 2000-2005 charakteryzowała się dużą zmiennością (Tabela 21), powodowana warunkami klimatycznymi. W porównaniu z poprzednią dekadą nastąpił umiarkowany trend wzrostowy. Udział zbóż w globalnej produkcji roślinnej sięgał 38%.

Tabela 21. Zbiory i plony głównych ziemiopłodów



8.503	9.283	9.304	7.858	9.892	8.771
4.003	4.864	3.831	3.172	4.281	3.404
2.783	3.330	3.370	2.831	3.571	3.582
1.070	1.305	1.486	1.182	1.431	1.324
1.901	2.698	3.048	2.812	3.723	3.903
3.084	4.060	3.836	3.608	4.322	3.800
923	1.362	1.962	1.884	2.344	1.900
958	1.064	953	793	1.633	1.450
24.232	19.379	15.524	13.731	13.999	10.369
13.134	11.364	13.434	11.740	12.730	11.731

32,3	35,3	38,5	34	42,8	39,5
18,8	24,3	24,6	21,4	27,6	24,1
25,4	31,1	2.973	27,9	35,2	32,2
18,9	24,6	24,6	22,4	27,5	24,6
27,3	32,2	32,3	28,5	35,2	32,7
20,9	27,6	28,1	24,8	29,6	28,7
60,6	60,7	61,6	52,9	56,9	55,9
21,9	24,0	21,7	18,6	30,3	26,3
194,0	162,0	193,0	179,0	196,0	176,0
394,0	358,0	443,0	410,0	428,0	410,0

Źródło: GUS

W strukturze zasiewów zbóż w Polsce widoczne są w ostatnich latach zmiany, będące wynikiem relatywnie małej towarowości produkcji. Duży jest udział zbóż paszowych (pszenżyto, mieszanki zbożowe), które tylko w niewielkich ilościach pojawiają się w obrocie targowiskowym a w zdecydowanej większości zużywane są w produkujących je gospodarstwach. Zjawisko to jest w głównej mierze wynikiem istniejącej w Polsce struktury obszarowej. Stosunkowo nowym zjawiskiem jest zwiększenie się obszaru uprawy kukurydzy na ziarno (kosztem głównie owsa i żyta), co wiązać należy z upowszechnieniem się technologii uprawy, zbioru i użytkowania kukurydzy na pasze.

W latach 2000-2005 można zaobserwować tendencję wzrostową produkcji nasion rzepaku i rzepiku, przy czym w 2005 roku wyniosła ona 1.450 tys. ton i była niższa w porównaniu z rokiem 2004 (Tabela 21). O zmniejszeniu zbiorów zadecydował spadek plonów, który wynikał głównie z mniej korzystnych warunków agrometeorologicznych występujących w okresie wegetacji. Ponadto o rekordowych wynikach produkcyjnych w roku 2004 zdecydował wzrost powierzchni uprawy rzepaku o ok. 26% w porównaniu z rokiem 2003, z uwagi na wysokie ceny rzepaku oraz korzystną relację cen rzepak: pszenica w roku 2003, tj. w momencie podejmowania przez producentów rolnych decyzji produkcyjnych o nowych zasiewach.

W latach 2000-2005 produkcja ziemniaków cechowała się tendencją spadkową (Tabela 21), przy czym w roku 2004-2005 osiągnięto niewielki wzrost produkcji dzięki wyższym plonom pomimo zmniejszenia powierzchni uprawy. Wysoki poziom plonowania wynikał z korzystnych warunków agrometeorologicznych podczas wegetacji i zbioru, ponadto w mniejszym stopniu niż zwykle wystąpiła stonka ziemniaczana, wolniej też rozwijała się zaraza ziemniaczana. Spadek produkcji ziemniaków, który utrzymuje się już od początku lat dziewięćdziesiątych, wynika z faktu, iż produkcja ta w skali całego kraju jest dużo wyższa od zapotrzebowania przetwórstwa i potrzeb konsumpcyjnych.

Należy zaznaczyć, że poziom plonów ziemniaków w Polsce jest jednym z najniższych spośród krajów UE-25. Mniejszą wydajność z hektara notuje się jedynie w krajach nadbałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) oraz Portugalii. Składa się na to wiele przyczyn, z których najważniejsze to bardzo niski poziom nawożenia mineralnego oraz stosowania środków ochrony roślin. Dotyczy to zwłaszcza regionów o rozdrobnionej strukturze gospodarstw i charakteryzujących się wysokim udziałem ziemniaków w strukturze zasiewów, w gospodarstwach produkujących "na rynek" wysokość plonów jest znacznie wyższa.

W spożyciu ziemniaków kontynuowana jest słaba tendencja spadkowa, i w sezonie 2005/2006 spożycie wyniosło 126 kg/osobę. Zakłada się, że w kolejnych latach spożycie ziemniaków będzie nadal malało, w wyniku przewidywanego spadku konsumpcji ziemniaków nieprzetworzonych. Spadek ten częściowo będzie rekompensowany poprzez wzrost konsumpcji przetworów ziemniaczanych.

W odniesieniu do produkcji buraka cukrowego w 2005 roku nastąpiło dalsze ograniczenie powierzchni plantacji, głównie w wyniku zaniechania ich uprawy na słabych glebach, a także rezygnacji producentów rolnych nie specjalizujących się w tej dziedzinie. W konsekwencji liczba plantatorów wyniosła ok. 70,7 tys., a łączną powierzchnię plantacji ograniczono do 286 tys. ha. Jednocześnie produkcja (zbiory) buraka cukrowego w dłuższym okresie ulega zmniejszeniu (Tabela 21), gdyż poprawia się jakość przetwórcza tego surowca, a poziom produkcji jest dostosowany - poprzez kontraktacje - do zakładanego poziomu produkcji cukru, który w ostatnich latach oscyluje wokół 2 mln ton. Natomiast coroczne wahania poziomu produkcji buraków cukrowych (w wyżej przywołanym trendzie spadkowym) są spowodowane uzależnieniem plonów od czynników agrometeorologicznych.

W wyniku kilkuletniej dyskusji na temat reformy regulacji Wspólnotowego Rynku Cukru Komisja Europejska ustaliła, że stopniowe zmiany rozpoczną się od 1 lipca 2006 r. Reforma ta wprowadza szereg nowych elementów do dotychczasowej organizacji rynku cukru we Wspólnocie, które stworzą nową rzeczywistość funkcjonowania gospodarstw rolnych, w których uprawiane są buraki cukrowe³⁰.

W latach 2000-2005 zbiory owoców ogółem wyniosły ok. 2,92 mln ton (Tabela 22), a warzyw gruntowych 4,78 mln ton (Tabela 22). W 2005 r. produkcją owoców zajmowało się ok. 300 tys. gospodarstw, natomiast warzyw gruntowych - ok. 370 tys. gospodarstw, a warzyw pod osłonami ok. 22,7 tys. gospodarstw.

Tabela 22. Zbiory owoców i warzyw w latach 2000-2005 [tys. ton]





1.450	2.434	2.168	2.428	2.522	2.075
82	77	92	77	87	59
107	132	103	110	133	91
139	180	173	191	202	140
38	45	41	44	48	38
171	242	153	131	186	185
40	45	45	43	57	66
146	175	158	193	194	187
29	30	22	20	20	17



1.899	1.710	1.189	1.237	1.371	1.320
720	659	585	678	866	714
947	922	692	835	928	929
504	466	311	334	357	356
356	340	260	290	256	258
312	274	221	234	213	232

Źródło: GUS

Przetwórstwo owoców i warzyw jest bardzo rozproszone. Zajmuje się nim obecnie ok. 1.250 zakładów. Około 90% ogólnej liczby przetwórni to zakłady małe zatrudniające od 1 do 50 osób. Firmy duże stanowią ok. 2% ogólnej liczby przetwórni. Udział w rynku nowo powstałych małych zakładów szacowany jest na 80-90%. W 2004 r. przetworzono w zakładach około 70% (2,5 mln ton) zbiorów owoców oraz około 23% (1,1 mln ton) zbiorów warzyw. Dla większości zakładów przetwórczych problemem jest brak stabilnej bazy surowcowej, znaczne rozdrobnienie obszarowe upraw oraz niejednolita jakość surowca.

Dużemu rozdrobnieniu produkcji towarzyszy niski poziom wyposażenia technicznego gospodarstw, głównie w chłodnie, których posiadanie jest niezbędne do zachowania odpowiedniej jakości produktu i zabezpieczenia ciągłości dostaw.

Na rynku krajowym przetwórstwa owoców (głównie soków i przetworów tradycyjnych) rośnie w ostatnich latach przewaga podaży nad popytem. Konkurencja pomiędzy producentami powoduje procesy koncentracji w tej branży. W produkcji soków pitnych i napojów 9 firm ma ponad 80% udział w podaży, a w produkcji wyrobów żelowych 4 firmy mają 60% udziału w podaży na rynku.

Produkcja zwierzęca

W Polsce produkcja zwierzęca ma istotne znaczenie gospodarcze szczególnie w odniesieniu do bydła, trzody chlewnej i drobiu. Jednocześnie od kilkunastu lat zauważa się ograniczanie chowu bydła, owiec i koni (Tabela 23). W odniesieniu do pogłowia trzody chlewnej występują okresowe wahania związane z podażą i cenami pasz oraz opłacalnością produkcji i możliwościami zbytu, jednak pogłowie utrzymuje się na stałym poziomie. W przypadku pogłowia drobiu od 2003 r. nastąpił znaczący wzrost produkcji mięsa drobiowego, szczególnie w sektorze przemysłowym, którego siłą napędową był szybko rosnący eksport do krajów UE.

Tabela 23. Pogłowie zwierząt w latach 1990-2005 [tys. sztuk]

1990	2000	2002	2003	2004	2005
9.024,2	5.723,0	5.421,0	5.276,8	5.200,2	5.385,0

19.739,2	16.991,5	18.997,0	18.439,2	17.395,6	18.711,3
3.797,0	362,0	345,0	338,0	318,0	316,0
941,0	550,0	330,0	333,0	321,0	310,0
47.082,0	48.274,0	48.393,0	133.395,0	119.811,0	113.488,0

Źródło: GUS

Konsekwencją zmniejszania się pogłowia zwierząt w Rzeczypospolitej Polskiej są zmiany obsady na 100 ha użytków rolnych. W 2005 r. obsada kształtowała się następująco:

- bydła - zmniejszyła się z 54 szt. w 1990 r. do 34,5 szt./100 ha UR w 2005 r.;

- trzody chlewnej - zwiększyła się z 104 szt. w 1990 r. do 113,9 szt./100 ha UR w 2005 r.;

- owiec - zmniejszyła się odpowiednio z 22,2 szt. do 2,0 szt./100 ha UR w 2005 r.;

- koni - zmniejszyła się z 5,0 szt. do 2,0 szt./100 ha UR w 2005 r.

Korzystnym zjawiskiem, jakie obserwuje się od kilku lat w ramach produkcji zwierzęcej jest wzrost wydajności zwierząt. Dzięki temu mimo spadku pogłowia zwierząt, ilość produkowanych artykułów pochodzenia zwierzęcego utrzymuje się na stałym poziomie (żywiec wieprzowy, mleko) lub charakteryzuje się wzrostem (żywiec drobiowy, jaja) (Tabela 24).

Tabela 24. Produkcja podstawowych artykułów zwierzęcych w latach 1990-2005


tys. ton	4.493	4.112	4.776	4.565	4.699

tys. ton	2.341	2.501	2.833	2.538	2.540
tys. ton	1.428	635	591	611	599
tys. ton	105	83	76	59	61
tys. ton	474	834	1.228	1.309	1.452
tys. ton	37	45	30	35	34
tys. ton	96	7	6	6	5
mln l	15.371	11.543	11.546	11.477	11.575
mln szt.	7.597	7.621	9.168	9.250	9.640
tony	14.783	1.320	1.218	990	998

Źródło: GUS

Polska z produkcją około 12 mld l mleka rocznie jest jednym z większych producentów w Unii Europejskiej, porównywalnym z Holandią, Włochami, czy Wielką Brytanią. Mleczarstwo jest także jednym z podstawowych sektorów polskiego rolnictwa mającym 18-20% udział w wartości produkcji towarowej. O znaczeniu chowu bydła dla kondycji polskiego rolnictwa decyduje nie tylko wartość wyprodukowanego mleka szacowana na około 3,5 mld euro rocznie, ale również to, że ponad 21% produkcji globalnej polskiego rolnictwa ma swoje źródło w chowie bydła, które jednocześnie jest podstawowym gatunkiem umożliwiającym racjonalne wykorzystanie potencjału produkcyjnego trwałych użytków zielonych.

W 2008 r. krowy mleczne utrzymywano w ok. 550 tys. gospodarstw. Chowem bydła mlecznego w Polsce zajmowało się co trzecie, a w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim - co drugie gospodarstwo. W Polsce odnotowujemy stopniową poprawę struktury produkcji mleka. O ile w 2002 r. prawie 64% krajowego pogłowia krów znajdowało się w najmniejszych stadach liczących do 9 szt., a w stadach liczących ponad 30 krów zaledwie 10%, to w 2007 r. było to odpowiednio ok. 43% i ok. 20%. Udział stad liczących 10-29 krów zwiększył się w latach 2002-2007 z ok. 26% do ok. 38%.

Jednocześnie średnio w UE-15 przeciętne stado krów w latach 2005-2007 liczyło ponad 37 krów, a w stadach liczących przynajmniej 30 krów znajdowało się ponad 90% pogłowia z tego prawie 1/4 w stadach liczących ponad 100 krów. W najmniejszych stadach liczących do 9 krów znajdowało się niespełna 3% pogłowia krów w UE-15.

Proces dostosowań sanitarno-weterynaryjnych do wymogów UE przyśpieszył proces koncentracji chowu zwierząt rzeźnych i krów mlecznych i w konsekwencji spowodował eliminację z rynku niewielkich producentów. Proces ten szczególnie widoczny był w chowie bydła mlecznego, co wynikało z faktu rezygnowania przez małe gospodarstwa z chowu 1-2 sztuk krów. Mimo wzrostu koncentracji chowu zwierząt gospodarskich nadal jest ona niska i nie zagraża środowisku naturalnemu.

W 2005 r. tylko 11,4% pogłowia bydła znajdowało się w gospodarstwach prowadzących chów 50 i więcej sztuk, krów odpowiednio 3,7%. Trzody chlewnej w gospodarstwach posiadających 200 i więcej sztuk znajdowało się 24,8%.

Polska weszła do UE jako znaczący producent mięsa i mleka z ustabilizowanym rynkiem tych produktów. Integracja z UE pozwoliła zwiększyć opłacalność produkcji wołowiny i mleka. Na skutek atrakcyjnych cen oferowanych na rynku Wspólnoty, eksport bydła żywego do krajów UE-15 zwiększył się w 2005 r. w porównaniu do 2003 r. ilościowo o prawie 60%, a wartościowo o 147%. Znacząco wzrósł także eksport do UE-15 mięsa czerwonego ilościowo o 223% w ciągu 2 lat, a wartościowo o 252%.

W latach 2004-2005 zmieniła się struktura geograficzna eksportu produktów mleczarskich. W 2005 r. 77% eksportu mleczarskiego trafiło do krajów UE wobec 41% w 2003 r. Łączna wartość eksportu produktów mleczarskich do wszystkich krajów wynosiła w 2005 r. 880 mln EUR i była wyższa niż w 2003 r. o 169%. Produktywność bydła mięsnego i mlecznego jest znacznie niższa w Polsce niż średnio w 25 krajach UE, a trzody chlewnej zbliżona, co związane jest z odmiennymi warunkami chowu bydła (niski udział w żywieniu pasz przemysłowych).

Produkcja mięsa z uboju w Polsce stanowiła w 2004 r. 7,6% produkcji w UE w tym wołowego i cielęcego 3,9%, wieprzowego 9,1% i drobiowego 8,6%. Mleka krowiego produkujemy 8,7%, a jaj kurzych 8,2%. Przemysł mleczarski jest jedną z podstawowych gałęzi przemysłu spożywczego mającym prawie 13,5% udziału w wartości jego sprzedaży. Konieczne jest wsparcie działań podejmowanych przez polskie mleczarstwo do funkcjonowania na zliberalizowanym rynku, po likwidacji kwot mlecznych. Działania te powinny służyć rozwiązywaniu podstawowych barier hamujących jego rozwój i utrudniających konkurowanie polskich produktów na globalnym rynku.

Przemysł spożywczy

Rozwój produkcji przemysłu spożywczego w okresie integrowania z UE

Przemysł spożywczy zalicza się w Polsce do kluczowych dziedzin gospodarki. Wartość sprzedaży tej branży w roku 2005 wyniosła ok. 120 mld zł, co stanowi 17,2% sprzedaży całego polskiego przemysłu. Wartość dodana brutto w tym sektorze wyniosła 26,4 mld zł (12,5% całego przemysłu).

Przemysł spożywczy w 2005 r. zatrudniał 451,7 tys. osób tj. 16,9% zatrudnionych w całym przemyśle. Szacuje się, że działalność w zakresie przetwórstwa rolnego prowadzi 6,7 tys. firm przemysłowych i 11,7 tys. mniejszych przedsiębiorstw. Mikroprzedsiębiorstwa zatrudniały ok. 70 tys. osób i wytwarzały żywność o wartości ok. 10 mld zł.

Wydajność pracy w polskim przemyśle spożywczym wynosi 13,3 tys. euro/1 zatrudnionego, podczas gdy w krajach UE-25 wynosi 50,5 tys. euro/1 zatrudnionego. Różnica w wydajności pracy kompensowana jest poprzez niższe koszty pracy oraz marże przetwórcze. Należy się spodziewać, że z czasem przewaga konkurencyjna polskiego przetwórstwa wynikająca z niższych kosztów pracy będzie się zmniejszać co związane jest z trendem wyrównywania się kosztów pracy w warunkach Jednolitego Rynku. Oznacza to, że warunkiem zachowania konkurencyjności w najbliższym czasie jest modernizacja przetwórstwa produktów rolnych w kierunku zwiększania wydajności pracy.

Rozwój przemysłu przetwórczego jest ściśle związany z sytuacją producentów pierwotnych (w Polsce jest około 900 tys. gospodarstw towarowych). Przemysł przetwórczy jest podstawowym bezpośrednim odbiorcą płodów rolnych i jego kondycja wpływa bezpośrednio na sytuację dochodową rolników. Jednocześnie konieczne jest zapewnienie integracji pionowej między sektorem rolnym a przetwórstwem tak, aby umożliwić dostawy odpowiednio dużych i jednorodnych partii surowców, co z kolei pozwoli na wykorzystanie efektu skali. Należy podkreślić, iż obecne powiązania miedzy produkcją pierwotną a przemysłem (a także sprzedażą hurtową) są słabo rozwinięte i budowa tych związków stanowi jeden z warunków konkurencyjności polskiego sektora rolnego. Dlatego też należy stymulować współpracę miedzy rolnikami a sektorem przetwórstwa i handlu hurtowego m.in. kierując wsparcie do tych podmiotów, które współpracę taką prowadzą i oferować warunki preferencyjne, gdy współpraca ta jest nawiązywana z grupami producentów rolnych.

Wielkość sektora rolnego i i zróżnicowana struktura produkcji polskiego rolnictwa oraz znacząca liczba branż przetwórstwa produktów rolnych uzasadnia potrzebę wsparcia w ramach PROW zakładów wytwarzających szeroki wachlarz produktów.

Ostatnie lata były w przemyśle spożywczym okresem dużego ożywienia produkcyjnego. W 2003 roku produkcja sprzedana przemysłu spożywczego zwiększyła się o 7,7%. Po krótkotrwałym spadku, jaki nastąpił po akcesji, obecnie tempo wzrostu produkcji przemysłu spożywczego znów przekracza 5-6% rocznie, a czynnikiem rozwoju sektora jest zarówno wciąż rosnący eksport, jak i zwiększający się popyt krajowy.

Obserwuje się też tendencję do uprzemysławiania sektora przetwórstwa produktów rolnych, a tym samym obniżenia wartości sprzedaży bezpośredniej i zmniejszenia potrzeby samozaopatrzenia ludności w żywność. Wyraźna poprawa sytuacji dochodowej ludności będzie skutkować wzrostem popytu krajowego na przetworzone produkty rolne wysokiej jakości, szczególnie na te o wysokiej wartości dodanej. Podkreślenia wymaga konieczność udoskonalenia marketingu, rozwój produktów markowych i dobrze rozpoznawalnych na rynku, m.in. dzięki odpowiedniemu oznakowaniu, funkcjonalności i opakowaniom. Analogiczne uwarunkowania istotne będą na rynku wspólnotowym i światowym.

Oznacza to, że utrzymanie korzystnej pozycji i trendów rozwojowych w polskim przetwórstwie artykułów rolnych wymaga dalszego, szerokiego (w sensie zakresu podmiotowego i przedmiotowego) wsparcia procesów inwestycyjnych, zarówno dotyczących poprawy innowacyjności, jak i konkurencyjności podmiotów.

Szacuje się, że w Polsce wsparcia wymaga kilka tysięcy zakładów przetwórstwa (od mikro do średnio-dużych przedsiębiorstw), które nie dysponują odpowiednimi zasobami i dostępem do kapitału na przeprowadzenie niezbędnych inwestycji. Przedsiębiorstwa te nie korzystając z efektów skali, mają gorszą pozycję konkurencyjną od liderów rynku, lecz odgrywają dużą rolę jako odbiorcy surowca od lokalnych (często drobnych) producentów, zaopatrują rynki lokalne, a ponadto mogą specjalizować się w specyficznych, tradycyjnych metodach produkcji. Należy również zaznaczyć, że stanowią one istotne miejsce zatrudnienia, zwłaszcza dla ludności wiejskiej. Dlatego, szczególnie ważne jest wsparcie inwestycyjne mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw oraz (na nieco niższym poziomie) przedsiębiorstw średnio - dużych.

Mając na uwadze tendencje w zakresie ograniczenia zużycia energii ze źródeł konwencjonalnych i rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w najbliższym okresie występować będą ogromne potrzeby zwiększenia produkcji w zakładach wytwarzających surowce energetyczne z produktów rolnych i zapewnienie temu sektorowi szczególnie korzystnych warunków dofinansowania.

W warunkach stałego podnoszenia wymagań w zakresie bezpieczeństwa żywności oraz ochrony środowiska istnieją znaczące potrzeby zapewnienia możliwości wsparcia inwestycji w zakresie ograniczenia szkodliwego oddziaływania na środowisko i zmniejszenia energochłonności.

Sektor mięsny

Produkcja i przetwórstwo mięsa w Polsce - podobnie jak w Unii - jest największym działem produkcji żywności i napojów. Jego udział w obrotach całego sektora spożywczego w Polsce wynosi około 26% i jest nieco większy niż w UE-25, gdzie wynosi on około 20%.

Sektor mięsny ma istotne znaczenie dla gospodarki, nie tylko w kategoriach bezpośrednich, ale także ze względu na wpływ, jaki wywiera na sytuację bardzo licznej grupy producentów rolnych.

Chowem bydła zajmuje się w Polsce ponad 900 tys. gospodarstw rolnych (67% z nich prowadzi produkcję towarową), a trzody chlewnej - ok. 800 tys. gospodarstw, (75% prowadzi produkcje towarową). Produkcja wieprzowiny i wołowiny stanowi 33 % produkcji towarowej rolnictwa. W przypadku drobiu 90 % stanowi chów fermowy. W kraju działają obecnie 4.773 zakłady zajmujące się ubojem, przetwórstwem i rozbiorem mięsa czerwonego, spośród których 1.255 to rzeźnie. W sektorze zatrudnionych jest 100 tys. osób, co stanowi nieco ponad 12% osób zatrudnionych w produkcji i przetwórstwie mięsa w UE-25.

Produkcja zwierząt rzeźnych w Polsce waha się w granicach 3,1-3,6 mln ton rocznie (w wadze żywej); produkcja mięsa czerwonego zdominowana jest przez produkcję wieprzowiny, której ilość podlega cyklicznym zmianom (w latach 2000-2005 produkowano od ok. 2.400 do ok. 2.800 tys. ton rocznie), oraz stosunkowo niższą produkcje wołowiny (520- 630 tys. ton rocznie w analogicznym przedziale czasu).

Produkcja drobiu w latach 2000-2006 zwiększyła się z 834 do 1.540 tys. ton, czyli o 85 %; 97 % tej produkcji stanowiły kurczęta i indyki.

Rośnie produkcja przetworów mięsnych: mięsa czerwonego od poziomu 976 tys. ton w roku 2000 do 1.040 tys. ton w roku 2006, a drobiu od 178 do 320 tys. ton. Dane te nie obejmują małych przetwórni, których produkcję szacuje się na 80 tys. t/rok i produkcji domowej wyrobów mięsnych (50 - 60 tys. t /rok).

Mięso i jego przetwory stanowią największy pod względem wartości spożycia produkt rolny. Zakupy mięsa stanowią ok. 10% ogółu całkowitych wydatków ludności w Polsce (ok. 30% całkowitych wydatków na żywność). Spożycie mięsa w ostatnich latach (2000 - 2006) wzrosło z ok. 60 do 70 kg na osobę rocznie. W strukturze spożycia mięsa dominuje wieprzowina (90 %). Spadło spożycie wołowiny (o ok. 40 % w stosunku do roku 2000), wzrosła konsumpcja drobiu. Należy spodziewać się zmian w strukturze spożycia mięsa i jego przetworów - wzrostu konsumpcji wołowiny i drobiu oraz gatunków mięsa o marginalnym obecnie udziale (baranina, konina, mięso królicze i in.).

W latach 2001-2006 rósł eksport wszystkich rodzajów mięsa: wieprzowiny z 84 do ok. 300 tys. ton, wołowiny z ok. 57 do 190 tys. ton i drobiu z ok. 45 do 205 tys. ton. Należy jednak zaznaczyć, że w roku 2001 nastąpiło ograniczenie eksportu do Europy Wschodniej. W eksporcie produktów mięsnych przeważa mięso świeże i półfabrykaty. Należy jednakże podkreślić, iż ze względu na walory smakowe polskiej specjalności jaką są wysokogatunkowe tradycyjne wędliny, istnieją również znaczące możliwości ożywienia eksportu w tym segmencie rynku.

W latach 2000-2006 znacznie wzrósł import mięsa i jego przetworów, głównie import wieprzowiny (z 53 do ponad 170 tys. ton) i drobiu (z 17 do 85 tys. ton). Gwałtowny przyrost importu związany był z przystąpieniem Polski do UE.

Prognoza rozwoju rynku do roku 2013 przewiduje wzrost spożycia mięsa i jego przetworów do poziomu 80 kg/osobę oraz wzrost eksportu.

W latach 2000-2006 obserwowano wysokie nakłady inwestycyjne w sektorze mięsnym; łącznie wyniosły one ponad 6,6 mld zł (bez uwzględnienia II połowy 2006 r.), z czego w roku 2004 aż 1,8 mld zł. Aktywność inwestycyjna zakładów związana była w dużej mierze z procesem dostosowań do integracji z UE.

Jednocześnie inwestycje służyły rozwojowi technologicznemu, poprawie jakości i wzbogacaniu asortymentu produkcji. Konieczne są dalsze inwestycje: w nowe zakłady i linie technologiczne (zarówno w zakładach już istniejących, jak i nowych, w tym również w małych przetwórniach). Jest to niezwykle istotne dla zachowania w przyszłości potencjału produkcji rolniczej i konkurencyjności produktów przemysłu na rynku krajowym, wspólnotowym i światowym. Niezbędne są szczególnie inwestycje ukierunkowane na poprawę jakości i atrakcyjności oferty handlowej, gdyż należy spodziewać się zwiększonych wymagań konsumentów co do jakości i zróżnicowania oferty oraz wzrostu zainteresowania nowymi gatunkami mięsa, wyrobami wysokoprzetworzonymi, innowacyjnymi i markowymi.

Konkurencyjność polskiego sektora mięsnego bazuje w dużej mierze na przewadze cenowej związanej m.in. ze stosunkowo niskimi kosztami pracy. W miarę ich wzrostu konieczne będzie poszukiwanie technologii wpływających na wzrost wydajności produkcji.

Mięso i jego przetwory są produktami, w stosunku do których obowiązują i będą obowiązywać szczególnie rygorystyczne normy bezpieczeństwa i higieny, co przekłada się na konieczność dokonywania odpowiednich inwestycji. W związku z tym, istnieją wciąż duże potrzeby w zakresie ochrony środowiska (zagospodarowania odpadów poubojowych), a także poprawy warunków transportu i uboju zwierząt.

Przetwórstwo mleka

Sektor przetwórstwa mleka jest jedną z podstawowych gałęzi przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce. Decyduje o tym z jednej strony skala produkcji i sprzedaży, jak również znaczenie produktów tego przemysłu w żywieniu. Sektor ten wykazuje bardzo bliskie powiązania i ma wpływ na podstawową produkcję rolną.

W latach 2000 - 2006 produkcja mleka utrzymywała się na stałym poziomie ok. 11,5 mld l, podczas gdy łączna liczba dostawców mleka wykazała tendencję spadkową (313 tys. w 2006 r. w porównaniu z 433 tys. w 2004 r.).

W ostatnim okresie następowała koncentracja produkcji mleka i uprzemysłowienie sektora. W latach 2000-2005 skup mleka przez przemysł mleczarski wzrósł o 28%, spadła natomiast sprzedaż bezpośrednia i zużycie mleka w gospodarstwach rolnych.

Nastąpił wzrost produkcji prawie wszystkich przetworów mlecznych, w szczególności serów dojrzewających, śmietany, napojów mlecznych fermentowanych.

Wartość sprzedaży produktów przemysłu mleczarskiego w 2006 roku wyniosła 19,4 mld zł (co odpowiada ponad 15 % wartości sprzedaży w przemyśle rolno-spożywczym) i była o 33% wyższa niż w 2003 roku.

Podmioty branży przetwórstwa mleka dają zatrudnienie dla ok. 42 tys. osób.

Spożycie krajowe mleka (wraz z przetworami) wykazywało lekką tendencję spadkową. W roku 2006 nastąpił jednak wzrost spożycia do poziomu 258 kg/mieszkańca. Przewiduje się utrzymanie tendencji wzrostowej, głównie dzięki zwiększeniu zainteresowania konsumentów produktami wysokoprzetworzonymi i wzbogacanymi.

W ostatnich latach dynamicznie rósł eksport produktów mleczarskich i utrzymywany był dodatni bilans handlu zagranicznego. Obecnie wzrost eksportu dotyczy głównie produktów wysokoprzetworzonych (np. sery, napoje mleczne).

Przemysł mleczarski w Polsce charakteryzuje się znacznie wyższą pracochłonnością niż w krajach UE-25. Techniczna wydajność pracy mierzona wielkością przerobu mleka przypadającą na 1 osobę zatrudnioną w UE-25 wynosi 400 kg, podczas gdy w Polsce ponad dwukrotnie mniej - 190 kg. Wydajność ekonomiczna pracy (wartość sprzedaży przypadająca na 1 zatrudnionego) wynosi w UE-25 średnio 337 tys. euro, a w Polsce zaledwie 93 tys. euro.

Konkurencyjność sektora mleczarskiego na Jednolitym Rynku UE wynika z niższych kosztów pracy i maż przetwórczych w Polsce. Należy jednak spodziewać się w Polsce wyrównywania kosztów pracy w stosunku do poziomu tych kosztów w krajach UE-15 i w związku z tym w celu zachowania konkurencyjności sektora mleczarskiego powinno się modernizować zakłady przetwórstwa mleka wprowadzając wydajniejsze technologie produkcyjne.

Modernizacja przetwórstwa mleka w zakresie wprowadzania nowych i funkcjonalnych produktów mlecznych jest warunkiem pobudzenia wciąż relatywnie niskiego spożycia wewnętrznego i zwiększenia możliwości konkurowania na Jednolitym Rynku i rynkach światowych. Polskie zakłady przetwórstwa mleka, w celu utrzymania pozycji konkurencyjnej, powinny racjonalizować technologie produkcji dążąc do poprawy wskaźników ekonomicznych, w tym wydajności pracy.

W związku z przygotowaniami do akcesji sektor wykazywał bardzo dużą dynamikę inwestycji - w 2004 r. ich wartość osiągnęła aż 925 mln zł, a w latach 2000 - 2006 ok. 5 mld zł. W znacznej mierze inwestycje te miały na celu dostosowania do standardów wspólnotowych.

Po dynamicznym okresie przygotowań do akcesji i przeprowadzeniu bardzo szerokich inwestycji dostosowawczych, sektor mleczarski stoi przed koniecznością rozwoju produkcji szerszego asortymentu produktów, zwłaszcza wysokoprzetworzonych, odpowiadających rosnącym potrzebom konsumentów oraz inwestowania w nowe innowacyjne technologie i działania marketingowe, w tym tworzenie produktów markowych.

Istnieje stała potrzeba inwestowania w unowocześnienie technologii produkcji (wraz z zaopatrzeniem w surowiec) i sprzedaży produktów, które gwarantują higienę i bezpieczeństwo produkcji oraz zachowanie standardów ochrony środowiska.

Przetwórstwo owoców i warzyw oraz produkcja soków

Przetwórstwo owoców i warzyw w Polsce obejmuje bardzo szeroką gamę surowców i produktów. Zgodnie z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego w 2002 r. produkcję owoców prowadziło ok. 513 tys. gospodarstw, zaś warzyw - 617 tys. W latach 2002 - 2004 owoce i warzywa gruntowe stanowiły średnio 23% globalnej i 35 % towarowej produkcji rolnej.

Udział przetwórstwa w zagospodarowaniu zbiorów owoców wynosi ok. 60% (wobec odpowiednio 20-30% w UE), a w przetwórstwie warzyw - ok. 30%. W branży przetwórczej funkcjonowało ok. 1.240 podmiotów, w tym ok. 900 mikroprzedsiębiorstw.

Polski przemysł przetwórstwa owoców i warzyw eksportuje bardzo znaczną część produkcji (np. eksportowane jest 70 - 85 % mrożonych warzyw i owoców i ok. 50 % soków pitnych i nektarów). Szacuje się, że udział Polski w globalnej produkcji przetworów owocowych i warzywnych (w tym soków) w UE-25 wynosi 7-8%. Konsumpcja bilansowa (uwzględniająca bilans handlu zagranicznego, w którym dominuje eksport) przetworów owocowych jest w ostatnich latach ustabilizowana na poziomie ok. 8 kg/ mieszkańca i o ok. 30 % wyższa niż w latach 2001-2003. Dlatego, konieczne jest dalsze utrzymanie i rozwój eksportu.

Dobra pozycja konkurencyjna polskiego sektora owocowo - warzywnego wynika między innymi z stosunkowo niskich kosztów pracy, co jest szczególnie istotne w tej branży ze względu na dużą pracochłonność produkcji. W warunkach spodziewanego wyrównywania się kosztów pracy konieczne jest inwestowanie w technologie zapewniające wzrost wydajności.

W związku ze wzrostem dochodów ludności i upowszechnianiem nowych nawyków żywieniowych oczekuje się systematycznego wzrostu spożycia owoców i warzyw, w tym również przetworzonych. Rozwojowi rynku sprzyjać będzie dalsze poszerzanie oferty, kreowanie produktów wysokiej jakości, markowych i innowacyjnych, co wymaga utrzymania wysokiego tempa inwestycji w przemyśle. Inwestycje w sektorze przetwórstwa owoców i warzyw powinny koncentrować się na doskonaleniu technologii produkcji, poprawie jakości i wzbogacaniu asortymentu produkcji oraz zachowaniu wymaganych reżimów w zakresie bezpieczeństwa produktów i ochrony środowiska.

Bardzo istotne jest dalsze wzmacnianie powiązań między produkcją pierwotną owoców i warzyw a przemysłem przetwórczym w celu zharmonizowania popytu i podaży pod względem ilościowym i jakościowym.

Sektor przetwórstwa owoców i warzyw wpływa na poprawę bilansu handlowego; przy zachowaniu istniejących przewag komparatywnych należy dążyć do utrzymania jego potencjału na Jednolitym Rynku i rynkach światowych. Przetwórstwo owoców i warzyw istotnie oddziaływuje na stabilizację produkcji pierwotnej i dochody rolników, zwłaszcza w warunkach tworzenia się powiązań kooperacyjnych. Należy jednak zaznaczyć, iż istnieje potrzeba dalszych inwestycji w zakresie poprawy jakości surowców (zakup specjalistycznych środków transportu pozwalających na zmniejszenie strat surowca) oraz bezpieczeństwa i jakości produktów.

Sektor zbożowo - paszowy i skrobiowy

Sektor zbożowo paszowy obejmuje wytwarzanie produktów przemiału zbóż, przemysł skrobiowy, produkcję pasz dla zwierząt gospodarskich i domowych. Polska z populacją 38 mln mieszkańców stanowi w Europie jeden z większych rynków zbytu produktów zbożowych. Dlatego prawie cała produkcja przemiału zbóż jest lokowana na rynku krajowym. Według danych GUS chłonność rynku w tym zakresie szacowana jest obecnie na około 4,6 mln ton w ekwiwalencie mąki lub 5,7 mln ton w przeliczeniu na ziarno. W latach 2000 - 2006 przemiał zbóż utrzymywał się na stabilnym poziomie ok. 5,7 mln t; rósł jednocześnie systematycznie przemiał przemysłowy (z 3,2 do prawie 4 mln t). Spożycie jednostkowe przetworów zbożowych utrzymuje się na stałym poziomie wynoszącym około 119 kg/ 1 mieszkańca rocznie. Sektor przetwórstwa zbóż ma ogromny wpływ na sytuacje konsumentów oraz dochody rolników, bowiem udział zbóż w globalnej produkcji rolnictwa w latach 2003-2005 mieścił się w przedziale 18-22%, a w globalnej produkcji roślinnej odpowiednio 38%.

Polski przemysł zbożowo-młynarski jest bardzo rozdrobniony. Działa w nim ok. 1,1 tys. firm (2004), z czego 167 to jednostki zatrudniające 10 i więcej osób. Średnie zatrudnienie wynosi około 10 osób na firmę (w UE-25 średnio 14 osób). Udział tej branży w zatrudnieniu i produkcji przemysłu spożywczego wynosi odpowiednio 2,2 i 2,6% (2005) wobec 2,0 i 2,9 w UE-25 (2004). Według danych EUROSTAT, w 2004 r. przeciętna wartość sprzedaży w jednej firmie polskiej wynosiła 0,84 mln euro, a w UE-25: 4,0 mln EUR. Wytwarzanie produktów przemiału zbóż dotyczy przede wszystkim rynków lokalnych stąd, iż eksport mąki, kasz, grysików i granulek zbożowych odgrywa marginalną rolę, w przeciwieństwie do przetwórstwa wtórnego zbóż, które nie jest objęte wsparciem w ramach PROW.

Niska jest wydajność pracy w polskim sektorze przetwórstwa zbóż - średnia wartość produkcji na jednego pełnozatrudnionego w Polsce wyniosła w 2004 r. ok. 160 tys. EUR, a w UE-25 ok. 280 tys. EUR tj. o 70% więcej. Należy podkreślić, iż wiodące firmy sektora posiadają znaczące przewagi konkurencyjne wynikające z niskich kosztów pracy i jednocześnie posiadanych zaawansowanych technologii. Jednakże, w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw występują znaczące trudności z dostosowaniem oferty handlowej do potrzeb odbiorców końcowych pod względem asortymentu i jakości produkcji. Wynika to przede wszystkim z przestarzałej technologii przerobu zbóż, a także niewłaściwego zarządzania jakością. Należy również wskazać, iż ciągle niewystarczający jest stopień zapewnienia bezpieczeństwa produkcji i handlu w przemyśle zbożowo-młynarskim.

Produkcja skrobi i produktów skrobiowych w latach 2000-2006 charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu. W 2006 r. wyniosła ona 585 tys. ton i była o 47% wyższa niż w 2000 r. Wzrost ten w głównej mierze był spowodowany zwiększonym zapotrzebowaniem rynku krajowego na produkty skrobiowe oraz poprawą opłacalności ich produkcji, która nastąpiła w wyniku wsparcia finansowego sektora oraz wyższych cen zbytu produktów skrobiowych. Odmiennie przebiegały zmiany w produkcji skrobi ziemniaczanej, która rosła do 2003 r. W 2004 r., po wstąpieniu Polski do UE, kwota na produkcję skrobi ziemniaczanej została ograniczona o 1/3, do niespełna 145 tys. ton, co skutkowało obniżeniem jej produkcji w tymże roku i w następnych latach. W polskim przemyśle skrobiowym funkcjonuje 11 firm zatrudniających 10 i więcej osób. W firmach tych w 2005 r. zatrudnione były 1.354 osoby, a wartość produkcji tej branży w 2005 r. wyniosła 265 mln zł. Udział przemysłu skrobiowego w zatrudnieniu w przemyśle spożywczym ogółem wynosi ok. 0,4%, a w wartości sprzedaży 0,2% wobec odpowiednio 0,4 i 1,2% w UE-25. W latach 2001-2006 eksport produktów skrobiowych zwiększył się dwukrotnie z 67 do 130 tys. ton. W tym samym czasie ich import wzrósł blisko 4-krotnie z 84 do 282 tys. ton. Sytuacja w sektorze skrobiowym wpływa bezpośrednio na producentów ziemniaków (powierzchnia uprawy w 2005 r. wyniosła 588 tys. ha) oraz zbóż.

W branży tej w Polsce jest ponad 4-krotnie niższa wydajność pracy niż w krajach UE - sektor ten posiada bardzo wyeksploatowaną bazę technologiczną, która wymaga znaczących nakładów inwestycyjnych. Zużycie produktów skrobiowych w Polsce charakteryzuje się bardzo wysoką dynamiką, ocenianą w ostatnim pięcioleciu na ok. 7% rocznie, Obecne zużycie produktów skrobiowych wynosi ok. 17 kg/osobę i jest o 25% niższe niż w większości krajów UE. W przemyśle skrobiowym ze względu na duże ładunki zanieczyszczeń wytwarzane w procesie produkcji kluczową rolę odgrywa kwestia wsparcia inwestycji w zakresie ochrony środowiska. Sektor skrobiowy ma szansę rozwoju ze względu na istniejący i przewidywany w następnych latach wzrost popytu. Inwestycje powinny wspomagać wzrost konkurencyjności sektora. Należy oczekiwać dalszego wzrostu popytu na skrobię. Część zapotrzebowania zaspokajana jest obecnie dzięki importowi.

Produkcja pasz przemysłowych w Polsce, z pewnymi wahaniami, wzrasta w ostatnich kilku latach w tempie średnio 4-5% rocznie i wynosiła w 2006 r. ok. 5,7 mln t. Przemysł paszowy istotnie wpływa na rolniczą produkcję zwierzęcą i jej efektywność.

Wzrost produkcji pasz przemysłowych jest silnie skorelowany z rosnącą produkcja drobiarską (mięsa drobiowego i jaj), która w 2006 roku będzie wyższa, w porównaniu do roku poprzedniego, o ok. 5-6%, a w odniesieniu do 2000 r. wzrost ten wyniósł aż 66%. Systematyczny wzrost występuje również w produkcji pasz przemysłowych dla bydła. Ma to związek z postępującą w Polsce przebudową stada i intensyfikacją hodowli. Natomiast produkcja pasz przemysłowych dla trzody jest obecnie niższa niż w 2000 r., ale w ostatnim roku nastąpiło odwrócenie niekorzystnych tendencji i w najbliższych latach produkcja ta powinna systematycznie wzrastać. Rośnie produkcja pasz dla zwierząt domowych - ze 141 tys. t w roku 2000 do 235 tys. t w roku 2006. Pasze te stanowią 4 % ogólnej produkcji pasz, lecz wpływy z jej sprzedaży odpowiadają 20 % przychodów całej branży paszowej. Wydajność pracy w krajowym przemyśle paszowym jest niższa niż w krajach UE. W 2005 r. wartość sprzedaży na jednego zatrudnionego wyniosła 396 tys. EUR wobec 528 tys. EUR w Niemczech.

Przekształcenia w rolnictwie (intensyfikacja i specjalizacja produkcji, koncentracja stad) będą stymulować wzrost popytu na pasze przemysłowe w tempie ok. 5 % rocznie. Do 2013 r. należy spodziewać się że popyt na pasze będzie zwiększać się w dużym tempie. Należy oczekiwać dalszej redukcji pasz gospodarskich w żywieniu zwierząt. Wzrośnie również wykorzystanie mieszanek pełnoporcjowych - w Niemczech na 1 kg mięsa produkuje się 3 kg paszy, podczas gdy w Polsce 1,8. Oznacza to, że popyt na pasze pochodzenia przemysłowego będzie wzrastał, tym bardziej, iż zgodnie z obecnymi tendencjami w latach 2006-2008 następuje odbudowa wielkości produkcji trzody chlewnej i bydła rzeźnego.

Należy również podkreślić, iż wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa rosnąć będzie popyt na karmy dla zwierząt domowych. Znaczącą część obecnego zużycia w tym zakresie (35%) stanowią pasze importowane.

Produkcja olejów

Udział przemysłu tłuszczowego w produkcji sprzedanej całej branży spożywczej wynosi 2,5% (w UE-25 - 4,2%), w zatrudnieniu 0,8% (w UE-25 1,3%). Dominującą rośliną oleistą jest rzepak. Polska jest czwartym producentem oleju rzepakowego w UE-25 (8% udziału). Produkcja oleju rzepakowego w latach 2004 - 2006 rosła, osiągając w 2006 r. ok. 600 tys. t. O dynamicznym wzroście produkcji oleju rzepakowego w trzech ostatnich latach zadecydowały: bardzo wysokie zbiory rzepaku (od ok. 1,5 mln ton w 2005 r. do ponad 1,6 mln ton w latach 2004 i 2006) oraz rozwój jego eksportu, będący następstwem dynamicznego wzrostu popytu rynku niemieckiego na olej rzepakowy przerabiany na biopaliwo. Należy jednakże podkreślić, iż z uwagi na bardzo wysokie krajowe zużycie, udział polskiego oleju rzepakowego na rynkach Wspólnoty był dotychczas bardzo mały.

Funkcjonuje 6 dużych tłoczni oleju rzepakowego, 7 dużych rafinerii i kilkanaście małych, podczas gdy w UE-25 działa 75 dużych tłoczni olejów i 170 rafinerii. Sektor ten w chwili obecnej posiada znaczący wpływ na sytuację producentów rolnych, a po rozszerzeniu produkcji biokomponentów może być on znaczącą alternatywą dla rolników produkujących zboża (rzepak jest rośliną o dużych wymaganiach glebowych i klimatycznych, stąd konkurować będzie o ziemię z innymi uprawami).

W perspektywie najbliższych lat na rozwój sektora olejarskiego największy wpływ będą miały zmiany zapotrzebowania rynku krajowego na tłuszcze roślinne, w tym głównie wzrost zapotrzebowania na olej rzepakowy dla celów technicznych (paliwowych). W handlu zagranicznym oleistymi utrzyma się wysoki deficyt, gdyż przy zakładanej rosnącej chłonności rynku krajowego na rzepak (w związku z rozwojem produkcji biopaliw), jego eksport będzie niewielki, a rosnące wpływy z eksportu głównie śruty rzepakowej, nie zrównoważą dalej rosnących wydatków na import tej grupy towarowej. Szacuje się, iż w latach 2006-2013, przy wzrostowej tendencji zużycia oleju napędowego (z ok. 7,5 do ok. 10 mln ton), Polska, zgodnie z zaleceniami dyrektywy 2003/30/WE, powinna dodawać do tego paliwa 120-700 tys. ton estru, co odpowiada wzrostowi zapotrzebowania na taką samą ilość oleju rzepakowego lub 300-1650 tys. ton rzepaku oraz wzrostowi areału uprawy rzepaku docelowo do 1 mln ha. Oznacza to możliwość wykorzystania istniejącego areału na cele nieżywnościowe i potencjalny wzrost dochodów rolników związany z rosnącymi cenami surowców potrzebnych do produkcji biopaliw. Potrzeba zastąpienia kopalin paliwami odnawialnymi oznacza potrzebę rozwoju produkcji surowców rolniczych przeznaczonych na cele energetyczne i rozwoju bazy przetwórczej niezbędnej do przerobu tych surowców.

Produkcja alkoholu etylowego

Przemysłowa produkcja spirytusu surowego (bez gorzelni rolniczych) w latach 2000-2005 systematycznie wzrastała. W 2005 r. wyniosła ok. 140 mln l i była dwukrotnie większa niż w 2000 roku. Wyniki dziesięciu miesięcy 2006 r. z firm dużych i średnich wskazują na dalszy jej wzrost do ok. 150 mln l. Rosła także, choć w wolniejszym tempie, produkcja spirytusu surowego w gorzelniach rolniczych. W latach 2000-2005 produkcja spirytusu rektyfikowanego zwiększyła się o połowę, do ok. 150 mln l. W 2006 r. pozostała na zbliżonym poziomie. Bardzo zmienna była produkcja spirytusu odwodnionego, z uwagi na zmienną politykę akcyzową państwa w stosunku do biopaliw. W 2003 r. była ona prawie o 45% większa niż w 2000 r., a w 2004 r. obniżyła się o ponad 40%. Ponowny, ponad 3-krotny wzrost produkcji spirytusu odwodnionego do ponad 100 mln l nastąpił w 2005 roku.

W perspektywie najbliższych lat rozwój sektora spirytusowego uwarunkowany będzie przede wszystkim rosnącym zapotrzebowaniem rynku krajowego na biopaliwa. Rozwój spożycia oraz handlu zagranicznego wyrobami spirytusowymi będzie postępował znacznie wolniej.

Przy prognozowanej spadkowej tendencji zużycia benzyn (z ok. 4,0 mln ton w 2006 r. do ok. 3,6 mln ton w 2013 r.) zużycie i produkcja bioetanolu, zgodnie z celami wskaźnikowymi określonymi w dyrektywie 2003/30/WE, powinny wzrosnąć z ok. 100 tys. ton (2006 r.) do ok. 350 tys. ton (2013 r.). Na wyprodukowanie takiej ilości etanolu potrzeba będzie ok. 0,3 do 1 mln ton zbóż. W praktyce będą wykorzystane, takie uprawy jak: żyto, ziemniaki, buraki i kukurydza.

Szacuje się, że łączne zapotrzebowanie na biopaliwa powinno w średnim okresie zwiększyć się do 1 mln ton i być sześciokrotnie większe od obecnej ich produkcji. W polskim rolnictwie istnieją łatwe do wykorzystania rezerwy do produkcji bioetanolu, związane z nadwyżkami zbóż, których eksport jest nieopłacalny. Sytuacja ta daje ogromne możliwości rozwoju sektora produkcji rolnej na cele nieżywnościowe w Polsce.

Przetwórstwo jaj

Produkcja jaj świeżych w Polsce wykazuje tendencję wzrostową - i w okresie 2000-2006 zwiększyła się o 28% osiągając 560 tys. t. Polska jest szóstym co do wielkości producentem w UE-25, a jej udział w produkcji wynosi ok. 7,5%. Niewielką rolę w zaopatrzeniu rynku odgrywa import, który stanowi ok. 2% produkcji. Na eksport przeznaczane jest nieco ponad 10% produkcji. Przetwórstwo jaj na masę jajeczną i proszek należy uznać w Polsce wciąż za sektor niszowy. Produkcja przetworów z jaj w przeliczeniu na mieszkańca jest w Polsce niska (np. dwukrotnie niższa niż w Niemczech).

Należy jednakże podkreślić, iż branża ta wykazuje wysoką dynamikę wzrostu - w latach 2000-2005 produkcja przetworów z jaj (bez albuminy) zwiększyła się ponad dwukrotnie osiągając poziom 13,5 tys. t.

Tabela 25. Produkcja oraz przetwórstwo jaj w Polsce


436	451	499	518	521	545	560
5.156	4.311	6.994	8.695	14.143	14.112	14.500

Źródło: GUS i szacunek Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej na podstawie danych za 2006 r.

Sektor przetwórstwa jaj ma kluczowy charakter ze względu na poprawę bezpieczeństwa produktów jajecznych, bowiem po przetworzeniu na masę jajeczną, a w szczególności na proszek, okres ich trwałości znacząco się wydłuża. Sektor wymaga również wsparcia w zakresie inwestycji związanych z ochroną środowiska. W polskich zakładach przetwórstwa jaj istnieją także duże potrzeby inwestycyjne w zakresie dalszego mocy przetwórczych, gdyż rynek tych produktów cechuje się wysoką dynamiką wzrostu popytu (wtórne przetwórstwo żywności oraz eksport).

Przetwórstwo miodu

Liczba rodzin pszczelich w Polsce od kilku lat jest stabilna i szacowana jest na ok. 1 mln. Przeciętna wydajność miodu z ula wynosi ok. 15 kg, co umożliwia produkcję 15 tys. t rocznie. Produkcja miodu w Polsce charakteryzuje się jednak dużymi wahaniami wynikającymi z warunków pogodowych. Znaczna cześć produkcji miodu przeznaczona jest na samozaopatrzenie lub sprzedawana bezpośrednio, tylko 25 % stanowi produkcja towarowa. Miód skupowany i importowany jest konfekcjonowany i kierowany do sprzedaży detalicznej oraz wtórnego przetwórstwa żywności. Istnieją dobre perspektywy zwiększenia produkcji miodu, gdyż popyt krajowy ma duże możliwości wzrostu a produkty gospodarki pasiecznej mają dobrą pozycję konkurencyjną na rynkach zewnętrznych. Spożycie miodu na osobę wynosi 0,56 kg i jest dwukrotnie mniejsze niż w Niemczech. Rozwojowi pszczelarstwa sprzyja WPR, która wspiera hodowlę, badania naukowe i zwalczanie chorób pszczół.

Tabela 26. Produkcja oraz przetwórstwo miodu w Polsce

Źródło: GUS i Polskiego Związku Pszczelarskiego

Wsparcia w tym sektorze wymaga modernizacja linii do rozlewania, konfekcjonowania i znakowania. Inwestycje w pakowanie miodu powinny uwzględniać poprawę atrakcyjności i funkcjonalności opakowań. Największe problemy dotyczą zaległości zakładów w zakresie gospodarki magazynowej i logistyki gwarantującej terminowość dostaw i jakość miodu.

Temu wszystkiemu towarzyszyć powinno zwiększenie aktywności promocyjnej i rozszerzenie działań marketingowych. Wsparcia wymagają projekty promocyjne podkreślające walory ekologiczne polskiego miodu, co umożliwi dystrybucję pod marką producentów i uzyskiwanie wyższych cen niż w handlu pod marką sieci handlowych.

Przetwórstwo i konserwowanie ziemniaków

Sektor ma duże znaczenie dla producentów rolnych, ponieważ powierzchnia uprawy zajmowała w 2004 r. ponad 700 tys. ha. W spożyciu ziemniaków kontynuowany jest trend spadkowy. Z uwagi na spadek zbiorów i znaczący wzrost cen, spożycie ziemniaków zmalało w sezonie 2005/2006 do poziomu 126 kg/osobę.

Szacuje się, iż spożycie ziemniaków będzie dalej malało w wyniku przewidywanego spadku konsumpcji ziemniaków nieprzetworzonych. Spadek ten będzie jednakże rekompensowany przez wzrost konsumpcji przetworów ziemniaczanych. Obrazuje to sytuacja w sezonie 2005/2006, kiedy spożycie ziemniaków nieprzetworzonych obniżyło się do 112,7 kg na 1 mieszkańca, tj. o 2,5% w porównaniu z rokiem poprzednim, a konsumpcja przetworów ziemniaczanych w ekwiwalencie ziemniaków zwiększyła się do 13,6 kg tj. o 4%. W ostatnich latach produkcja przetworów ziemniaczanych zwiększała się dynamicznie i wynosi obecnie 263 tys. ton.

W najbliższych latach należy oczekiwać wzrostu produkcji przetworów ziemniaczanych o klika procent rocznie, gdyż zarówno eksport, jak i spożycie tych produktów wykazuje tendencję rosnącą i nadal znajduje się na znacznie niższym poziomie niż w krajach UE-15.

Produkcja miodu pitnego, cidru/cydru, perry i win owocowych

Wsparcie działań inwestycyjnych w produkcji napojów o niskiej zawartości alkoholu typu cidry/cydry, perry czy miody pitne jest zasadne z uwagi na dosyć duży potencjalny rynek zbytu tych produktów. Jednakże rzeczywisty poziom ich sprzedaży zależał będzie w bardzo dużym stopniu od sukcesu akcji promujących spożycie tych produktów na rynku krajowym i zagranicznym. Dotyczy to w szczególności produkcji tradycyjnego produktu polskiego jakim jest miód pitny. Należy również wskazać, iż produkcja takich produktów jak wina owocowe czy cidry może stanowić znaczące źródło zagospodarowania owoców w Polsce, szczególnie w okresie występowania ich nadwyżek. Ze względu na charakter i jakość produktu, wsparciem w ramach Programu nie zostaną objęte projekty w zakresie produkcji fermentowanych napojów winopodobnych i winopochodnych.

Tabela 27. Produkcja miodów pitnych w Polsce

Źródło: GUS

Przetwórstwo lnu i konopi

Przez wiele lat Polska była znaczącym producentem lnu i konopi oraz tkanin wytwarzanych z tych surowców. Po okresie zastoju w tej branży, od 1998 r. obserwuje się powolny wzrost krajowego zużycia włókna lnu i konopi, przede wszystkim na skutek wzrostu zapotrzebowania na szlachetne tkaniny lniane oraz poszukiwania nowych zastosowań włókna lnianego i konopnego oraz odpadów.

Rynek aktualnie ukierunkowany jest na wysokiej jakości surowiec włókienniczy. Zlokalizowane w kraju zakłady przędzalnicze wykorzystują ok. 10,5 tys. t włókna lnianego na rok. Natomiast włókno konopne wykorzystywane jest głównie do produkcji ekologicznych płyt izolacyjnych dla budownictwa. Szacuje się, że zapotrzebowanie przemysłu krajowego na ten rodzaj włókna wynosi 3-4 tys. t/rok. Jak wynika z przedstawionych danych chłonność polskiego rynku na włókno lniane i konopne jest duża, stawia się tylko bardzo wysokie wymagania jakościowe dla surowca. Powoduje to, że duża część włókna zamiast być produkowana w kraju jest importowana. Produkcja krajowa jest niewystarczająca, a przede wszystkim nie odpowiada wymogom jakościowym stawianym przy produkcji tkanin szlachetnych. Wzrastające wymagania produkcji tekstylnej stawiają na szlachetne i delikatne włókna lniane, pozwalające na produkcję przędzy poniżej 50 tex. Z takiej przędzy uzyskuje się tkaniny o niskiej gramaturze, wykorzystywane głównie do produkcji odzieży (koszule, bluzki, sukienki, garnitury itp.), co w znacznym stopniu poprawia efektywność ekonomiczną produkcji lniarskiej. Do takiej produkcji potrzebne jest jednak włókno najwyższej jakości, którego produkcja w kraju sięga poziomu 30% ogółu wyprodukowanego włókna. Ze sprzedażą pozostałych, niższej jakości włókien występują duże trudności i z reguły włókno takie zalega u producentów, którzy chcąc je sprzedać muszą znacznie obniżyć ceny.

Można oczekiwać, że do roku 2008 zapotrzebowanie krajowe na włókno lnu i konopi zwiększy się o około 50% w porównaniu z 2004 r., przede wszystkim na skutek wzrostu zapotrzebowania na włókno konopi produkowane na cele techniczne (wzrost do 5.000 t rocznie po 2006 r.). Zwiększy się także zapotrzebowania na krótkie włókno lniane (o 20%) oraz na długie włókno lniane najwyższej jakości - o około 8%. W sumie łączne zapotrzebowanie na włókno lnu i konopi może wzrosnąć do około 17 tys. t w 2008 r. Prawdopodobne jest także powiększenie eksportu, pod warunkiem poprawy konkurencyjności jakościowej polskiej oferty. Dlatego istnieją znaczące potrzeby odnośnie poprawienia jakości produkowanego włókna w zakresie inwestycji dotyczących wstępnego przetwórstwa roślin włóknistych oraz przygotowanie produktów rolnych do sprzedaży.

Przechowywanie wraz z zamrażaniem produktów rolnych

Pomimo znaczącej liczby zakładów przetwórstwa spożywczego w Polsce, niewielki ich procent posiada chłodnie przyzakładowe (w przemyśle mięsnym istnieje jedynie około 70 chłodni przyzakładowych, często o temperaturach składowania dla chłodni klasy II to jest od -18 C do -22 C. Chłodnictwo usługowe prawie w 100 % posiada temperatury składowania dla chłodni klasy I to jest od -22 do -30 C. Od lat przemysł mięsny korzysta z usługi zamrażania i składowania w chłodniach zarówno z uwagi na niedostateczną własną bazę chłodniczą jak i na temperatury, które w ich chłodniach kategorii II nie pozwalają na długotrwałe przechowywanie mięsa. Integracja z UE zasadniczo zmieniła popyt na usługi chłodnicze, gdyż rozwiązania unijne nie przewidują interwencji bezpośredniej na rynku mięsnym. Została ona zastąpiona przez system dopłat do prywatnego przechowywania (plus subwencje eksportowe). Decyzje kreujące popyt na takie składowanie podejmują przedsiębiorcy wówczas, gdy tworzenie zapasów rokuje szansę na dodatkowe zyski z tytułu wzrostu cen zbytu, tj. gdy koszty takiego składowania nie przekroczą kwoty dodatkowych przychodów z tytułu wzrostu cen i opłat za prywatne przechowywanie.

Dlatego, na znaczeniu zyskuje segment usług chłodniczych dotyczących przechowywania mrożonych warzyw i owoców, przede wszystkim truskawek oraz segment rynku usług chłodniczych, polegający na odpłatnym użytkowaniu pomieszczeń chłodniczych przez podmioty produkcji i handlu żywnością mrożoną.

Firmy produkcyjne mające dobre kontrakty eksportowe zlecają firmom chłodniczym zlokalizowanym w bazach surowcowych pozyskanie surowca, zamrożenie i przechowywanie owoców i warzyw do momentu wysyłki eksportowej lub do dostawy do zleceniodawcy. Przewóz delikatnego surowca np. truskawek, malin, groszku, który łatwo się psuje, na dłuższych trasach ze względów jakościowych jest niekorzystny.

Żywność mrożona należy do żywności funkcjonalnej i wygodnej, o wysokiej elastyczności dochodowej popytu, co wskazuje na duże możliwości rozwoju usług przechowywania takich produktów. Dla podmiotów świadczących usługi chłodnicze istotne jest również to, że produkcja wielu rodzajów żywności mrożonej jest bardzo skoncentrowana. Stan ten powoduje, że dystrybucja żywności mrożonej wymaga tworzenia centrów dystrybucyjno-logistycznych lub sieci dealerów w największych ośrodkach konsumpcyjnych. Centra takie muszą być urządzane w obiektach chłodniczych, gdyż warunkiem utrzymania jakości jest zapewnienie ciągłości łańcucha chłodniczego. Takie ośrodki dystrybucji przyjmują duże partie dostaw, z których po krótkim okresie składowania kompletowane są partie dostaw do rozproszonej sieci handlowej. Należy podkreślić, iż obecna infrastruktura chłodnicza jest przestarzała i wysoce energochłonna, stąd występują duże potrzeby w zakresie modernizacji maszyn i urządzeń wykorzystywanych w tym sektorze.

Sprzedaż hurtowa produktów rolnych

Nowoczesna organizacja handlu hurtowego to niezbędny warunek wzrostu znaczenia polskich produktów rolnych na zagranicznych rynkach zbytu. Poprawa organizacji w kierunku wzrostu koncentracji podaży i odpowiedniego przygotowania produktów do sprzedaży - głównie w sklepach wielkopowierzchniowych niezbędna jest też na rynku krajowym. Wzrost znaczenia profesjonalnego handlu hurtowego, wyposażonego w nowoczesne urządzenia do przechowywania, sortowania i pakowania owoców, warzyw i ziemniaków przyczynia się też do dostosowania tych produktów do wspólnorynkowych wymogów jakości handlowej.

Priorytetowo powinny być traktowane projekty zgłaszane przez grupy i organizacje producentów utworzone zgodnie z unijnym prawodawstwem w zakresie organizacji świeżych owoców i warzyw. W PROW zostały wprowadzone jednakże odpowiednie zapisy wykluczające możliwości udzielenia dofinansowania na tę samą operację z więcej niż jednego źródła związane z różnym zakresem wsparcia dla poszczególnych działań Programu i instrumentów wsparcia WPR.

Potrzeby inwestycyjne przekraczać będą w najbliższych latach dotychczasową wartość inwestycji w sektorze. Infrastruktura handlu hurtowego należy do najsłabszych ogniw łańcucha żywnościowego. Inwestycje stwarzające warunki dla rozwoju handlu hurtowego, w tym również rynków hurtowych poprawiają jakość produkcji i bezpieczeństwa obrotu produktami rolnymi oraz wymuszają standaryzację produktów rolnych. Poprzez system rejestracji cen i obrotów zwiększa się również transparentność i przewidywalność rynków.

Grupy producentów rolnych

Ważną rolę w poprawie konkurencyjności gospodarstw odgrywają organizacje producenckie. Do połowy 2006 roku do rejestrów właściwych wojewodów/marszałków zostały wpisane 124 grupy producentów rolnych, z tego 22 należą do branży "owoców i warzyw". Obserwuje się zarówno wzrost liczby grup, jak i zwiększenie ich produkcji towarowej.

Grupy producentów rolnych są tworzone w Polsce od 2001 r. W związku z zainteresowaniem producentów rolnych organizowaniem się w celu podejmowania wspólnych działań na rynku, 21 listopada 2000 r. weszła w życie ustawa o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw stanowiąca podstawę prawną tworzenia grup. W latach 2001-2004 (do 30.04.2004 r.) do rejestrów grup producentów rolnych prowadzonych przez wojewodów wpisane zostały 73 grupy. Grupy te przez kolejnych 5 lat swojej działalności otrzymywały/otrzymują pomoc finansową na założenie i wsparcie działalności administracyjnej, z budżetu krajowego.

Pomoc dla grup producentów rolnych została uwzględniona w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006. Od chwili rozpoczęcia wdrażania Planu znacząco wzrosła liczba grup producentów rolnych. Od 01.05.2004 r. do końca 2006 r. utworzonych zostało 95 grup producentów rolnych, w szczególności w następujących branżach: trzoda chlewna, ziarno zbóż, ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych, nasiona roślin oleistych, tytoń, drób, mleko oraz jaja ptasie. Niezależnie od pomocy na działalność administracyjną dla grup w ramach PROW 2004-2006 podjęte zostały także działania na poziomie krajowym służące aktywizacji producentów rolnych do organizowania się w grupy producentów rolnych. Od dnia 01.01.2007 r. grupy te są zwolnione z podatku od nieruchomości w odniesieniu do budynków i budowli zajętych przez grupę producentów rolnych, wykorzystywanych wyłącznie na prowadzenie działalności w zakresie sprzedaży produktów lub grup produktów wytworzonych w gospodarstwach członków grupy, zgodnie z jej aktem założycielskim oraz z podatku dochodowego w części wydatkowanej na rzecz członków grupy w roku podatkowym lub roku po nim następującym, przeznaczonej na zakup środków produkcji przekazanych członkom grupy producentów rolnych oraz na szkolenie członków grupy. Powyższe zwolnienia wynikają z ostatniej nowelizacji ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw.

Grupy zrzeszające producentów owoców i warzyw, które zostały utworzone po 01.05.2004 r., nie korzystały ze wsparcia w ramach PROW 2004-2006 lecz zostały objęte pomocą finansową na pokrycie kosztów związanych z utworzeniem grupy i prowadzeniem działalności administracyjnej w oparciu o właściwe rozporządzenia Rady (WE).

W ramach Pomocy Technicznej PROW organizowane były liczne szkolenia, warsztaty i seminaria na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i gminnym a także ogólnopolskie konferencje na temat tworzenia i działalności grup producentów rolnych. Przedstawiciele wielu branż i wszyscy zainteresowani tą problematyką mieli możliwość uzyskania informacji na temat warunków utworzenia grupy i uzyskania pomocy finansowej ze środków PROW 2004-2006.

Stopień organizacji polskich producentów w grupy producentów rolnych systematycznie wzrasta. Jednakże pomimo dotychczasowych form wsparcia i promocji tworzenia grup producentów rolnych jest on wciąż niewielki (od 0,01% do 2% producentów w poszczególnych branżach). W związku z tym istnieje wyraźna potrzeba kontynuacji działań informacyjnych, promocyjnych i wsparcia finansowego dla grup producentów rolnych.

Potencjał w zakresie innowacji i transferu wiedzy

Wdrażanie innowacji i transfer wiedzy stają się coraz ważniejsze dla przyszłości sektora rolniczego, leśnego i żywnościowego w Europie. Wprowadzenie nowych produktów, procesów i technologii mogłoby znacznie poprawić wydajność zwłaszcza mikro, małych, a także średnich przedsiębiorstw przetwórczych, leśnych i rolnych. W szczególności nowe formy współpracy, w tym zwłaszcza wsparcie finansowe, mogłyby ułatwić dostęp do wyników badań, transferu know how, innowacji i znacznie bardziej efektywnego wykorzystania rozwiązań powstałych w ramach programów ramowych UE. Naukowe wsparcie dla polityki wobec sektora rolnego, leśnego i żywnościowego, uwzględniające realizację procesów innowacyjnych i skuteczne zwiększanie wartości dodanej produktów i usług wytwarzanych w tych sektorach, wiąże się z koniecznością aktywnego współudziału środowiska naukowego oraz nowego podejścia do warunków wdrażania rozwiązań naukowych do praktyki. Sektory te pod warunkiem aktywnego korzystania z najnowszych osiągnięć nauki i innowacji są w stanie zrealizować oczekiwania zarówno konsumentów, jak i współuczestniczyć w rozwoju Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

Unia Europejska dokonuje zmian we Wspólnej Polityce Rolnej. Są one odpowiedzią na ewolucję oczekiwań konsumentów, a jednocześnie podatników Unii Europejskiej w odniesieniu do społecznych funkcji rolnictwa w zakresie metod produkcji rolnej przyjaznych środowisku, uwzględniających bezpieczeństwo żywności i dobrostan zwierząt. Polityka rolna w coraz większym stopniu uwzględnia zagadnienia naukowego wsparcia wszystkich segmentów sektora rolno-spożywczego, procesów innowacyjności, dywersyfikacji oraz zagadnień wytwarzania wartości dodanej.

Uwzględniając dotychczasowe kierunki działań KE, zasadnym jest by w krajowym systemie wsparcia konkurencyjności i innowacji podjąć stosowne decyzje wspierające działalność i współpracę zarówno zaplecza badawczo-rozwojowego, jak i przedsiębiorców sektora rolno-spożywczego i leśnego.

Dodatkowym argumentem, poza spójnością z działaniami Komisji Europejskiej, za podjęciem działań na rzecz budowy systemu wsparcia transferu innowacyjnych technologii, nowych produktów i procesów w sektorze rolnym, leśnym i żywnościowym, są prognozy rozwoju dla tych sektorów, które wskazują na istnienie poważnych barier zarówno organizacyjnych, jak i ekonomicznych. Pomimo niższych kosztów produkcji polskie produkty są bardzo często mało konkurencyjne na rynku międzynarodowym. Jednym z powodów są trudności naszych producentów ze spełnieniem standardów rynkowych, takich jak certyfikaty jakości, pełna identyfikowalność produktu (traceability), czy uniformizacja dużych partii zwłaszcza owoców i warzyw. Bardzo słabo rozwinięte są także marketing i logistyka. Ponadto coraz częściej pojawiają się zalecenia Światowej Organizacji Handlu co do cen, a także warunków wsparcia w sektorze rolno-spożywczym. Uwzględniając tę sytuację na rynkach światowych, warunkiem niezbędnym dla dalszego rozwoju rolnictwa, leśnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce jest rozwijanie i wdrażanie innowacyjnych technologii zmniejszających koszty produkcji i podwyższających jakość oraz wdrażanie nowoczesnych systemów zarządzania, marketingu i logistyki. Realizacja tych zadań wymagała będzie ścisłej współpracy i sprawnego przepływu informacji pomiędzy przedsiębiorcami a zapleczem B+R.

W Polsce obserwuje się stosunkowo niski stopień współpracy pomiędzy sektorem przemysłowym a potencjalnymi dostawcami innowacyjnych technologii. Zarówno w 2005, jak i w 2006 roku nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach utrzymały się mniej więcej na poziomie 21,5% i były zdecydowanie niższe od średniej dla UE-15 wynoszącej 56%. Polskę charakteryzuje nie tylko niski poziom innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) na tle krajów UE, ale także niższy całkowity udział przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną w sektorze prywatnym (37,8%) niż w sektorze publicznym (47,6%).

Struktura nakładów na działalność innowacyjną w 2004 r. wskazuje, że postęp technologiczny dokonywał się głównie poprzez unowocześnienie parku maszynowego - niespełna 60% ogółu inwestycji stanowiły nakłady na zakup maszyn i urządzeń. Natomiast na działalność badawczo-rozwojową przedsiębiorstwa przeznaczały niewiele ponad 7,5% środków inwestycyjnych, podobnie jak na zakup gotowych technologii w postaci dokumentacji i praw - około 3%. Dominującą pozycję w strukturze nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach stanowią nakłady inwestycyjne na środki trwałe związane z wprowadzanymi innowacjami (59,8%). Taka struktura nakładów oznacza, że działalność innowacyjna polega głównie na nabywaniu tzw. technologii materialnej, co jest racjonalne w sytuacji konieczności zmniejszania luki technologicznej. Głównym źródłem finansowania działalności innowacyjnej w przemyśle, zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym, były środki własne przedsiębiorstw. W krajach charakteryzujących się wysokim poziomem innowacyjności przemysłu większość środków pochodzi ze źródeł zewnętrznych.

Podstawową barierą, jaką napotykają polscy producenci i przetwórcy płodów rolnych we wdrażaniu innowacyjnych technologii oraz podnoszeniu jakości i konkurencyjności ich wyrobów jest, poza brakiem środków na prace badawczo-rozwojowe, utrudniony dostęp do informacji niezbędnych do podejmowania racjonalnych decyzji w sprawach rozwoju i inwestycji.

Ten stan organizacyjny sektora rolnego i żywnościowego, a także podobne zależności występujące w strukturze sektora leśnego wskazują, że bez zastosowania systemowego wsparcia procedur wdrażania wyników badań do praktyki gospodarczej trudno będzie uzyskać zwiększenie wartości dodanej stanowiącej o szansach rozwoju każdego przedsięwzięcia gospodarczego. Wprowadzenie nowych rozwiązań umożliwiających zastosowanie innowacyjnych rozwiązań w technice, technologii i organizacji do działalności gospodarczej poprzez powiązanie ich z nauką staje się koniecznością.

Jakość i zgodność z normami Wspólnoty

Dynamika eksportu polskich produktów oraz duże zainteresowanie polskimi artykułami rolno-spożywczymi w UE świadczy o konkurencyjności polskich firm na rynkach oraz o wysokich wymaganiach jakościowych. Wysoka jakość polskiej żywności, a także świadectwa jakości i znaki jakości potwierdzające unikalne cechy polskich produktów żywnościowych oraz wykorzystanie możliwości i potencjału produkcyjnego zakładów przetwórstwa rolnego, stworzą optymalne warunki ich rozwoju na krajowym i europejskim rynku produktów żywnościowych.

Zagwarantowanie bezpieczeństwa żywności produkowanej przez polski przemysł rolno-spożywczy jest kolejnym zagadnieniem wymagającym dostosowania do standardów UE. Większość dużych przedsiębiorstw produkcyjnych i przetwórczych w Polsce przygotowana jest do konkurowania na wspólnym rynku. Zakłady opracowały i wprowadziły procedury kontroli wewnętrznej (Systemy Zarządzania Jakością, HACCP, Dobrej Praktyki produkcyjnej - GMP i Dobrej Praktyki Higienicznej - GHP), a poczynione procesy restrukturyzacyjne i modernizacyjne zapewniają właściwą jakość produkcji.

Nadal jednak szczególnej uwagi wymaga konieczność przeprowadzania akcji informacyjnych i edukacyjnych wśród przedsiębiorców (głównie małe i średnie firmy), dotyczących regulacji i zasad obowiązujących na Jednolitym Rynku UE. Dla wielu przedsiębiorców nowe przepisy krajowe i unijne nie są znane, co wpływa na obniżenie jakości produktów, a tym samym zdolności konkurowania na wspólnym rynku. Braki widoczne są w zakresie np. znakowania produktów, niedostatecznej ilości odpowiedniego sprzętu oraz szkoleń dla specjalistów w danych dziedzinach.

Dążenie do poprawy konkurencyjności produkcji wpłynęło na wprowadzanie przez zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego dobrowolnych systemów jakości, stanowiących dla konsumentów dodatkową gwarancję jakości. Dlatego konieczne jest wspieranie dalszych działań modernizacyjnych w tych zakładach, które rokują nadzieję na spełnienie standardów UE i prowadzenie rentownej działalności na Jednolitym Rynku UE.

Mimo poczynionych licznych inwestycji, polski przemysł rolno-spożywczy nadal jest niewystarczająco dostosowany do wymagań UE w zakresie ochrony środowiska. W zależności od branży, odpady w przemyśle rolno-spożywczym (łącznie z osadami ściekowymi) stanowią od 3 do 90% surowca. Największe ilości odpadów powstają w przetwórstwie mięsa, ziemniaków i cukru. Z uwagi na dużą ilość odpadów i niedoinwestowanie technologiczne problemem jest oczyszczanie ścieków w średnich i mniejszych zakładach przetwórstwa mięsnego, co wymaga prawidłowego zagospodarowania odpadów poubojowych, wyposażenia w oczyszczalnie lub przedoczyszczalnie ścieków.

W Polsce obserwuje się rosnące zainteresowanie produkcją wysokojakościową taką jak np. produkty regionalne, produkty ekologiczne i produkty rolnictwa integrowanego. Istnieje duży potencjał rozwoju tych nisz ze względu na dobre warunki środowiskowe i nadwyżki siły roboczej w rolnictwie oraz czynniki kulturowe. W tym zakresie widoczne są rosnące potrzeby ze względu na wysokie wymagania konsumentów oraz konieczność zapewnienia wysokich, mierzalnych standardów jakości.

Produkty Tradycyjne

Polska ze względu na swoje zróżnicowanie regionalne, historię, wpływ i przenikanie się kultur krajów sąsiednich, posiada bardzo bogate dziedzictwo kulinarne. Na jego różnorodność wpływa również zachowanie zwyczajów i regionalnych obrzędów, co jest odzwierciedlone w bardzo dużej liczbie produktów regionalnych czy tradycyjnych.

Produkty te charakteryzują się szczególnymi cechami jakościowymi oraz niepowtarzalnymi sposobami przyrządzania i wytwarzania, przez co przyczyniają się do urozmaicenia polskiej kuchni. Ich wyjątkowość oraz niezmienne receptury zwiększają atrakcyjność regionów i przyciągają turystów.

W Unii Europejskiej system rejestracji i ochrony nazw takich produktów istnieje od 1992 roku. W ramach tego systemu realizowane są założenia unijnej polityki żywności wysokiej jakości. Wśród celów wprowadzonego systemu są m.in. ochrona przed nieuczciwą konkurencją, promocja jakości i przekazywanie konsumentom informacji o wyjątkowych produktach. System rejestracji opiera się na trzech instrumentach: Chroniona Nazwa Pochodzenia, Chronione Oznaczenie Geograficzne i Gwarantowana Tradycyjna Specjalność. Zasady ochrony, rejestracji i kontroli tych produktów na poziomie krajowym regulowane są przepisami ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych.

Efektywne wykorzystanie tego systemu daje szansę krajowym producentom na podkreślenie wyjątkowości i niepowtarzalności ich produktów. O bardzo wysokim potencjale tego rynku w Polsce może świadczyć choćby fakt, iż w ramach odbywającego się konkursu "Nasze kulinarne dziedzictwo" zostało zgłoszonych ponad 700 produktów wywodzących się z poszczególnych regionów kraju. W dalszym ciągu trwa proces identyfikacji tych produktów oraz przygotowywanie i zgłaszanie kolejnych wniosków o rejestrację do europejskiego systemu. Odpowiednie wykorzystanie możliwości, jakie stwarza system unijnych oznaczeń, pozwoli mocniej zaakcentować obecność polskich wyrobów na rynku wspólnotowym.

Ponadto system ochrony i promocji wyrobów regionalnych i tradycyjnych jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i realizację założeń II filaru Wspólnej Polityki Rolnej. Przyczynia się on do zróżnicowania zatrudnienia na obszarach wiejskich tworząc na wsi pozarolnicze źródła utrzymania oraz zwiększa dochody producentów rolnych. Ma to ogromne znaczenie, w szczególności dla obszarów odległych lub obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) gdyż zapobiega wyludnianiu się tych terenów. Za sprawą systemu ochrony i promocji produktów regionalnych i tradycyjnych chroni się także dziedzictwo kulturowe wsi, co w dużym stopniu przyczynia się do zwiększenia atrakcyjności terenów wiejskich i rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej.

Integrowana Produkcja

Integrowana produkcja jest systemem gospodarowania, w którym producent prowadzi produkcję roślin wykorzystując zrównoważony postęp techniczny i biologiczny w uprawie, ochronie roślin i nawożeniu, zwracając szczególną uwagę na ochronę środowiska i zdrowie ludzi. Rozwój integrowanej produkcji w Polsce jest ważnym czynnikiem wpływającym na ochronę środowiska i produkcję bezpiecznej żywności oraz podnoszącym świadomość rolniczą i ekologiczną producentów rolnych.

Integrowana produkcja w Polsce umocowana została w przepisach prawa wraz z wejściem w życie ustawy o ochronie roślin, która uregulowała warunki prowadzenia produkcji rolnej w tym systemie. Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa realizując zadania wynikające z ww. ustawy, w 2004 r. rozpoczęła wdrażanie integrowanej produkcji oraz rozpoczęła sprawowanie nad nią nadzoru.

W 2006 r. do systemu integrowanej produkcji zgłoszono 4.155 upraw, co świadczy, że niektórzy producenci deklarowali prowadzenie upraw więcej niż jednego gatunku roślin w systemie Integrowanej Produkcji. Liczba zgłoszonych upraw w 2006 r. uległa zmniejszeniu o 44,3%. Zgłoszona powierzchnia upraw do systemu IP na koniec grudnia 2006 r. wynosiła 20.428 ha, z czego 89,5% powierzchni stanowiły uprawy sadownicze. W stosunku do roku 2005 do systemu IP zgłoszono o 31,5% mniejszą powierzchnię upraw. Ogółem wydano 1.891 certyfikatów, z tego 1.058 wydano producentom jabłek, co stanowi 56% wydanych certyfikatów. W analizowanym okresie nastąpił 21,5% wzrost liczby wydanych certyfikatów. Łącznie na owoce wydano 1.717 certyfikatów (90,8%), a na warzywa 160 (8,5%).

Rozwój integrowanej produkcji jest istotna kwestią w krajach UE, w związku z powyższym działania zmierzające w kierunku zachęcania producentów do podejmowania działań w celu wdrażania tego sposobu gospodarowania są jak najbardziej celowe. Ponadto integrowana produkcja umożliwia łatwiejszy zbyt certyfikowanych płodów rolnych bardzo dobrej jakości na polskim i wspólnotowym rynku.

Mając na uwadze powyższe należy dodać, że uczestnictwo rolników w systemie chronionych oznaczeń geograficznych, chronionych nazw pochodzenia, gwarantowanych tradycyjnych specjalności oraz integrowanej produkcji umożliwia osiągnięcie wyższych dochodów przy jednoczesnej ochronie dziedzictwa narodowego oraz dbaniu o wpływ całego procesu wytwarzania na środowisko. Wytwarzanie produktów objętych ww. systemami umożliwia zmianę sposobu konkurowania - zamiast wytwarzania dużej ilości produktów homogenicznych produkuje się wysokojakościowe wyroby. Współpraca producentów objętych systemami jakości żywności sprzyja zwiększaniu siły ekonomicznej podmiotów znajdujących się na rynku. Jednocześnie efektywne zrealizowanie tych założeń wymaga jednak, aby konsumenci byli skłonni zapłacić więcej za produkty wytwarzane w ramach tych systemów. Poziom rozpoznawalności produktów uczestniczących we wspieranych systemach jakości żywności jest niski, co obecnie ogranicza możliwość uzyskania wyższych dochodów dla producentów tych produktów. Dlatego też koniecznym staje się wprowadzenie odpowiednich instrumentów w tym zakresie. Pomoc ta powinna mieć na celu pokrycie wyższych kosztów produkcji (związanych np. z dodatkową kontrolą) do czasu, kiedy będą one odzwierciedlone w wyższej cenie produktów na rynku.

Dodatkowo nie bez znaczenia jest prowadzenie działań informacyjnych i promocyjnych mających na celu zapoznanie konsumentów z tymi produktami oraz zwrócenie uwagi na specyficzne cechy tych wysokojakościowych produktów. Dotarcie do konsumenta i jego poinformowanie ma na celu zwiększenie popytu na te produkty. Powinno to z jednej strony zapewnić zbyt tych produktów, a z drugiej pośrednio zachęcić producentów do rozpoczęcia produkcji żywności wysokojakościowej.

3.1.3. Środowisko i gospodarka gruntami

Utrudnienia, wobec których stoją gospodarstwa na obszarach zagrożonych porzuceniem i marginalizacją

Znacznym utrudnieniem, które wymaga od rolników większego zaangażowania wiedzy, sił i środków niż w innych częściach Europy, są niekorzystne warunki naturalne do prowadzenia produkcji rolnej, takie jak duży udział gleb słabych i zakwaszonych, niewielkie opady oraz krótki okres wegetacyjny. Cechy te stanowią obiektywne bariery dla rozwoju sektora rolnego i obszarów wiejskich. Z uwagi na powyższe w Rzeczypospolitej Polskiej duży udział powierzchni użytków rolnych (ponad 56%) stanowią obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (Tabela 28).

Tabela 28. Udział obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania w stosunku do powierzchni użytków rolnych w Rzeczypospolitej Polskiej

	Powierzchnia użytków rolnych
	(tys. ha)	(%)
	197,77	1,21
	8.541,38	52,31
	489,14	3,00
	9.228,29	56,52
	7.099,11	43,48
	16.327,40	100,00

Graficzne przedstawienie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania prezentuje rysunek 10. Szczegółowy wykaz obszarów ONW znajduje się w załączniku 1 do Programu.

grafika

Rysunek 10. Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania

Warunki przyrodniczo-glebowe w Polsce są gorsze niż przeciętne warunki glebowe w UE. Wynika to z dużego wpływu kolejnych zlodowaceń na proces glebotwórczy, co w efekcie spowodowało pokrycie większości kraju glebami lekkimi (Rysunek 11), na piaszczystym przepuszczalnym podłożu, które mimo przeprowadzenia kosztownych zabiegów agrotechnicznych nie dają możliwości uprawy zarówno takiego zestawu roślin, jaki mogą uprawiać rolnicy w UE, jak też nie umożliwiają uzyskiwania porównywalnych plonów. Na taką sytuację wpływają również warunki klimatyczne (niższe temperatury, krótszy okres wegetacyjny i mniejsze opady).

Do porównania jakości gruntów rolnych w Polsce z przeciętną europejską, zastosowano Soil Geographical Database of Europe w skali 1:1.000.000, której rozwój jest koordynowany przez Wspólnotowe Centrum Badawcze UE w Isprze (Włochy). Waloryzacja europejskich gleb pod względem tekstury, w oparciu o wskaźniki zaadaptowane dla Polski, wskazuje na lepszą o 25% jakość gleb w Europie Zachodniej w porównaniu z glebami polskimi.

grafika

Rysunek 11. Mapa występowania gleb lekkich

Źródło: IUNG Puławy

Procentowy udział gleb lekkich w ogólnej powierzchni jest w Polsce dwukrotnie większy, niż średnio w Europie (Tabela 29).

Tabela 29. Procentowy udział gleb lekkich w Europie


	16,75
	22,78
	60,05
	66,42
	13,92
	13,35
	10,00
	44,27
	0,37
	17,23
	27,78
	34,71
	3,39
	11,83
	20,53
	31,8
	60,8

Źródło: Wösten, 1999, Pondel i inni, 1979

Gruboziarnistość gleb lekkich powoduje niską zdolność retencyjną, co wraz z niskimi opadami bardzo niekorzystnie wpływa na stosunki wodne w okresie wegetacyjnym, zwłaszcza na Niżu Polskim, gdzie w sezonie wegetacyjnym deficyty wody dochodzą do poziomu 250 mm.

Należy podkreślić, iż przestrzenne rozmieszczenie gleb gruboziarnistych (piaszczystych) w krajach ościennych, głównie we wschodnich Niemczech i na Litwie, jest bardzo zbliżone do ich rozmieszczenia w Polsce i jest logiczną konsekwencją ostatnich trzech zlodowaceń. W tym świetle oczywiste jest i niekwestionowane przez żadne autorytety naukowe, że jakość gleb w Polsce (podobnie jak w sąsiednich obszarach) nie osiąga 80% średniej europejskiej.

Duże różnice pomiędzy Polską i innymi krajami lepiej odzwierciedlają dane zaprezentowane w tabeli 30. Godne podkreślenia jest, że gleby lekkie w Polsce są reprezentowane głównie przez gleby piaszczyste, podczas gdy w takich krajach jak Dania dominują w tej grupie gleby piaszczysto-gliniaste.

Tabela 30. Porównanie uziarnienia gleb Polski i Europy



	31,8	60,8
	40,2	38,1
	13,0	1,1
	13,5	-
	1,3	-

Źródło: Wösten, 1999, Pondel i inni, 1979

Podobnie jak struktura gleby, warunki klimatyczne, określone w oparciu o ilość opadów atmosferycznych w roku i długość okresu wegetacyjnego, są wyraźnie gorsze niż w większości krajów Europy Zachodniej (Tabela 31).

Dane klimatyczne IPCC (Międzyrządowej Komisji ds. Zmian Klimatycznych) dla Europy, zebrane w siatce 0,5x0,5 stopnia, były wykorzystane do określenia produkcji pierwotnej netto (NPP) w oparciu o powszechnie akceptowany model Chikugo i Miami (Tabela 32). Wygenerowane przy jego pomocy dane dotyczące produkcji pierwotnej w Europie, dobitnie ilustrują znaczną różnicę pomiędzy Polską, a takim krajami jak Francja, Wielka Brytania, Irlandia, Portugalia, zachodnia część Niemiec, czy nawet Włochy - potencjał produkcyjny, ograniczony przez warunki klimatyczne, jest w Polsce o 25-35% niższy, niż we wspomnianych krajach.

Porównanie zależnej od klimatu produktywności netto w Polsce, ze średnią europejską, niezależnie od przyjętej metodyki, wskazuje wyraźnie, że warunki klimatyczne w Polsce są blisko o 20% gorsze, niż w krajach UE-15.

Obliczona wartość produktywności netto dla Polski jest zbliżona do wartości dla Hiszpanii, gdzie do ONW zaklasyfikowano 74% powierzchni kraju.

Tabela 31. Rozmieszczenie rocznych opadów atmosferycznych w Europie

Średni opad (mm)	% powierzchni z opadami rzędu:
Średni opad (mm)
1.148	2,8	14	12,9	9,6	60,7
873	0	0	57,4	25,3	17,4
667	12,1	56,1	24,8	6,4	0,6
711	0,6	49,4	45	5	0
627	0	100	0	0	0
839	0	17,5	45,4	22,6	14,6
658	22,4	47	21,9	5,4	3,2
630	52,4	24	6,3	7	10,3
770	0	0,4	98,7	0,9	0
1.101	0	0	9,6	23,3	67,1
651	0	80,7	19,3	0	0
639	0	91,3	8,7	0	0
706	11,7	39,1	38,6	6,7	4
603	31,3	58,4	7,9	1,8	0,5
839	0	31	29,6	20,2	19,1
756	2,9	37	35,9	13,4	10,9
1.351	0	0	5,5	9,2	85,3
577	41,4	52,6	6	0	0
1.162	0,2	18,3	18,5	11,7	51,3
931	5,5	18,4	35,2	11,6	29,3

Źródło: Interpolacja wykonana przez IUNG Puławy w opardu o dane IPCC

Tabela 32. Ocena potencjalnej wydajności plonów (t/ha/rok) obliczona dla krajów europejskich w oparciu o model Miami (Lieth 1975) i model Chikugo (Uchijima, Seino 1985) w porównaniu z Polską (UE-15=100%)

Model Miami	W porównaniu do UE=100%	Model Chikugo	W porównaniu do UE=100%
10,1	89	7,7	82
12,6	110	10,1	108
10,3	91	8,2	87
10,9	97	8,6	91
12	108	10,3	109
10,4	92	9,6	102
9,7	86	8,3	88
11,9	104	9,7	103
13,1	115	10,3	110
10,2	90	7,6	80
10,1	89	7,2	76
10,8	95	8,8	94
9,6	85	8,0	85
12,4	109	11,5	122
10,4	92	8,2	88
11,7	103	9,4	100
11,5	101	9,9	106
11,21	100	9,4	100

Gorsze warunki do produkcji rolnej znajdują odzwierciedlenie w osiąganych plonach, co można przeanalizować biorąc pod uwagę przyjęte w danych krajach plony referencyjne. Tylko w przypadku Finlandii (2,82 t/ha), Portugalii (2,9 t/ha), Hiszpanii (2,69 t/ha) plony referencyjne zostały przyjęte na poziomie zbliżonym do polskiego (3,0 t/ha). W pozostałych krajach plony referencyjne odzwierciedlające średni poziom plonów na danym obszarze zostały przyjęte na znacząco wyższym poziomie (od 3,9 t/ha - Włochy, do 6,6 w Holandii czy 6,88 w niemieckim regionie Schleswig-Holstein).

Kolejnym kryterium jest przyjęta wysokość nad poziomem morza, użyta do wyznaczania terenów górskich. Polska strona zaproponowała jako wysokości brzegowe 500 m n.p.m. do wyznaczania strefy górskich terenów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Należy podkreślić, że ze względu na położenie polskich gór (wysunięte na północ Europy Środkowej) oraz znaczącą przewagę północnych stoków, występujące tam warunki klimatyczne są gorsze od występujących na analogicznych wysokościach w Alpach. Doliny górskie Karpat Zachodnich są z reguły bardzo wąskie (w przeciwieństwie do południowej części Karpat Słowackich) i zwykle tworzą tereny długiego utrzymywania się mrozu, wpływającego niekorzystnie na plonowanie roślin. Dodatkowo należy nadmienić, iż polska strona łańcuchów górskich (Tatry, Sudety) charakteryzuje się bardzo dużym pofałdowaniem, co nie pozostaje bez wpływu na trudności w uprawie gleby, ale również sprzyja zachodzeniu procesów zmywania gleby ze stanowisk położonych na pochyłościach.

Na tych obszarach, ze względu na utrudnione warunki prowadzenia działalności rolniczej oraz niższe plony, ma miejsce porzucanie rolnictwa przez mieszkańców i poszukiwanie źródeł utrzymania gdzie indziej. Konsekwencją rezygnacji z uprawy roli i pozostawiania ziemi odłogiem oraz migracji jest degradacja krajobrazu obszarów wiejskich oraz zanikanie cennych siedlisk licznych gatunków zwierząt i roślin.

Dlatego też wsparcie finansowe w ramach działania "Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania" (ONW) ma na celu zapewnienie ciągłości rolniczego użytkowania ziemi i tym samym utrzymanie żywotności obszarów wiejskich, a więc zapobieganie wyludnianiu się obszarów wiejskich zakwalifikowanych jako górskie i inne o niekorzystnych warunkach gospodarowania i zatracaniu ich rolniczego charakteru oraz wiążącym się z tym konsekwencjom społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Płatności ONW stanowią rekompensatę za poniesione koszty i dochód utracony w wyniku gospodarowania na tych obszarach.

Różnorodność biologiczna na obszarach wiejskich

Różnorodność biologiczna Polski należy do jednej z najwyższych w Europie. Decydują o tym zarówno dogodne warunki naturalne, jak i odmienny charakter, w stosunku do pozostałych krajów europejskich, oddziaływań antropogenicznych (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, tradycyjne ekstensywne rolnictwo zachowane na znacznych obszarach oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Sytuacja pod tym względem jest również silnie zróżnicowana regionalnie. Wschodnie i południowo-wschodnie regiony Polski mają dobrze zachowaną przyrodę towarzyszącą rozdrobnionej strukturze agrarnej. Utrzymywanie się na tych terenach tradycyjnego typu gospodarki rolnej umożliwiło zachowanie cennych krajobrazów rolniczych o wysokiej różnorodności biologicznej oraz zasobów genowych w prymitywnych odmianach roślin użytkowych i rasach zwierząt hodowlanych.

Zróżnicowana rzeźba terenu, różnorodność warunków glebowych i klimatycznych sprawiają, że Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Na obszarze Polski występuje 485 typów zespołów roślinnych, wśród których jest 56 zbiorowisk leśnych (17 zaliczono do siedlisk o znaczeniu priorytetowym dla UE), a blisko połowa z nich jest związana z obszarami rolniczymi.

Promowana od początku lat dziewięćdziesiątych zrównoważona gospodarka leśna sprzyja powstawaniu zdrowych i odpornych drzewostanów. Lasy obecnie sadzone maja strukturę wielogatunkową i wielowarstwową. W założeniu jest to próba odtworzenia lasu naturalnego. Ponadto, łączenie drobnych rozproszonych kompleksów leśnych za pomocą korytarzy ekologicznych budowanych przy użyciu zalesień sprzyja migracji cennych gatunków zwierząt leśnych oraz istotnej z punktu widzenia populacji tych gatunków wymiany genów zapewniającej ich różnorodność genetyczną, a przez to zwiększającą odporność gatunków na zmiany zachodzące w środowisku bytowania. Takie podejście do gospodarki leśnej znalazło odzwierciedlenie w realizowanych celach działania "Zalesienie gruntów rolnych oraz gruntów innych niż rolne".

Według Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań (2003), w Polsce występuje około 45 typów zbiorowisk roślinnych użytkowanych jako łąki i pastwiska. 90% tych siedlisk jest położonych na terenach nizinnych, głównie w ich obniżeniach i dolinach rzecznych. Połowa z nich zachowała charakter półnaturalny (10,5% terenów rolniczych). Charakter naturalny i półnaturalny zachowały siedliska błotne i torfowiskowe, ekstensywne łąki i pastwiska zlokalizowane w naturalnych dolinach rzecznych, zakrzewienia śródpolne, murawy górskie i kserotermiczne z wieloma gatunkami endemicznymi. Walory środowiskowe tych terenów są zagrożone wskutek intensyfikacji produkcji rolniczej, wypalania traw, a także porzucania użytków zielonych o niskich walorach paszowych w sytuacji ograniczenia pogłowia zwierząt.

Na skutek zachowania tradycyjnych form ekstensywnej gospodarki rolnej, do naszych czasów zachowały się też miejscowe odmiany roślin uprawnych oraz lokalne rasy zwierząt gospodarskich. Regiony występowania starych odmian roślin znajdują się głównie w południowej części kraju (region górski). Zagrożeniem dla zasobów genetycznych roślin uprawnych jest ich niskie wykorzystanie w praktyce. W ostatnim okresie odnotowano spadek sprzedaży nasion kwalifikowanych (ok. 30%) i uproszczenie płodozmianu.

Polska posiada znaczące zasoby genetyczne zwierząt gospodarskich. W ich skład wchodzi 215 rodzimych ras zwierząt gospodarskich. W 2000 r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zaakceptował i skierował do realizacji programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych najcenniejszych populacji zwierząt gospodarskich zagrożonych wyginięciem. Łącznie programami ochrony objęto 75 ras, odmian, rodów i linii z 14 gatunków gospodarskich obejmujących bydło, konie, trzodę chlewną, owce, kury nieśne, kaczki, gęsi, lisy, tchórze hodowlane, szynszyle, pszczoły oraz ryby hodowlane: pstrągi i karpie.

Rasy rodzime są szczególnie przydatne do utrzymywania w systemie produkcji ekstensywnej połączonej z wypasem ekologicznym, co pozwala na efektywne zagospodarowanie terenów półnaturalnych, o ubogich zasobach paszowych.

W Polsce wzrasta "świadomość ekologiczna" społeczeństwa. Coraz częściej podejmowane są działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Różnorodność kulturowa i przyrodnicza polskiej wsi może być traktowana jako szczególna wartość, godna zachowania i pielęgnacji.

Polska nie ma wyznaczonych obszarów cennych przyrodniczo dla rolnictwa\leśnictwa, co wynika z braku jasnej, spójnej definicji określającej, jakie tereny wchodzą w skład tego rodzaju obszarów. W Polsce wyznaczone są różne formy obszarów chronionych, które obejmują tereny rolne i leśne, tj. rezerwaty przyrody, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, zespoły przyrodniczo krajobrazowe i użytki ekologiczne. Wskaźnik dotyczący obszarów cennych przyrodniczo (HNV) będzie opierał się na już istniejących i wyznaczonych obszarach chronionych.

Formy ochrony przyrody

W Polsce większość najcenniejszych przyrodniczo obszarów i obiektów objęto ochroną prawną w formie 23 parków narodowych [zajmujących 317.233,8 ha], 1.395 rezerwatów przyrody (zajmujących 165.244,7 ha), 120 parków krajobrazowych (zajmujących 2.516.855,7 ha) i 449 obszarów chronionego krajobrazu (7.044.459,7 ha). Oprócz tych głównych form ochrony przyrody na terenie Polski wyznacza się również użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz pomniki przyrody. W sumie 32,5% powierzchni kraju objętych jest ochroną przyrody (GUS, 2006).

Niektóre obszary, ze względu na swoją wysoką rangę przyrodniczą, uzyskały status o znaczeniu międzynarodowym: Białowieski Park Narodowy wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, 9 obiektów uznano za Rezerwaty Biosfery (Parki Narodowe: Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Kampinoski, Karkonoski, Słowiński, Tatrzański, rezerwat przyrody Jezioro Łuknajno" oraz "Polesie Zachodnie"), 8 obiektów umieszczono w spisie Konwencji Ramsarskiej (rezerwaty przyrody: Łuknajno, Karaś, Oświn, Świdwie, Słońsk - obecnie w granicach PN "Ujście Warty", Stawy Milickie oraz dwa parki narodowe Biebrzański i Słowiński). Na terenie Polski funkcjonują również 4 transgraniczne Rezerwaty Biosfery (Polsko-Białoruski Rezerwat Biosfery Puszcza Białowieska, Polsko-Ukraińsko-Słowacki Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie, Polsko-Słowacki Rezerwat Biosfery Tatry i Polsko-Czeski Rezerwat Biosfery Karkonosze).

Wiele obszarów wyróżniających się szczególnymi wartościami przyrodniczymi położonych jest na użytkach rolnych. W 2005 r. 12% powierzchni parków narodowych stanowiły grunty rolne. Parki krajobrazowe obejmują w Polsce 120 obiektów, stanowiąc tym samym 8,33% powierzchni kraju, z tego najliczniejsza grupa parków krajobrazowych (16 obiektów) znajduje się w województwie Lubelskim. Te cenne przyrodniczo tereny obejmują 34,78% (905.496,2 ha) użytków rolnych Polski. Jednocześnie największy udział użytków rolnych w powierzchni parków krajobrazowych znajduje się województwach Kujawsko-pomorskim (50,54%) oraz Wielkopolskim (52,23%). W przypadku obszarów chronionego krajobrazu, na które składa się 449 obiektów, aż 65 odnaleźć można w województwie Warmińsko-mazurskim. Tereny te, o zróżnicowanych ekosystemach, chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz obejmują 2.833.865,2 ha użytków rolnych Polski.

Biorąc pod uwagę ponowne wystąpienie w 2010 r. klęski powodzi, która wyrządziła szkody w gospodarstwach rolnych na ponad 1.400.000.000 zł, oraz istotne zagrożenie, jakie mogą nieść w przyszłości różnego rodzaju katastrofy naturalne (np. huragany, wyładowania atmosferyczne, osuwiska ziemi, pożary), jest konieczne podejmowanie działań zabezpieczających i naprawa zaistniałych zniszczeń.

Sieć Natura 2000

Zgodnie z unijnymi dyrektywami, tzw. Ptasią (Dyrektywa Rady 79/409/EWG) i Siedliskową (Dyrektywa Rady 92/43/EWG), Polska jest zobowiązana do utworzenia na swoim terytorium Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w celu objęcia ochroną 76 typów siedlisk przyrodniczych, 267 gatunków ptaków, 46 gatunków roślin i 88 gatunków zwierząt innych niż ptaki.

Sieć Natura 2000 znajduje się w Polsce w fazie tworzenia. Obszary te obejmują 5.244.944 ha lądowej powierzchni kraju, co stanowi 16,77 % powierzchni administracyjnej Polski. Lasy na obszarach Natura 2000 zajmują 2.321.592 ha (55 % obszarów Natura 2000), w tym lasy Skarbu Państwa - 43.246 ha, lasy komunalne - 14.041 ha, lasy własności prywatnej - 246.705 ha, lasy w Parkach Narodowych - 195.267 ha, a lasy mieszanej własności - 51.018 ha. Użytki zielone wraz z nieużytkami zajmują powierzchnię 703.930 ha, a grunty orne - 921.756 ha. Grunty rolne stanowią zatem 31 % obszarów Natura 2000. Realizacja w ramach PROW 2007-2013 działania skierowanego w założeniu do prywatnych właścicieli lasów, generowałaby wysokie koszty wdrożenia i obsługi, niewspółmierne do uzyskanych efektów przyrodniczych. Ochronę przyrody w lasach Skarbu Państwa realizuje się w oparciu o przepisy ustawy o lasach. Każde nadleśnictwo ma obowiązek sporządzenia 10-letnich planów urządzania lasu, których integralnym elementem jest program ochrony przyrody nadleśnictwa.

W lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa sporządza się uproszczone plany urządzania lasu, których wykonanie dla każdego kompleksu leśnego zleca właściwy miejscowo starosta, a w przypadku gdy kompleks leśny jest mniejszy niż 10 ha gospodarowanie w takim lesie odbywa na podstawie decyzji starosty. Wymogi zawarte w przepisach o lasach skutkują podobnymi wymogami wykonania planów bądź decyzji określając zasady kierujące ochroną przyrody w takich kompleksach leśnych.

Lasy na najcenniejszych siedliskach są także chronione na podstawie przepisów o ochronie przyrody, pozwalających na wprowadzanie form ochrony adekwatnych do walorów chronionych siedlisk (parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody), dla których sporządza się plany ochrony (art. 20 ustawy o ochronie przyrody), a w sytuacji wygaśnięcia planu ochrony wprowadza się roczne zadania ochronne do czasu opracowania nowego planu. Zadania ochronne przyjmowane są odpowiednio, zgodnie z art. 22 ustawy o ochronie przyrody, rozporządzeniem Ministra Środowiska dla parku narodowego lub zarządzeniem wojewody dla parku krajobrazowego i rezerwatu przyrody. Ponadto każdy obiekt Natura 2000 powinien mieć sporządzony plan ochrony (zarządzania), w terminie 5 lat od dnia wyznaczenia tego obszaru. Plan ochrony powinien zawierać m.in. wykaz zadań ochronnych oraz opis i ocenę potencjalnych zagrożeń.

Graficzne przedstawienie obszarów Natura 2000 znajduje się w załączniku 2 do Programu.

Prace nad wyznaczaniem obszarów Natura 2000 w Polsce zakończą się na przełomie roku 2008/2009.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 198, poz. 1226), 141 ostoi ptaków spełnia kryteria kwalifikujące je do objęcia ochroną w postaci obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (OSO). Łączna powierzchnia 141 OSO wynosi 5.389.972,20 ha, z czego 4.803.417,90 ha stanowią obszary lądowe. OSO stanowić będą około 16,71 % powierzchni całkowitej kraju, natomiast lądowe OSO - 15,40 % powierzchni lądu.

Do sierpnia 2008 r. wyznaczono 364 specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000 (SOO) o powierzchni 2.889.974,30 ha. Obecnie trwają prace 16 Wojewódzkich Zespołów Specjalistycznych (WZS) nad wytypowaniem propozycji uzupełnienia tych obszarów, która zostanie przekazana w pierwszym kwartale 2009 r. do KE w celu jej zatwierdzenia na seminarium biogeograficznym dla regionu alpejskiego i kontynentalnego.

Jeśli chodzi o kwestie dotyczące zarządzania obszarami Natura 2000, to Polska nie posiada planów zarządzania dla tych obszarów oraz żadnych innych obligatoryjnych instrumentów ochronnych. Zgodnie ze zmianami w prawodawstwie krajowym regulującym kwestie ochrony przyrody, dla obszarów Natura 2000 sporządzane będą dziesięcioletnie plany zadań ochronnych i ewentualnie plany ochrony dla całości lub części danego obszaru. Nadzór nad obszarami lądowymi sprawować będzie regionalny dyrektor ochrony środowiska, a morskimi - dyrektor właściwego urzędu morskiego. W przypadku obszarów, które w całości lub częściowo znajdują się w granicach Parku Narodowego, sprawującym nadzór nad obszarem będzie dyrektor Parku Narodowego. Wobec braku planów zadań ochronnych i planów ochrony dla obszarów Natura 2000 obecnie narzędziem ochronnym dla tych obszarów jest procedura oceny oddziaływania na środowisko.

Zmiany wskaźnika populacji ptaków charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego (Farmland bird index), w okresie 2000-2005 (Rysunek 12), wskazują na powolne zachodzenie niekorzystnych zmian w zasobach różnorodności biologicznej. Zagrożeniem dla różnorodności biologicznej obszarów wiejskich jest porzucanie siedlisk marginalnych dla rolnictwa, uproszczenie struktury krajobrazu lub nadmierna intensyfikacja produkcji rolnej.

grafika

Rysunek 12. Spadek liczebności gatunków ptaków charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego (w oparciu o Farmland bird index) w latach 2000-2004³¹

Źródło: Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków

Zrównoważone rolnicze użytkowanie terenów, a w szczególności użytków zielonych, jest pożądane dla utrzymania siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt. Takie gospodarowanie chroni te siedliska przed sukcesją drzew i krzewów, która zagraża trwałości ich walorów przyrodniczych. Problem ochrony różnorodności biologicznej obszarów wiejskich w Polsce nie polega więc na ekstensyfikacji produkcji rolnej i odtwarzaniu zdegradowanych siedlisk, a raczej na utrzymaniu w dobrym stanie tego, co zostało zachowane oraz na uniknięciu ekologicznych skutków intensyfikacji.

Rozdrobnienie działek przyczyniające się do tworzenia mozaikowej struktury siedlisk przyrodniczych jest zjawiskiem korzystnym dla zachowania wielu gatunków, zwłaszcza ptaków i ssaków.

Do podstawowych zagrożeń dla chronionych gatunków i wyróżnionych obszarów zaliczyć można zagrożenia wywołane działalnością rolniczą. Wśród największych niebezpieczeństw wymienić trzeba przede wszystkim zagrożenia spowodowane ewentualną chemizacją i intensyfikacją produkcji rolnej. Problemów dostarczyć może również tworzenie wielkich monokultur.

Stan wód i gospodarka wodna

Rzeczpospolita Polska zaliczana jest do krajów ubogich w zasoby wodne. Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna, zarówno w skali roku jak i wielolecia. Zasoby wodne nie są rozłożone równomiernie - problem deficytu wody dotyka centralną część kraju, zaś południowe rejony górskie są często nawiedzane przez opady intensywne.

Wskaźnik dostępności wody dla ludności i gospodarki narodowej, wyrażony ilorazem średniego rocznego odpływu do ilości mieszkańców, wynosi ok. 1.300 m³ na jednego mieszkańca w ciągu roku (średnia w Europie wynosi ok. 4.500 m³ na jednego mieszkańca w ciągu roku). Mała pojemność zbiorników retencyjnych powoduje, że zatrzymują one tylko 6% rocznego odpływu.

Klasyfikacja jakości wód powierzchniowych i podziemnych (GUS, 2005) wskazuje, że przeważają wody III i IV klasy jakości (1.193 punkty na 1.566 punktów pomiarowych), przy niewielkim udziale wód klasy II i braku wód w I klasie jakości. Stan czystości jezior jest znacząco lepszy (GUS, 2005), gdyż 61,7% jezior znajduje się w II klasie czystości, a tylko 6,9% zawiera wody pozaklasowe. Jakość wód powierzchniowych i podziemnych powinna ulegać ciągłej poprawie w związku z podejmowanymi działaniami na rzecz ograniczenia zanieczyszczeń, m.in. ze źródeł rolniczych oraz poprawą stanu sanitacji terenów wiejskich.

Płytkie wody gruntowe, które przyjmują znaczną część zanieczyszczeń, w tym powszechnie występujące zanieczyszczenia związane z rolnictwem, hodowlą i ogrodnictwem oraz gospodarką komunalną, charakteryzują się obniżoną jakością.

O jakości wód w rzekach Rzeczypospolitej Polskiej decydują obecnie głównie odprowadzane, niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne oraz zrzut zasolonych wód dołowych z przemysłu wydobywczego, przede wszystkim z kopalń węgla kamiennego. Substancje biogenne pochodzące głównie ze ścieków komunalnych i spływu powierzchniowego stanowią istotny problem prowadzący do pogarszania jakości wody. Jednakże analiza stanu jakości wód rzek w ostatnich latach wykazuje ciągłą poprawę jakości wody, co wyraża się w spadku długości odcinków rzek nadmiernie zanieczyszczonych oraz we wzroście odcinków rzek, w których jakość wód odpowiada klasie II i III.

Dyrektywa azotanowa (91/676/EWG) i wyznaczenie obszarów narażonych na zanieczyszczenie azotanami (OSN), gdzie nakładane są specjalne wymagania w zakresie produkcji rolniczej, które stanowią ograniczenie środowiskowe dla rolników. W Polsce wyznaczono 1,5 % powierzchni kraju jako OSN (załącznik 3 do Programu). Obszary, które zostały powołane rozporządzeniami Dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej w 2004 r., zostały zweryfikowane w 2008 r.

Na obszarach rolniczych problem zanieczyszczeń azotanowych w Rzeczypospolitej Polskiej nie jest tak znaczący jak w państwach UE, jednakże będzie narastał ze względu na zaniedbania w zakresie przechowywania nawozów naturalnych, w tym gnojówki, gnojowicy i obornika, a także środków ochrony roślin.

Zgodnie z ustawą z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. Nr 147, poz. 1033), gospodarstwa prowadzące chów drobiu powyżej 40 tys. szt. lub trzody chlewnej powyżej 2 tys. szt. od roku 2009 mają obowiązek posiadania planu nawożenia, a także są zobowiązane do zagospodarowania co najmniej 70% gnojówki i gnojowicy na użytkach rolnych. Ponadto od roku 2011 ustawa zobowiązuje wszystkich producentów rolnych do przechowywania płynnych nawozów naturalnych w szczelnych, przykrytych zbiornikach. Tak długie vacatio legis dla tych wymogów miało na celu pozostawienie czasu rolnikom na przeprowadzenie koniecznych dostosowań; wyznaczając termin 1 stycznia 2011 r. założono, że jest to realny termin na spełnienie tego wymogu przez wszystkie gospodarstwa, których to dotyczy. W latach poprzednich, w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004 - 2006 oraz SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" oraz PROW 2007-2013 podjęto szerokie działania na rzecz doposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia do składowania nawozów naturalnych, przeznaczając na ten cel środki publiczne w wysokości łącznej ok. 2,5 mld zł. Należy oczekiwać, że w związku z upływem terminu vacatio legis rolnicy nadal budować będą zbiorniki do przechowywania płynnych nawozów naturalnych w ramach projektów współfinansowanych z środków unijnych.

Wskaźnik bazowy w przypadku nadwyżki azotu wskazuje, iż Rzeczpospolita Polska nie przekracza poziomu uważanego za graniczny i bezpieczny w świetle Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych (48,6kg/ha). Na tle średniej UE - 55kg/ha - wypada bardzo dobrze. Należy jednak pamiętać, iż poziom ten osiągany jest głównie dzięki ogólnemu, niskiemu poziomowi zużycia nawozów sztucznych.

W Rzeczypospolitej Polskiej 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym, gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka, a 25% w systemie bezściółkowym, gdzie wytwarzana jest gnojowica. Najważniejsze problemy wiążą się z:

1) powszechną praktyką, jaką jest przechowywanie obornika bezpośrednio na gruncie, co ma duży wpływ na zanieczyszczenie studni przydomowych;

2) słabym wyposażeniem gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę.

Jednym z najważniejszych czynników wpływających na jakość wody jest wielkość obsady zwierząt gospodarskich. Średnia obsada zwierząt gospodarskich wynosi ok. 0,45 DJP na ha. Najwyższa obsada (60% pogłowia) zwierząt hodowanych na ok. 44% powierzchni gospodarstw rolnych, znajduje się w następujących województwach: wielkopolskim, podlaskim, kujawsko-pomorskim, małopolskim, łódzkim i mazowieckim.

Podstawę identyfikacji wód zanieczyszczonych azotanami pochodzenia rolniczego stanowiły wyniki Państwowego Monitoringu Środowiska realizowanego na szczeblu krajowym, regionalnym oraz częściowo lokalnym. Instytuty naukowe wykonywały ekspertyzy z wykorzystaniem danych monitoringowych, dotyczące oceny w skali całej Rzeczypospolitej Polskiej stanu zanieczyszczenia wód azotanami oraz wpływu rolnictwa na ten stan w aspekcie wymogów dyrektywy azotanowej.

Czynnikiem wpływającym na jakość wody mogą być także pozostałości chemicznych środków ochrony roślin oraz inne substancje toksyczne. Środki ochrony roślin mogą się dostawać do wód zarówno w obrębie zagrody wiejskiej jak i z pól, na których są stosowane. W obrębie gospodarstwa rolnego zagrożenie wynika z niewłaściwego ich przechowywania i przygotowania do stosowania, a w obrębie pól - z wymywania do wód gruntowych lub przemieszczania się wód powierzchniowych.

Woda może stać się czynnikiem limitującym rozwój produkcji rolnej. Zakłócenie bilansu wodnego obszarów rolniczych prowadzi do trwałego obniżenia potencjału produkcyjnego gruntów rolnych, a także może zakłócać funkcje retencyjne. Zasoby retencyjne gleby na gruntach ornych przedstawia tabela 33.

Tabela 33. Zasoby retencyjne gleby na gruntach ornych

Źródło: IUNG Puławy

Niezwykle ważna jest poprawa gospodarki wodnej na obszarach wiejskich, w tym szczególnie w obszarach dolinowych, gdzie systemy melioracyjne pozbawione są powszechnie urządzeń piętrzących. Likwiduje to naturalną retencyjną funkcję tych obszarów, które paradoksalnie przyczyniają się do powiększania ogólnego deficytu wody. Zasoby retencyjne gleb w Rzeczypospolitej Polskiej przedstawia rysunek 13. Ocenia się, że tylko około 3% gruntów jest wyposażone w urządzenia do nawodnień rolniczych, głownie do nawodnień grawitacyjnych.

grafika

Rysunek 13. Zasoby retencyjne gleb (do głębokości 1m)

Źródło: IUNG Puławy

Ponadto zwiększenie zasobów wodnych w glebie, w siedliskach podmokłych i bagiennych oraz hamowanie spływu powierzchniowego wód ma duże znaczenie dla perspektywy rozwoju rolnictwa na obszarach już zagrożonych deficytem wody. Niedostatek zasobów wody, jak również nierównomierność opadów, można częściowo zniwelować zwiększając dyspozycyjne zasoby wodne.

Nasilenie się w ostatnich latach zjawisk ekstremalnego przebiegu pogody skutkowało wystąpieniem nawalnych opadów i gwałtownych roztopów wiosennych, co skutkowało licznymi powodziami. Zdekapitalizowane urządzenia przeciwpowodziowe nie zapewniły ochrony terenów rolniczych przed wielkimi wodami. Powodzie w latach 1997-2006 spowodowały straty w rolnictwie oceniane na ponad 10.000 mln złotych. Ocenia się, że ponad 3 tys. km wałów przeciwpowodziowych wymaga modernizacji, głównie uszczelnienia korpusu.

W związku z tym w ramach działania poprawianie i rozwijanie infrastruktury będą realizowane m.in. projekty z zakresu melioracji wodnych, w tym polegające na budowie lub remoncie urządzeń melioracji wodnych służących do retencjonowania i regulacji poziomu wód, np. jazów, zastawek, zbiorników wodnych, stopni wodnych.

Rzeczpospolita Polska leży w granicach 10 dorzeczy. Obszar dorzecza Wisły wraz dorzeczem Odry pokrywają ok. 95% terytorium kraju. W związku z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej w 2004 r. zakończono prace na szczeblu krajowym i regionalnym w zakresie ustalenia typologii wód powierzchniowych, wyznaczenia jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, wstępnej analizy oddziaływań antropogenicznych i ich wpływu na wody powierzchniowe i podziemne, analizy ekonomicznej gospodarowania wodami oraz wyznaczenia obszarów chronionych. W wyniku prac w zakresie wstępnej analizy presji antropogenicznych na wody powierzchniowe i podziemne zidentyfikowano jednolite części wód zagrożone, niezagrożone i potencjalnie zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych Ramowej Dyrektywy Wodnej. W roku 2005 przygotowany został krajowy program udziału społecznego w procesie wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej. Obecnie prowadzone są prace nad harmonogramem wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej w perspektywie do roku 2015. Ponadto od 22 grudnia 2006 r. został uruchomiony program monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych zgodny z wymaganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej. Planowane jest opracowanie do roku 2009 planów gospodarowania wodami i programu wodnośrodowiskowego. Obecnie nie jest możliwe określenie stopnia ograniczeń dla produkcji rolnej i rozwoju obszarów wiejskich wynikających z wdrożenia Ramowej Dyrektywy Wodnej.

Zanieczyszczenie powietrza i zmiany klimatyczne

W odniesieniu do emisji gazów cieplarnianych Polska ratyfikowała Konwencję o zmianach klimatu (1994) oraz protokół z Kioto (2002), co umożliwia uczestnictwo w mechanizmach przewidzianych tymi porozumieniami. Prognozowany poziom emisji gazów cieplarnianych w naszym kraju będzie zależał od kierunku rozwoju Polski. Proponowane rozwiązania wskazują jednak, iż niezależnie od przyjętego wariantu redukcja tych gazów przekroczy znacznie próg (6%) zobowiązań redukcyjnych przyjętych w protokole z Kioto i może osiągnąć nawet dalsze 30% wielkości emisji w roku 1988, przyjmowanym jako bazowy. Dane statystyczne w zakresie całkowitej emisji głównych zanieczyszczeń powietrza (Ochrona środowiska, GUS, 2006) wskazują na spadek emisji amoniaku do atmosfery w latach 1990-2004 o 233 tys. ton (1990 r. - 550 tys. ton, 2004 r. - 317 tys. ton).

Wspomniane zobowiązania dotyczą między innymi rolnictwa w następującym zakresie:

- poprawy efektywności energetycznej gospodarki;

- ochrony pochłaniania i retencjonowania gazów cieplarnianych poprzez promowanie zrównoważonej gospodarki leśnej;

- promowania zrównoważonych form rolnictwa;

- promowania i wdrażania technologii wykorzystujących odnawialne źródła energii, ograniczających emisję CO₂.

Rolnictwo stanowi duże źródło emisji amoniaku (hodowla trzody chlewnej, bydła, drobiu, korzystanie z nawozów mineralnych). Zgodnie z zapisami strategii tematycznej dotyczącej zanieczyszczenia powietrza (COM (2005) 446) zakłada się, że emisja amoniaku powinna zmniejszyć się o 27% do 2020 r. w stosunku do poziomu emisji z 2000 r. Zakłada się, że wdrożenie wybranych instrumentów PROW (modernizacja gospodarstw rolnych, wdrożenie norm i działania rolnośrodowiskowe) powinno wpłynąć na realizację założeń strategii tematycznej.

Realizacja działań związanych z ochroną powietrza jest omówiona w przyjętym przez Radę Ministrów w październiku 2003 r. dokumencie "Polityka klimatyczna Polski - strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020". Przyjęte w tym dokumencie rozwiązania dają wskazania dla poszczególnych sektorów służące redukcji emisji gazów cieplarnianych i dalszej poprawie stanu powietrza w Polsce.

Prócz emisji dwutlenku węgla z transportu i mechanizacji prac w rolnictwie, która będzie się nasilać, z produkcji rolnej i obszarów wiejskich, emitowany jest również inny gaz cieplarniany - metan. Osiąga on około 50% ogólnej emisji (żwacze bydła, odchody zwierzęce, wiejskie oczyszczalnie ścieków i wysypiska śmieci, a także tereny bagienne i gleby torfowe). Ponadto stosowanie mineralnych nawozów azotowych oraz biologiczne wiązanie azotu jest źródłem emisji 80% najtrwalszego gazu cieplarnianego - podtlenku azotu.

Tabela 34. Całkowita emisja³² głównych gazów cieplarnianych wg źródeł emisji w 2004 r.

Dwutlenek węgla	Metan	Podtlenek azotu
316.700³³	1.858,4	96,8
302.510,6	847,7	7,4
13.316,5	14,7	14,1
580,7	-	0,4
-	534,7	72,2
	0,1	0,0
292,3	461,2	2,7

Źródło: Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji

W kontekście omawianego zagadnienia niezwykle istotna jest kwestia wiązania (sekwestracji) węgla przez gleby w wyniku zrównoważonej uprawy. Potencjalne ilości tak wiązanego dwutlenku węgla odpowiadają ilością potencjałowi wiązania dwutlenku węgla w wyniku zrównoważonej gospodarki leśnej. Obecnie jednak gleby w Polsce ubożeją w nagromadzony w nich węgiel organiczny (próchnicę), co jest poważnym źródłem emisji dwutlenku węgla, podobnie jak mineralizacja gleb torfowych.

Wiązanie węgla przez drzewostany leśne

Zasoby węgla związane w drzewostanach Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP) zajmujących powierzchnię ponad 6,5 mln ha, wynoszą 1.190 mln ton CO₂, czyli około 181,4 ton/ha. Wartość związanego w zasobach drzewnych węgla to ponad 11.903 mln USD. Hektar drzewostanów zarządzanych przez PGL LP zawiera węgiel o wartości 1.814 USD. W 2002 roku drzewostany związały ponad 34 mln ton węgla o wartości ponad 344 mln USD, natomiast ilość węgla związana przez glebę leśną wyniosła prawie 23 mln ton o wartości 230 mln USD. Tak więc szacunkowo można przyjąć, że w ciągu roku drzewostany wraz z glebą wiążą ponad 57 mln ton węgla, co w przeliczeniu na jednostkę powierzchni wynosi 8,74 tony CO₂ o wartości 87 USD.

Lasy prywatne związały ponad 130 mln ton CO₂ o wartości prawie 1.305 mln USD. Średnio na hektar drzewostanu w lasach prywatnych związanych jest około 85 ton CO₂/ha, to jest ponad dwukrotnie mniej niż w lasach państwowych. W 2002 r. drzewostany prywatne związały ponad 4,5 mln ton CO₂ o wartości ponad 44 mln USD. Każdy hektar lasów prywatnych związał w 2002 r. ponad 2,9 tony CO₂/ha. Natomiast gleby leśne w lasach prywatnych związały w 2002 r. ponad 5,2 mln ton węgla. W sumie lasy prywatne w 2002 r. związały 9,7 mln ton CO₂ - 6,3 tony/ha (Narodowy Program Leśny. IBL, 2003).

Należy podkreślić, że realizacja zalesień jest sprawdzoną formą magazynowania CO₂. Ponadto lasy wpływają łagodząco na klimat uczestnicząc w cyrkulacji wody i stanowiąc biofiltry zanieczyszczeń. Z tego względu bardzo ważnym instrumentem jest "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne".

Energia odnawialna

Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii staje się coraz bardziej istotne w obliczu wdrażania filozofii rozwoju zrównoważonego, w tym na obszarach wiejskich. W ciągu najbliższych lat energia ze źródeł odnawialnych stanowić będzie znaczący składnik bilansu energetycznego Unii Europejskiej. Przyczyni się to do realizacji celów Protokołu z Kioto.

Należy podkreślić, że Rzeczpospolita Polska posiada duże możliwości w zakresie wytwarzania energii odnawialnej przez rolnictwo o czym świadczyć mogą dane przedstawione na rysunku 14 oraz w tabeli 35. W roku 2004 Polska wytwarzała odpowiednio w kilotonach i kilotonach ekwiwalentu oleju 1,48% i 7,26% ogółu surowców energetycznych krajów UE-25. Wskazuje to na ogromny potencjał tkwiący w tej gałęzi gospodarowania na gruntach rolnych. Biorąc pod uwagę duże zainteresowanie takimi uprawami można przypuszczać, iż w Polsce sektor ten znajduje się na progu dynamicznego rozwoju.

grafika

Rysunek 14. Wytwarzanie energii odnawialnej z rolnictwa w Polsce w latach 2000-2005 w Ktoe³⁴

Źródło: Oszacowania ekspertów EC BREC

Tabela 35. Powierzchnia użytków rolnych (ha) przeznaczona pod uprawę roślin energetycznych i na produkcję biomasy

	2005	2006
	5.966	6.991,5

Źródło: ARiMR

W Rzeczypospolitej Polskiej systematycznie wzrasta znaczenie produkcji energii odnawialnej. W 2005 roku udział produkcji energii odnawialnej w produkcji energii ogółem wyniósł prawie 5,5% (Tabela 36). Przewiduje się, że udział energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym kraju do 2010 roku wyniesie do 7,5%. Podejmowane inicjatywy powinny skutkować, w perspektywie do 2025 roku, dalszym wzrostem produkcji paliw i energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii.

Tabela 36. Produkcja energii odnawialnej³⁵

Źródło: Ochrona Środowiska 2006, GUS

Biorąc pod uwagę postanowienia Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich w zakresie odnawialnych źródeł energii a także przyjęte przez Rzeczpospolitą Polską założenie osiągnięcia w 2010 roku 7,5% udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym kraju, w Programie przewiduje się wsparcie inwestycji mających na celu produkcję energii ze źródeł odnawialnych.

Do wypełnienia powyższych postanowień można zaliczyć produkcję energii z następujących źródeł: elektrownie wodne, wiatrowe, źródła wytwarzające energię z biomasy czy biogazu, słoneczne ogniwa fotowoltaiczne albo kolektory do produkcji ciepła, źródła geotermalne.

Polska posiada duży potencjał w zakresie wytwarzania energii odnawialnej przez rolnictwo, szczególnie wartym podkreślenia jest wzrastająca powierzchnia użytków rolnych, na których prowadzone są uprawy roślin energetycznych.

W związku z rozwojem sytuacji w sektorze bioenergii w ostatnim czasie, a zwłaszcza w wyniku dużego popytu na tego rodzaju produkty na rynkach międzynarodowych oraz wprowadzenia wiążącego poziomu udziału bioenergii w całkowitej ilości paliw do 2020 r., nie ma uzasadnionych argumentów przemawiających za udzielaniem specjalnego wsparcia z tytułu upraw energetycznych (rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009).

Wsparcie rozwoju wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych jest zgodne z określonymi po przeglądzie WPR (Health Check) nowymi wyzwaniami stojącymi przed polityką rozwoju obszarów wiejskich.

W ramach Programu wsparcie dotyczące energii odnawialnej (produkcja roślin energetycznych, urządzenia służące wytwarzaniu energii odnawialnej) będzie realizowane w zakresie działań: Modernizacja gospodarstw rolnych, Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej.

Modernizacja gospodarstw rolnych

Pomoc udzielana w ramach tego działania może dotyczyć inwestycji związanych z podjęciem lub modernizacją produkcji produktów rolnych żywnościowych lub nieżywnościowych, w tym produktów przeznaczonych na cele energetyczne. Wsparcie może być przyznane m.in. na zakup maszyn i urządzeń służących do uprawy, zbioru, magazynowania, przygotowania do sprzedaży produktów rolnych, wykorzystywanych następnie jako surowiec energetyczny lub substrat do produkcji materiałów energetycznych w tym biopaliw. W zakres przedsięwzięć mogą wchodzić inwestycje w urządzenia służące wytwarzaniu energii ze źródeł odnawialnych na potrzeby produkcji rolnej w danym gospodarstwie.

Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej

Wspierane są inwestycje w zakresie przetwórstwa wyłącznie produktów rolnych na artykuły spożywcze lub produkty nie żywnościowe, w tym również produkty rolne wykorzystywane na cele energetyczne (np. do produkcji biopaliw - oleje, alkohol etylowy).

Inwestycje związane z chemiczną modyfikacją produktów rolnych w procesie produkcji biopaliw, niebędących produktami rolnymi nie będą wspierane w ramach PROW, natomiast mogą być współfinansowane w ramach Funduszy Strukturalnych (m.in. ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego).

W zakres operacji objętych działaniem Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej mogą wchodzić także inwestycje w urządzenia służące wytwarzaniu energii ze źródeł odnawialnych lub produktów odpadowych (biogaz) na potrzeby produkcji w danym zakładzie przetwórstwa rolnego.

Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej oraz tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw

W zakres obydwu działań wchodzi m.in. działalność w zakresie produkcji materiałów energetycznych z biomasy (wytwarzanie brykietów).

Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej

Działanie obejmuje inwestycje służące wykorzystaniu, wytwarzaniu lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych (np. energia z biomasy, słoneczna, geotermalna, wiatrowa) i tym samym realizuje jeden z celów określonych w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277 z 21.10.2005, str. 1, z późn. zm.).

Opis jakości gleby

Obszary rolne w Rzeczypospolitej Polskiej nie są wolne od zagrożeń, których źródłem jest gospodarka rolna. Obserwuje się wiele niekorzystnych zjawisk, których większość jest konsekwencją błędów popełnionych w przeszłości, takich jak:

1) wykorzystanie rolnicze gleb słabych i podatnych na erozję;

2) nieracjonalna gospodarka wodna w zlewniach rolniczych;

3) niski poziom edukacji w zakresie racjonalnych praktyk rolniczych;

4) zaniedbania pod względem wyposażenia gospodarstw w infrastrukturę ochrony środowiska;

5) zanieczyszczenie punktowe gleb metalami ciężkimi.

Ponadto niekorzystne oddziaływanie rolnictwa na środowisko związane jest z:

1) systematycznym wprowadzaniem azotu do produkcji rolnej (jego wykorzystanie nie przekracza obecnie 20%) - niezależnie od stosowania dobrych praktyk rolniczych nie jest możliwe uniknięcie jego rozpraszania w środowisku;

2) eutrofizacją wód powierzchniowych oraz naturalnych ekosystemów lądowych w wyniku nadmiernego stosowania nawozów fosforowych i azotowych;

3) stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin, które niezależnie od stosowanych praktyk ulegają rozproszeniu w środowisku;

4) zmniejszeniem ilości organicznego węgla i azotu w glebach uprawnych, odłogowanych lub w ekosystemach naturalnych w wyniku zmian w systemie gospodarowania.

W ostatnim czasie pojawiają się nowe zagrożenia związane z odłogowaniem najsłabszych gruntów rolnych i z zaniechaniem stosowania dobrych praktyk w produkcji rolniczej (np. uproszczenie zmianowania roślin, rezygnacja z nawożenia obornikiem).

Największe zagrożenie dla ostoi przyrody stanowią:

1) uproszczenie struktury krajobrazu w wyniku niszczenia obszarów kompensacji przyrodniczej dla dzikich gatunków;

2) zmiana stosunków wodnych prowadząca do obniżania poziomu wód gruntowych i zmiany cech siedlisk przyrodniczych zależnych od wody;

3) zmiana tradycyjnego systemu uprawy i hodowli, które wynikają z intensyfikacji produkcji rolniczej;

4) zaniechanie gospodarowania na użytkach zielonych, co prowadzi do ich odłogowania, zarastania i zaniku populacji rzadkich gatunków roślin i zwierząt;

5) istnienie zaległości w stosowaniu przyjaznych środowisku technologii produkcji rolniczej.

Erozja gleb

Erozja gleb jest skutkiem silnego odlesiania w przeszłości, a w konsekwencji upraszczania struktury krajobrazu, jak również niewłaściwego użytkowania gleby na obszarach podatnych na erozję, takich jak zbocza. Erozja prowadzi do pogorszenia warunków gospodarowania, wyjaławiania gleby oraz powstawania wąwozów. W Rzeczypospolitej Polskiej erozja wodna jest poważnym zagrożeniem.

Z tego powodu zwiększanie obszarów leśnych kosztem gruntów słabych bonitacyjnie pozwala realizować dwa istotne zadania - jedno wynikające bezpośrednio z Krajowego Programu Zwiększania Lesistości, drugie czasem pomijane, ale niemniej ważne, gdyż zalesienia są ważnym sposobem walki z erozją wietrzną i wodną gruntów: zalesienia stabilizują grunty i wpływają dodatnio na retencjonowanie wody w glebie.

Wedle szacunków, erozją wodną powierzchniową zagrożone jest 28,5% powierzchni kraju (11% w stopniu średnim, 3,7% w stopniu silnym). Najsilniej na erozję wodną powierzchniową narażone są obszary górskie i wyżynne, zbudowane ze skał mało zwięzłych. Erozja średniego stopnia dotyka głównie obszary pojezierzy.

Erozja wodna powierzchniowa i wietrzna sprzyjają eutrofizacji wód powierzchniowych fosforem wynoszonym z materiałem glebowym.

Erozją wietrzną jest zagrożone 27,6% powierzchni kraju (1% w stopniu silnym). Największe obszary, silnie zagrożone erozją wietrzną, występują w województwach o małej lesistości, gdzie dominują gleby lekkie i pylaste, tj. w województwie łódzkim i mazowieckim.

Erozja wąwozowa dotyczy 17,5% gruntów rolnych i leśnych.

Zakwaszenie gleb

Najważniejszym czynnikiem przyczyniającym się do degradacji gleb w Rzeczypospolitej Polskiej jest nadmierne zakwaszenie, przede wszystkim naturalnego pochodzenia (spowodowane przez klimat i warunki glebowe). Niedocenianie potrzeby wapnowania gleb (zwłaszcza w przypadku użytków zielonych), niedostateczne jego stosowanie, a także zaprzestanie stosowania w szerszym zakresie nawozów zawierających wapń, przyczynia się również do nadmiernego zakwaszenia gleb wykorzystywanych do celów rolniczych. Zróżnicowanie odczynu gleb w Rzeczypospolitej Polskiej przedstawia rysunek 15.

grafika

Rysunek 15. Odczyn gleb

Źródło: IUNG Puławy

Silne zakwaszenie gleb wpływa niekorzystnie na plonowanie i zmniejsza efektywność nawożenia, powodując wypłukiwanie niektórych składników pokarmowych w głąb profilu glebowego. Silne zakwaszenie blokuje dostępność dla roślin uprawnych części składników pokarmowych, a dostępność innych zwiększa - np. niektórych metali ciężkich. Wapnowanie gleb nawozami wapniowo-magnezowymi jest podstawowym sposobem walki z tym zjawiskiem, ponieważ obok zmniejszenia zakwaszenia zabieg ten decyduje o poprawie właściwości fizycznych gleb, ze względu na duże ubytki magnezu w profilu glebowym. Roczne zapotrzebowanie rolnictwa na nawozy wapniowe wynosi około 2,8 mln ton CaO. Odczyn gleb na gruntach ornych przedstawia tabela 37.

Tabela 37. Odczyn gleb na gruntach ornych


< 4.5	14,2	25,7
4.6 - 5.5	15,6	28,3
5.6 - 6.5	12,9	23,3
6.6 - 7.2	10,7	19,4
> 7.3	1,8	3,3

Źródło: IUNG Puławy

Zawartość próchnicy w glebie

W Polsce również poważnym problemem jest zawartość próchnicy w powierzchniowej warstwie gleb (Rysunek 16).

grafika

Rysunek 16. Zawartość próchnicy w powierzchniowej warstwie gleb

Źródło: IUNG Puławy

W Rzeczypospolitej Polskiej obserwuje się wyraźny spadek zawartości materii organicznej w glebie, stwierdzono, że dotyczy to 54,4% powierzchni gruntów ornych (Tabela 38).

Tabela 38. Zawartość próchnicy w powierzchniowej warstwie gleb gruntów ornych

Źródło: IUNG Puławy

Skażenie metalami ciężkimi

Przeciętna koncentracja metali ciężkich w wierzchnich warstwach gleby (0-20 cm) jest niska. Skażenie gleby występuje jedynie lokalnie. Głównym źródłem skażenia gleby metalami ciężkimi i innymi toksycznymi związkami jest przemysł i tereny zurbanizowane. Gleby są skażone przede wszystkim przez cynk, ołów i kadm. W 1999 r. naturalny skażenia (0) oraz podwyższony (I) poziom, który nie wykluczał terenów z pełnego użytkowania rolniczego, obejmował 97% obszarów rolniczych. Wysoki (IV) i bardzo wysoki (V) poziom skażenia, który wykluczał grunty z produkcji rolniczej, odnotowano na 0,3% obszarów rolniczych skoncentrowanych w dużych obszarach przemysłowych na Śląsku i w okolicach Legnicy.

Odłogowanie gruntów rolnych

Problem wyłączania gruntów z produkcji rolnej zaczął narastać od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, jednocześnie ze zmianami ustrojowymi. Przyjmuje się, że do powodów, które bezpośrednio lub pośrednio przyczyniły się do powstawania odłogów były³⁷: spadek zdolności nabywczych i inwestycyjnych gospodarstw, zniesienie dotacji do środków produkcji, wysokie oprocentowanie kredytów bankowych, spadek zainteresowania rodzimą produkcją rolniczą, liberalizacja handlu szczególnie z krajami Unii Europejskiej i zrzeszonymi w CEFTA (ograniczenie lub zniesienie ceł), słaba jakość gleb i duże rozdrobnienie gospodarstw, wydzierżawianie dużych powierzchni podmiotom nie posiadającym wystarczającego kapitału finansowego oraz ludzkiego do zagospodarowania w całości gruntów. Proces odłogowania gruntów w największym stopniu zdeterminował ziemie znajdujące się w północno-zachodniej i północno-wschodniej oraz południowej Polsce.

Znaczenie tego niekorzystnego procesu narastało do 2002 roku, w którym aż 17,6% gruntów ornych było odłogowane. Począwszy od 2003 roku zaczęto notować odwrót od tej niekorzystnej tendencji (Rysunek 17). Zakłada się, iż przyczyniła się do tego zapowiedź możliwości uzyskania środków na wsparcie produkcji rolniczej w postaci pomocy UE.

grafika

Rysunek 17. Powierzchnia odłogów i ugorów na gruntach ornych wg form własności, w latach 1990 - 2005

Źródło: GUS 2006

Intensywne wykorzystywanie zasobów naturalnych, jakie ma miejsce w wielu krajach europejskich, nie dotyczy w takim stopniu Polski, gdzie występuje model rozwoju rolnictwa, który kojarzy umiarkowany wzrost kapitałochłonności produkcji z relatywnie wysoką jego pracochłonnością. Jest to strukturalnie optymalny układ czynników wzrostu produkcji rolniczej bez degradacji środowiska naturalnego, przy relatywnie wysokiej jakości ekologicznej potencjałów wytwórczych.

Poziom nawożenia mineralnego, które po roku 1989/90 zmniejszył się znacząco, a najniższy poziom (62,1 kg NPK/ha) osiągnięto w roku 1991/92, co jednak należy wiązać z niskimi nakładami gospodarstw rolnych na środki do produkcji rolnej. Następnie nastąpił wzrost, który od 1999 roku utrzymuje stała tendencję rosnącą, do 102,4 kg NPK/ha w roku 2004/05. W roku 2005/2006 odnotowano wzrost zużycia trzech grup nawozów mineralnych, łącznie o 20,7%.

Znaczący spadek zużycia nawozów wapniowych odnotowano na przestrzeni lat dziewięćdziesiątych. W ostatnich pięciu latach zużycie utrzymywało się na stałym poziomie około 94 kg/ha. Spadek zużycia nawozów wapniowych w roku 2005/2006 (blisko o 40%) wynikał przede wszystkim ze wzrostu cen nawozów wapniowych (Rysunek 18).

grafika

Rysunek 18. Zużycie nawozów mineralnych (NPK) i wapniowych (CaO) w kg czystego składnika na 1 ha użytków rolnych

Źródło: GUS

Podobnie kształtują się dostawy środków ochrony roślin, które są wykorzystywane w trakcie procesu produkcyjnego na gruntach ornych i w sadach. Zgodnie z danymi GUS wysokość dostaw pestycydów w latach 1990-2005 wynosiła 0,69 kg substancji biologicznie czynnej średnio rocznie na 1 ha gruntów ornych i sadów (Rysunek 19).

grafika

Rysunek 19. Dostawy pestycydów (w substancji aktywnej) w kg na 1 ha gruntów ornych i sadów

* Zwyżka dostaw pestycydów w kg na 1 ha gruntów ornych i sadów w 2005 r. jest związana ze zmianą metodyki opracowywania danych statystycznych. Do roku 2004 badaniami sprzedaży objęte były wybrane środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu i stosowania. Od 2005 roku badane są wszystkie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu.

Źródło: GUS

Jeśli weźmie się pod uwagę standardy europejskie, to obecny poziom nawożenia mineralnego oraz zużycia chemicznych środków ochrony roślin w Polsce ocenić trzeba jako umiarkowany. Generalnie nie wywiera on negatywnego wpływu na jakość użytków rolnych oraz wytwarzanych produktów. Z tego punktu widzenia jest to produkcja ekologicznie bezpieczna. Należy jednak pamiętać, że poziom nawożenia na niektórych obszarach oraz stosowanie środków ochrony roślin może wywierać wpływ na jakość zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Konieczne jest także uwzględnienie faktu, że zarówno w odniesieniu do nawozów mineralnych, jak również środków ochrony roślin, lokalnie (tj. bez znaczącego wpływu na średnią) występują obszary narażone na negatywne skutki intensywnej produkcji.

Rolnictwo ekologiczne

Gospodarstwa ekologiczne, które ochronę środowiska mają wpisaną w zasady gospodarki rolnej, długo utrzymywały się na poziomie marginalnym.

Wprowadzenie pomocy finansowej w 1999 r. i uregulowań prawnych stworzyło warunki do szybkiego ich wzrostu. Jednak w dalszym ciągu gospodarstwa ekologiczne stanowiły niewielką cześć ogólnej liczby gospodarstw rolnych: w 2003 r. - 0,11%, w 2004 r. - 0,22% (Najwyższa Izba Kontroli, 2006). W latach 2003-2005 nastąpił ponad 3-krotny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych (z 2.286 do 7.182 gospodarstw), 40-krotny wzrost powierzchni upraw oraz 4,5-krotny wzrost liczby przetwórni ekologicznych (Rysunek 20). W 2005 r. liczebność tych gospodarstw w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw rolnych nie przekroczyła poziomu 0,5% (w "starych" krajach Unii Europejskiej wskaźnik ten osiąga 9,0%).

grafika

Rysunek 20. Liczba gospodarstw prowadzących produkcję metodami ekologicznymi oraz powierzchnia użytków rolnych, na których prowadzona była produkcja metodami ekologicznymi w latach 2001-2005

Źródło: Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych

W 2005 r. w systemie rolnictwa ekologicznego zostało zarejestrowanych i skontrolowanych 7.183 gospodarstw o powierzchni ok. 159,7 tys. ha użytków rolnych oraz 99 przetwórni.

Rozwój rolnictwa ekologicznego jest ważnym czynnikiem wpływającym na wzrost zatrudnienia na obszarach wiejskich, ponieważ dostarcza nowe miejsca pracy i zapewnia dodatkowe źródło dochodów dla rolników. Największa liczba gospodarstw ekologicznych została zarejestrowana w województwach: małopolskim, świętokrzyskim, mazowieckim, podkarpackim i lubelskim, a najmniejsza w opolskim, lubuskim, wielkopolskim i łódzkim.

Rynek produktów ekologicznych w Polsce jest w trakcie tworzenia. Cena produktów ekologicznych nie jest znacząco wyższa od cen produktów konwencjonalnych. Podejmowanie różnych form działań promocyjnych na rzecz rolnictwa ekologicznego, może w przyszłości pozytywnie wpłynąć na rozwój rynku produktów ekologicznych.

Dobrostan zwierząt

W ramach dostosowywania polskiego prawa do prawa wspólnotowego w zakresie dobrostanu zwierząt (dyrektywy dotyczące ochrony zwierząt gospodarskich, w tym szczegółowe regulacje dotyczące kur nieśnych, cieląt oraz świń) określono ogólne zasady ochrony zwierząt w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002, z późn. zm.) oraz szczegółowe zasady postępowania ze zwierzętami w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 167, poz. 1629, z późn. zm.).

Rozporządzenie określa minimalne warunki utrzymywania bydła, koni, świń, owiec, kóz, drobiu, jeleni i danieli oraz zwierząt futerkowych, odrębnie dla wieku i stanu fizjologicznego tych zwierząt, w tym ich obsadę w zależności od systemów utrzymywania. Ponadto przepisy rozporządzenia mówią, że zwierzęta muszą mieć zapewnioną opiekę (powinny one być doglądane minimum raz dziennie) oraz muszą być utrzymywane w warunkach niepowodujących urazów, uszkodzeń ciała i cierpień, a także w warunkach zapewniających im swobodę ruchu, a w szczególności umożliwiających kładzenie się, wstawanie oraz leżenie. Zwierzęta powinny mieć także zapewniony kontakt wzrokowy z innymi zwierzętami.

Ponadto rozporządzenie określa wymagania dotyczące budynków, pomieszczeń inwentarskich oraz ich wyposażenia, a także ogólne wymagania, jakie muszą być spełnione przy utrzymywaniu zwierząt w pomieszczeniach inwentarskich. Między innymi określa zasady oświetlenia pomieszczeń, żywienia i pojenia zwierząt, wymagania dotyczące dopuszczalnego stężenia gazów takich jak dwutlenek węgla, siarkowodór i amoniak oraz nieszkodliwego poziomu hałasu. Dla zapewnienia dobrego stanu zdrowia zwierząt pomieszczenia oraz ich wyposażenie powinny być utrzymywane w należytym stanie technicznym i sanitarno-higienicznym oraz być wykonane z materiałów nieszkodliwych dla zwierząt.

W kolejnych rozdziałach rozporządzenia określono szczegółowe wymagania dla poszczególnych gatunków zwierząt.

Na przykład bydło w pomieszczeniu inwentarskim może być utrzymywane na uwięzi lub bez uwięzi w kojcu, ze szczegółowym uwzględnieniem wymiarów stanowisk i legowisk oraz powierzchni kojca w przeliczeniu na jedną sztukę w zależności od wieku lub ciężaru ciała zwierząt w różnych systemach utrzymywania.

Rozporządzenie określa wymagania dla gospodarstw posiadających co najmniej 6 świń lub 5 loch z prosiętami. Świnie w pomieszczeniach inwentarskich należy utrzymywać pojedynczo lub grupowo w kojcu na ściółce lub bez ściółki.

Przepisy określają między innymi sposób postępowania z lochami i loszkami w tygodniu poprzedzającym przewidywany termin proszenia oraz z lochami z prosiętami.

Dodatkowo określone zostały zabiegi jakim mogą być poddawane świnie oraz zasady ich wykonywania.

Rozporządzenie określa powierzchnię lub wymiary kojca dla poszczególnych kategorii świń w zależności od płci, wieku i stanu fizjologicznego zwierząt.

Niezależnie od systemu zabronione jest trzymanie świń na uwięzi, a wszystkim świniom należy zapewnić stały dostęp do materiałów i przedmiotów absorbujących ich uwagę, takich jak słoma, siano, drewno czy trociny.

W rozdziale dotyczącym drobiu, odrębnie dla poszczególnych gatunków i kategorii drobiu zostały określone wymiary klatek oraz powierzchnia klatki lub pomieszczenia przypadająca na jednego ptaka. Ponadto określono jak powinny być wyposażone zarówno klatki jak i pomieszczenia, podając między innymi rodzaje i wymiary poideł oraz karmideł.

Warunki utrzymywania zwierząt gospodarskich określone w przepisach rozporządzenia zapewniają minimalne warunki ochrony tych zwierząt, uwzględniające potrzeby bytowe danego gatunku, rasy, płci i wieku.

Obszary leśne zagrożone pożarami

Obszary leśne Rzeczypospolitej Polskiej z uwagi na skład gatunkowy są w przeważającej mierze narażone na pożary. Biorąc jako podstawę rozporządzenie Rady (EEC) nr 2158/92 o ochronie lasów Wspólnoty przed pożarami, w Instytucie Badawczym Leśnictwa powstało opracowanie "Kategoryzacja zagrożenia pożarowego lasów Polski". Opracowanie zostało przygotowane na III poziomie NTS (grup powiatów). Zestawienie tabelaryczne wyników przedstawia załącznik 4 do Programu. Przedstawione dane wskazują, iż znaczący obszar Rzeczypospolitej Polskiej (87%) znajduje się w dwóch najwyższych kategoriach zagrożenia pożarowego. Praktycznie od takich zagrożeń są wolne wyłącznie tereny górskie leżące w paśmie Karpat. Z tych też względów nie bez znaczenia jest wspieranie instrumentu umożliwiającego wprowadzenie elementów zapobiegawczych na terenach zaliczonych do powyższych kategorii zagrożenia pożarowego.

Należy podkreślić kwestie występowania katastrof naturalnych lub klęsk żywiołowych, które powodują drastyczne zmiany w środowisku leśnym. Pozostawienie siłom przyrody odtworzenia potencjału produkcji leśnej byłoby w lasach gospodarczych nieracjonalne, dlatego też istnieje konieczność wprowadzenia działań przyspieszających ten proces. Bazują one na najlepszej dostępnej wiedzy w zakresie ekologii lasu i znacząco skracają czas (często do jednego pokolenia drzew) potrzebny na odbudowę potencjału dawnego drzewostanu, jednocześnie ukierunkowując jego przebudowę w celu podnoszenia odporności na niekorzystne zjawiska.

3.1.4. Gospodarka wiejska i jakość życia

Struktura gospodarki wiejskiej

Wg spisu powszechnego przeprowadzonego w 2002 r. nieco ponad połowa ludności wiejskiej utrzymuje się z pracy, z czego ok. 35% z pracy poza rolnictwem. Wśród ludności wiejskiej posiadającej własne źródło dochodu, 80% ma tylko jedno źródło, zaś 20% dwa źródła dochodu. Drugim co do wielkości źródłem utrzymania są świadczenia emerytalno-rentowe (ok. 39%), 8% otrzymuje świadczenia socjalne (rentę socjalną, zasiłek dla bezrobotnych, świadczenia z pomocy społecznej).

Jak wynika z badań budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w 2005 r., różnice w poziomie uzyskiwanych dochodów w gospodarstwach domowych osób utrzymujących się z pracy w gospodarstwie rolnym i osób utrzymujących się z pracy najemnej są znaczące. W gospodarstwach rolników dochód na osobę jest niższy o ok. 20%.

Najpowszechniej występującą formą działalności gospodarczej na obszarach wiejskich w Polsce jest rolnictwo. Liczba gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych wynosiła 1.786,7 tys., w tym 1.782,3 tys. stanowiły gospodarstwa indywidualne. Biorąc pod uwagę prowadzenie działalności rolniczej w 2005 roku 2.476.474 gospodarstw prowadziło działalność rolniczą w tym 1.708,1 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych.

Inną formą aktywności gospodarczej występującą na obszarach wiejskich jest pozarolnicza działalność produkcyjna bądź usługowa. Jest ona prowadzona m.in. przez posiadaczy gospodarstw rolnych oraz przez osoby, które pozostają z nimi w jednym gospodarstwie domowym.

W wyniku przemian gospodarczych, które nastąpiły w Polsce na początku lat 90-tych, rolnictwo stało się mało dochodową formą działalności gospodarczej, tym samym spadły dochody rolników, nasiliło się zjawisko bezrobocia. Warunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest rozwój wszelkich form przedsiębiorczości prowadzących do tworzenia nowych miejsc pracy, a także dywersyfikacji dochodów ludności wiejskiej.

Szacuje się, że z pozarolniczą działalnością gospodarczą związane było w ten sposób w 1996 roku ok. 8% gospodarstw rolnych w kraju. Na tle ogółu wyróżniały się gospodarstwa większe, gdzie udział ten wynosił 12%. W kolejnych latach gospodarstwa większe ograniczyły zainteresowanie dalszym rozwojem tej formy aktywności, w przeciwieństwie do gospodarstw mniejszych. W efekcie w 2002 roku około 13% gospodarstw rolnych prowadziło pozarolniczą działalność gospodarczą (dane IERiGŻ). Działalność ta była też rozwijana przez wiejską ludność nierolniczą.

Według danych GUS z 2002 r., liczba gospodarstw rolnych, których użytkownicy obok realizowanej działalności rolniczej prowadzili dodatkowo działalność pozarolniczą lub podjęli działalność pozarolniczą na własny rachunek, przy zawieszonej czasowo lub zaniechanej działalności rolniczej, wynosiła 363,4 tys. Jednocześnie odnosząc to do danych z 1996 r., liczba gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą wzrosła o 46,0% (GUS, 2003). Trend wzrostowy utrzymuje się w dalszym ciągu. Najszybciej rozwijającymi się działalnościami gospodarczymi na obszarach wiejskich są usługi. Gospodarstwa rolne najczęściej prowadziły działalność związaną z handlem detalicznym i hurtowym - 19,5%, przetwórstwem przemysłowym - 17,8%, budownictwem - 5,1%, a transportem i magazynowaniem - 4,8% ogółu podmiotów deklarujących prowadzenie działalności pozarolniczej (GUS, 2004).

Wśród gospodarstw rolnych, które zgłosiły prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej ponad 73% były to jednostki o powierzchni użytków rolnych do 5 ha włącznie.

Do najważniejszych działalności pozarolniczych na wsi można zaliczyć agroturystykę i turystyka. Regionalne zróżnicowanie dostępnych miejsc w gospodarstwach agroturystycznych przedstawia rysunek 21.

Powyższe działalności stają się coraz ważniejszymi formami aktywności ludności miejskiej i źródłem dodatkowego dochodu dla ludności wiejskiej. Według GUS, jednym z przejawów tego rozwoju jest odnotowany w 2005 r. wzrost liczby całorocznych turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania oraz średniej liczby miejsc noclegowych przypadających na 1 turystyczny obiekt zlokalizowany na obszarach wiejskich. Szacuje się że w połowie 2005 r. na obszarach wiejskich zarejestrowanych było 2,9 tys. turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania, w których znajdowało się 232,7 tys. miejsc noclegowych, co stanowiło 42,6% ogółu tych obiektów w Polsce i 40,8% miejsc noclegowych. W 2005 r. średnio na 1 obiekt na obszarach wiejskich przypadało 81,0 miejsc noclegowych, tj. o 2,5 miejsca więcej niż w 2000 r. (GUS, 2006).

grafika

Rysunek 21. Regionalne rozmieszczenie miejsc w gospodarstwach agroturystycznych

Źródło: Atlas Polski, wyd. Pascal, 2006

Aktualna baza noclegowa w kwaterach agroturystycznych i pokojach gościnnych w 2005 r., w oparciu o prowadzoną ewidencję przez urzędy gminy (badania przeprowadzone na zlecenie Departamentu Turystyki w Ministerstwie Gospodarki), przedstawia się następująco:

- w 60% gmin występowały kwatery agroturystyczne i pokoje gościnne;

- 808 gmin nie posiadało bazy noclegowej;

- ponad połowa z zinwentaryzowanych ogółem 18.653 obiektów noclegowych prowadziła działalność całoroczną.

Poza tym, przeważały obiekty z pokojami gościnnymi (80% ogólnej liczby miejsc) w większości czynne w sezonie, natomiast większość kwater agroturystycznych była czynna przez cały rok. Liczba gospodarstw rolnych prowadzących działalność pozarolniczą różni się w zależności od położenia (gminy wiejskie, miejsko-wiejskie, miejskie).

Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych zamieszkałych na obszarach wiejskich jest gorsza w stosunku do mieszkańców miast. Dochód rozporządzalny gospodarstw domowych na wsi był w 2004 r. o prawie 35% niższy od dochodu gospodarstw w miastach (GUS, 2004).

Dla 36,3% gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (UR) działalność rolnicza stanowiła główne źródło utrzymania, czyli źródło dochodów przekraczające 50% dochodów ogółem (GUS, 2006).

Obok dochodów z działalności rolniczej gospodarstwa domowe użytkowników gospodarstw indywidualnych uzyskiwały dochody z:

- emerytur i rent - 42,8%;

- pracy najemnej - 41,5%;

- działalności pozarolniczej - 8,4%;

- innych niezarobkowych źródeł poza emeryturą i rentą - 4,4%.

Wraz z malejącą rolą rolnictwa, jako podstawowego źródła dochodu na obszarach wiejskich, konieczne jest stworzenie możliwości uzupełniania dochodów z produkcji rolnej dochodami z innej działalności, m.in. poprzez umożliwienie prowadzenia przez gospodarstwa niszowej działalności rolno-spożywczej (np. produkcja żywności wysokiej jakości, w tym rolnictwo ekologiczne, integrowana produkcja, produktów regionalnych), lub działalności pozarolniczej (w tym agroturystystyka, wstępne przetwórstwo).

Analizę tę potwierdzają dane na temat źródeł utrzymania ludności zamieszkującej obszary wiejskie, które wskazują, że z pracy w swoim gospodarstwie utrzymuje się blisko 17%, z innej pracy łącznie z dochodami z najmu 45 %, a z niezarobkowych źródeł, łącznie z dochodami z własności 38% (GUS, 2002). Jednocześnie według Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r., najliczniejszą grupę pracujących poza rolnictwem na obszarach wiejskich w stanowią osoby zatrudnione w sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności "Przetwórstwo przemysłowe" (29%), na drugim miejscu w sekcji "Handel i naprawy" (16,6%) i na trzecim "Budownictwo" (9,2%). Odsetek pracujących na rachunek własny w ogólnej liczbie pracujących w danej sekcji był na wsi najwyższy w sekcji "Handel i naprawy" (27,2%), "Budownictwo", "Hotele i restauracje" i "Transport, gospodarka magazynowa i łączność" (ok. 15-17%), zaś prawie nie występował (poniżej 1%) w takich sekcjach jak "Administracja publiczna" i "Edukacja".

Przedsiębiorczość oraz tworzenie mikroprzedsiębiorstw

Cechą charakterystyczną przemian społeczno-gospodarczych w Polsce jest dynamiczny rozwój przedsiębiorczości, co obrazuje m.in. wysoka liczba nowopowstałych firm w okresie transformacji. Zgodnie z diagnozą Strategii Rozwoju Kraju w latach 1991-2005 liczba podmiotów gospodarczych zwiększyła się prawie trzykrotnie. Tym samym pod koniec 2005 r. liczba podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON wynosiła 3.615,6 tys., największą grupę stanowią podmioty, które zatrudniają do 9 osób stanowiąc 95% ogólnej liczby przedsiębiorstw³⁸. Udział przedsiębiorstw zatrudniających od 10 do 49 pracowników wynosił 4%, od 50 do 249 osób - 0,8%, natomiast firmy zatrudniające powyżej 250 osób stanowią 0,2% ogólnej liczby przedsiębiorstw. Szacuje się, że w 2004 r. liczba aktywnych przedsiębiorstw zatrudniających do 9 pracowników wyniosła 1,65 mln.

Zgodnie z danymi GUS w 2005 r. spośród wszystkich osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowanych w rejestrze REGON, 24,8% prowadziło działalność na obszarach wiejskich. Wśród nich zdecydowaną większość (98,4%) stanowiły osoby fizyczne zatrudniające do 9 osób. Podobne relacje zaobserwowano we wszystkich województwach, gdzie odsetek ten nie był niższy od 98,0%. Największą liczbę osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich, zatrudniających do 9 pracowników, odnotowano w województwach: mazowieckim (89,1 tys.), małopolskim (76,9 tys.) i wielkopolskim (75,7 tys.). Natomiast najmniejszą ich liczbę zanotowano w województwie podlaskim (17,4 tys., tj. 2,6%). W przeliczeniu na 1.000 mieszkańców najlepiej sytuacja kształtowała się w województwie zachodniopomorskim, w którym zanotowano 60,8 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich ogółem, a 60,2 zatrudniających do 9 osób.

Według GUS na przestrzeni ostatnich pięciu lat zaznacza się systematyczny wzrost liczby osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich zarówno w skali kraju jak również prawie wszystkich województw. Największy wzrost zaobserwowano wśród osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, zatrudniających 10-49 oraz 50 i więcej osób.

Według Krajowego Planu Działań na Rzecz Zatrudnienia na 2007 rok, innowacyjność polskich przedsiębiorstw jest stosunkowo niska. Obecnie tylko niewielki odsetek polskich przedsiębiorstw może zostać zaliczony do grupy innowacyjnych, natomiast udział zatrudnionych w sektorach wysokich technologii w przemyśle w 2005 r. wyniósł 0,6%, a w usługach 2,15%. W krajach UE-15 odsetek ten kształtował się na poziomie odpowiednio 1,1% i 3,5%.

Podstawowymi barierami utrudniającymi przedsiębiorcom wprowadzenie rozwiązań innowacyjnych są przede wszystkim wysokie koszty opracowania i wdrożenia innowacji oraz niski stopień upowszechniania nauki i techniki prowadzący do małego wykorzystania badań naukowych w gospodarce. Utrudniony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania w dużym stopniu uniemożliwia, przede wszystkim małym i średnim przedsiębiorstwom, inwestycje w nowoczesne i innowacyjne technologie.

Bariery przy tworzeniu alternatywnych możliwości zatrudnienia oraz rozwoju mikroprzedsiębiorstw

Na podstawie obserwacji funkcjonowania środowiska małych i średnich przedsiębiorstw, a także porównania warunków, w jakich działa ten sektor w innych, bardziej rozwiniętych gospodarkach rynkowych można wyodrębnić szereg barier, które hamują rozwój przedsiębiorczości. Są to w szczególności bariery rynkowe (zmiana struktury według kierunków działalności, w tym odchodzenie przedsiębiorców od handlu, produkcji), finansowe (wysokie koszty kapitału pożyczkowego, wysokie oprocentowanie kredytów długoterminowych), bariery w obszarze rynku pracy i ustawowych regulacji stosunków pracy (wysokie podatki i parapodatki kształtujące wysokie koszty pracy), bariery związane z produkcją oraz czynnikami produkcji kształtującymi efektywność i dochodowość (niski stopień nowoczesności wyposażenia małych i średnich firm, niedostateczne zaopatrzenie materiałowe, niezadowalający stan maszyn i urządzeń), bariery organizacyjne sfery produkcji i rynku, bariery infrastrukturalne, mała dostępność edukacji, doradztwa, informacji. Ponadto należy zauważyć, że występują także bariery wewnątrz samego środowiska przedsiębiorców, do których można zaliczyć małą solidarność i dezintegrację środowiska przedsiębiorców, niechęć do podejmowania wspólnych inicjatyw i kooperacji, stąd brak jest silnych organizacji reprezentujących interesy środowiska. Występowanie wysokiego ryzyka kupieckiego, będącego następstwem niesolidności i braku etyki niektórych kontrahentów czy partnerów, również zwiększa moralne obciążenie oraz finansowe koszty związane z procesami sądowymi czy postępowaniem egzekucyjnym.

Jednocześnie biorąc pod uwagę przestrzenne zróżnicowanie małych i średnich przedsiębiorstw można zauważyć, że podmioty zlokalizowane na obszarach wiejskich cechują się mniejszym zaawansowaniem technologicznym oraz są bardziej nastawione na zaspokajanie potrzeb zgłaszanych przez lokalny popyt. Dodatkowo na obszarach wiejskich szczególnie tych zlokalizowanych w znacznej odległości od dużych aglomeracji lub głównych ciągów komunikacyjnych, infrastruktura instytucjonalna oraz sieć urządzeń technicznych jest słabiej rozwinięta. Gminy z tych obszarów mają mniejsze możliwości finansowania ze środków własnych infrastruktury technicznej oraz otoczenia biznesu, co powoduje, że w przyszłości, bez dodatkowego wsparcia lepsze warunki dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw będą w pobliżu dużych aglomeracji i mniejszych miast.

Opis i analiza braków w dostarczaniu usług na obszarach wiejskich

Infrastruktura społeczna

Infrastruktura społeczna mająca na celu zaspokajanie potrzeb socjalnych, oświatowych, bezpieczeństwa oraz kulturowych na obszarach wiejskich wykazuje cechy niedoinwestowania i niedostosowania do istniejących potrzeb. Niedostateczny rozwój dotyczy szczególnie placówek służby zdrowia, placówek kulturalnych, turystycznych jak również szkół.

Warunki nauki na wsi są zdecydowanie gorsze niż w mieście, także przeciętny poziom nauczania na wsi jest z reguły niższy. Na mniej korzystne możliwości edukacyjne dzieci wiejskich składa się szereg barier związanych z funkcjonowaniem systemu oświaty na wsi, np.: ograniczony dostęp do przedszkoli, gorzej wykwalifikowani nauczyciele, gorsza oferta edukacyjna szkolnictwa ponadgimnazjalnego oraz sytuacja materialna rodzin wiejskich. Wybór szkoły ponadgimnazjalnej jest uzależniony od sieci szkół w najbliższej okolicy, możliwości dojazdu do szkoły lub zamieszkania w internacie, kosztów dojazdów lub mieszkania poza domem. Na obszarach wiejskich występują znaczące rozbieżności regionalne w zakresie infrastruktury społecznej, przy czym najniższy poziom rozwoju odnotowuje się w województwach północno-wschodnich.

Mając powyższe na uwadze, łatwiejszy dostęp do placówek wychowania przedszkolnego jest w mieście aniżeli na wsi. Według GUS w 2005 r. na 1.000 dzieci w wieku 3-6 lat, 704 dzieci w miastach znajdowało się w placówkach wychowania przedszkolnego, natomiast jedynie 372 na wsi. Równie niekorzystna tendencja utrzymywała się w poszczególnych regionach kraju. Przy czym należy zaznaczyć, że stosunkowo najniższe dysproporcje odnotowano w województwie śląskim i opolskim gdzie odpowiednio 80% (tj. 538 dzieci) i 75% (tj. 587 dzieci) dzieci na wsi uczestniczyło w zajęciach prowadzonych przez placówki wychowania przedszkolnego.

Z kolei najmniej dzieci w przeliczeniu na 1.000 osób w wieku 3-6 lat na obszarach wiejskich znajdowało się w placówkach wychowania przedszkolnego w województwach: zachodniopomorskim, podlaskim, warmińsko-mazurskim, w których wartość ta nie przekroczyła 300 dzieci.

Biorąc pod uwagę dostęp do szkół według GUS w 2005 r. na 1 szkołę podstawową zlokalizowaną na obszarach wiejskich przypadało 108 uczniów, a na 1 gimnazjum 170. W porównaniu do danych ogólnych było to odpowiednio o 78 i 81 uczniów mniej. Spadek przyrostu naturalnego w 2005 r. w porównaniu do 2000 r. zarówno w całym kraju, jak i na obszarach wiejskich wpłynął na spadek liczby uczniów przypadających na 1 szkołę podstawową o 6,1%.

Analizując terytorialne zróżnicowanie omawianego wskaźnika na obszarach wiejskich zanotowano, iż największa liczba uczniów przypadała na 1 szkołę podstawową w województwie pomorskim (138), a na 1 gimnazjum w województwie świętokrzyskim (206). Najmniejsze wartości wskaźnik ten osiągnął w przypadku szkół podstawowych w województwie lubelskim i podlaskim (po 88), a w przypadku gimnazjów w podkarpackim (136). We wszystkich województwach wystąpił wzrost liczby gimnazjalistów przypadających na 1 szkołę a prawie we wszystkich województwach spadek tego wskaźnika w przypadku szkół podstawowych. Tylko w województwie podlaskim wzrosła liczba uczniów przypadających na 1 szkołę podstawową (o 2,3%).

W zakresie dostępu do służby zdrowia obszary wiejskie wykazują duże zapóźnienia w stosunku do miast. Liczba ludności przypadającej na jedną przychodnię i ośrodek zdrowia była na obszarach wiejskich najwyższa w województwie wielkopolskim, a najniższa w województwie podlaskim i opolskim.

Infrastruktura kulturalna w miastach i na wsi jest silnie zróżnicowana, podobnie jak wielkość i różnorodność ofert instytucji kultury. Jednym z podstawowych wskaźników określających stopień uczestnictwa ludności wiejskiej w kulturze jest czytelnictwo. Należy podkreślić, że liczba bibliotek i punktów bibliotecznych na wsi zmniejszyła się i w 2005 r. wynosiła 6.855 placówek bibliotecznych. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie regionalne najwięcej punktów bibliotecznych znajduje się w województwach: mazowieckim (725), wielkopolskim (688), małopolskim (608), lubelskim (589), dolnośląskim (511). Natomiast najmniej w pomorskim (274), lubuskim (240) i podlaskim (234). Zwracając uwagę na liczbę czytelników korzystających z placówek bibliotecznych, należy zaznaczyć, że w 2005 r. w Polsce na 1.000 mieszkańców przypadało 192 czytelników, w tym 128 na obszarach wiejskich. W poszczególnych regionach najwyższy ten wskaźnik w ujęciu ogółem osiągnęły województwa: śląskie (225), małopolskie (218) i dolnośląskie (216). Najniższe wartości wskaźnik ten przyjmował w województwach: podlaskim (155), świętokrzyskim (165) i pomorskim (166). Równocześnie na obszarach wiejskich najwięcej czytelników korzystających z usług placówek bibliotecznych w przeliczeniu na 1.000 mieszkańców znajdowało się w województwach południowych i wschodnich w tym śląskim (155), dolnośląskim (145), lubelskim (144), podkarpackim (140). Natomiast najmniej w województwach: podlaskim (104), świętokrzyskim (107), opolskim (109) (GUS, 2006).

Istotnym jest fakt, iż polska wieś charakteryzuje się słabo rozwiniętą infrastrukturą kultury oraz bardzo niskim dostępem do podstawowych usług kulturalnych. Istotną rolę w dostępie do kultury społeczności wiejskiej odgrywają organizacje oraz instytucje, które stwarzają możliwości aktywnego uczestnictwa w kulturze, są to m.in.: domy i ośrodki kultury, kluby, świetlice, stowarzyszenia czy grupy artystyczne.

Według danych GUS, w Polsce w 2005 r. było 3.937 instytucji kultury w tym ponad połowa (2.320) zlokalizowana była na obszarach wiejskich. Dostęp do ww. instytucji jest zróżnicowany regionalnie. Najwięcej domów, ośrodków kultury, klubów czy świetlic w ujęciu ogólnym znajduje się w województwach: małopolskim (489), śląskim (371), zachodniopomorskim (350) i podkarpackim (333). Z kolei najmniej odnotowano w województwach: lubuskim (96), świętokrzyskim (119) oraz warmińsko-mazurskim (133). Najlepsze wyposażenie obszarów wiejskich w wymienione powyżej instytucje osiągają województwa: śląskie (241), małopolskie (171) i mazowieckie (161). Jednocześnie najniższe wartości osiągają województwa: opolskie (44), świętokrzyskie (48) i lubuskie (48).

Z uwagi na powyższe celem zapewnienia odpowiednich warunków dla organizowania i animowania lokalnego uczestnictwa społeczności wiejskiej w wydarzeniach artystycznych, kulturalnych czy integracyjnych, niezbędne jest podjęcie działań zmierzających do rozwoju i modernizacji infrastruktury kultury na obszarach wiejskich.

Infrastruktura techniczna

Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna na wsi stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich, wpływając zarówno na jakość życia mieszkańców, jak również na możliwości inwestowania na tych obszarach. Szczególne problemy to brak dostatecznego wyposażenia w zbiorową sieć kanalizacyjną, oczyszczalnie ścieków, zły stan infrastruktury energetycznej oraz niedostateczne wyposażenie w sieć telefoniczną i Internet. Obszary wiejskie są silnie zróżnicowane przestrzennie pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną. Najlepiej rozwinięta infrastruktura na obszarach wiejskich znajduje się na terenach sąsiadujących z obszarami miejskimi, wraz z oddalaniem się od tych terenów pogarsza się jej dostępność, jak i jakość. Biorąc pod uwagę poszczególne regiony kraju, ogólnie można stwierdzić, że najlepiej wyposażone w infrastrukturę są województwa zachodnie oraz południowe, natomiast najgorzej - województwa wschodniej części kraju.

Sieć wodociągowa

W ostatnich latach proces wyposażenia obszarów wiejskich w sieć wodociągową był bardzo intensywny (Tabela 39), co wynikało z zapóźnień w wyposażeniu w ten element infrastruktury.

Tabela 39. Wybrane elementy infrastruktury technicznej obszarów wiejskich


1995	2000	2001	2002	2003	2004	2005
110,5	161,8	167,0	173,2	179,5	185,4	190,7
5,4	16,2	19,2	23	28,8	32,4	36,8
40,7	52,2	66,4	68,3	69,4	70,3	71,5

Źródło: GUS

W 2005 roku gęstość sieci wodociągowej w Polsce wyniosła 78,6 km na 100 km², przy czym na obszarach wiejskich wyniosła 65,5 km/100 km². Najwyższą wartość tego wskaźnika charakteryzują się województwa: śląskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, świętokrzyskie, mazowieckie, wielkopolskie, podkarpackie czyli rejony o największej liczbie ludności. Natomiast rejony o stosunkowo małej gęstości zaludnienia jak np. zachodniopomorskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie, podlaskie charakteryzują się relatywnie niskim wyposażeniem w sieć wodociągową. Z kolei biorąc pod uwagę procentowy udział ludności korzystającej z instalacji wodociągowej w ujęciu regionalnym, największe natężenie tego wskaźnika występuje w województwach zachodnich. Natomiast w województwach Polski południowo-wschodniej współczynnik ten przyjmuje relatywnie niższe wartości (Rysunek 22).

W 2005 roku 86,1% ludności Polski korzystało z sieci wodociągowej, przy czym w miastach współczynnik ten wynosi 94,9%, natomiast na obszarach wiejskich 72,1% (GUS, 2006). Prognozuje się, że w kolejnych latach wzrośnie odsetek ludności wiejskiej korzystający z sieci wodociągowej aby w 2015 roku wyniósł on ok. 98%.

grafika

Rysunek 22. Ludność korzystająca z sieci wodociągowej w 2005 r. [w%]

Źródło: GUS

Sieć kanalizacyjna i oczyszczalnie ścieków

Pomimo istotnej poprawy w dalszym ciągu można zaobserwować niekorzystne zjawisko polegające na niedostatecznym wyposażeniu obszarów wiejskich (jak również miast) w sieć kanalizacyjną. W 2005 roku z sieci kanalizacyjnej korzystało ogółem 59,2% ludności, przy czym w miastach 84,5%, natomiast na wsi jedynie 19%. Tak duża dysproporcja pomiędzy wyposażeniem w sieć wodociągową oraz kanalizacyjną wynika przede wszystkim z wysokich nakładów finansowych na wyposażenie i utrzymanie tej infrastruktury, których samorządy lokalne często nie są w stanie ponieść. Biorąc pod uwagę różnice regionalne największą gęstością sieci kanalizacyjnej w 2005 roku charakteryzowały się obszary wiejskie województw: śląskiego, podkarpackiego, małopolskiego, pomorskiego. Jednocześnie najmniejszą wartością tego wskaźnika cechowały się województwa: lubelskie, lubuskie, podlaskie. Biorąc pod uwagę procentowy udział ludności korzystającej z instalacji kanalizacyjnej w ujęciu regionalnym, największą wartością w 2005 roku charakteryzowały się obszary wiejskie w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim, podkarpackim, kujawsko-pomorskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim, dolnośląskim. Z kolei najmniej osób korzystało z sieci kanalizacyjnej w województwach: świętokrzyskim, mazowieckim, łódzkim i lubelskim (Rysunek 23).

grafika

Rysunek 23. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej w 2005 r. [w %]

Źródło: GUS

Mając na uwadze wysoki stopień wyposażenia obszarów wiejskich w sieć wodociągową zakłada się, że w kolejnych latach wzrośnie odsetek ludności wiejskiej korzystającej z sieci kanalizacyjnej. Tym samym przewiduje się, że wskaźnik ten w 2015 roku wyniesie ok. 75%.

Z siecią kanalizacyjną bezpośrednio wiąże się odsetek ludności obsługiwany przez oczyszczalnie ścieków. Biorąc pod uwagę wskaźnik obrazujący procentowy udział ludności miejskiej i wiejskiej korzystającej z oczyszczalni ścieków można zaobserwować powolny trend rosnący. Mając to na uwadze w 2005 roku z oczyszczalni ścieków korzystało 85,2% ludności miejskiej oraz 20,4% ludności zamieszkującej tereny wiejskie. Biorąc pod uwagę różnice regionalne w występowaniu oczyszczalni ścieków można stwierdzić, że najłatwiejszy dostęp do korzystania z tego elementu infrastruktury posiadają mieszkańcy obszarów wiejskich zlokalizowanych w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim, podkarpackim, warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim. Relatywnie niski procent ludności wiejskiej korzystającej z oczyszczalni ścieków w 2005 roku występował w województwach: małopolskim, podlaskim, świętokrzyskim, lubelskim, mazowieckim, łódzkim.

Na koniec 2004 r. funkcjonowało na wsi 2.416 zbiorczych oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości ponad 1 mln m³/dobę oraz 28.869 indywidualnych oczyszczalni ścieków, które w części są wypadkową rozproszonego osadnictwa na obszarach wiejskich, gdzie doprowadzenie sieci kanalizacyjnej wiąże się z dużą kapitałochłonnością. Tym samym na tych terenach powinno się stwarzać warunki do wyposażenia gospodarstw domowych na obszarach wiejskich w indywidualne oczyszczalnie ścieków.

Sieć gazowa

Wykorzystanie tego elementu infrastruktury technicznej na obszarach zarówno wiejskich jak i miejskich jest widoczne szczególnie w województwach południowych, w tym małopolskim, śląskim, podkarpackim. Ponadto korzystanie z sieci gazowej jest widoczne w obrębie głównych gazociągów oraz dużych aglomeracji. Na pozostałych obszarach, szczególnie takich, które charakteryzują się rozproszoną zabudową osadniczą, budowa sieci gazowej okazuje się nieuzasadniona ekonomicznie. Na tych terenach zastępczą rolę do systemów sieciowych pełni gaz dostarczany w butlach, którego dystrybucja na obszarach wiejskich jest bardzo dobrze zorganizowana. Przyjmuje się że około 96% wsi położonych poza strefą dostępności systemów sieciowych korzysta z tego rozwiązania. Z danych GUS wynika, że w 2005 roku na obszarach wiejskich mieszkało ok. 17,9% ogólnej liczby odbiorców gazu sieciowego w Polsce. Jednocześnie należy podkreślić, że ze względu na wysokie koszty eksploatacyjne tego źródła energii wielu potencjalnych odbiorców ogranicza lub nawet rezygnuje z jego korzystania.

Energia elektryczna

Sieć służąca do przesyłania energii elektrycznej - jest to powszechny element infrastruktury technicznej; jednocześnie można stwierdzić, że nie występują w tym zakresie znaczące różnice regionalne. Długość wiejskich sieci elektrycznych średniego napięcia wynosi około 200 tys. km. Znaczna ich część została wybudowana na początku lat pięćdziesiątych XX wieku, co jest przyczyną częstych przerw w dostawie energii i spadków napięcia. Stanowi to poważne zagrożenie dla rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich.

Sieć telefoniczna

Wskaźnik gęstości telefonicznej w Polsce, czyli liczba łączy przypadająca na 100 mieszkańców, wyniósł 32,7. Był to jednak nadal niski wskaźnik na tle średniej dla krajów europejskich - 40,9 łączy na 100 mieszkańców. Pogłębia się dysproporcja pomiędzy ilością abonentów w miastach i na wsi. Wskaźnik gęstości telefonicznej w miastach wyniósł prawie 41,0 a na wsi o ponad połowę mniej - zaledwie 19,5 łączy na 100 mieszkańców. Jednocześnie można zaobserwować zahamowanie przyrostu liczby abonentów na terenach wiejskich w porównaniu do drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych, jak również znaczące zjawisko rezygnacji z usług telefonii przewodowej. Przyczyn tego należy upatrywać w zbyt wysokich kosztach usług, konkurencji w postaci telefonii komórkowej oraz w zbyt małej ofercie dotyczącej nowoczesnej kompleksowej usługi pożądanej przez najbardziej dynamicznych rolników i przedsiębiorców.

Internet

W 2004 r. dostęp do Internetu posiadało 15% gospodarstw domowych zlokalizowanych na terenach wiejskich. Jednocześnie stopień dostępu gospodarstw do internetu wykazuje tendencję wzrostową zarówno w roku 2005 jak i 2006, gdzie oscylował odpowiednio w granicach 19% i 25% (GUS, 2006). Jednocześnie na obszarach wiejskich wzrasta procentowy udział osób regularnie (co najmniej raz w miesiącu) korzystających z Internetu - w 2004 roku wskaźnik ten wynosił 11%, natomiast w 2006 roku 22%. Wskaźnik ten dla krajów UE-15 wynosi 62%. Przewiduje się, że w dalszym ciągu będzie wzrastał odsetek gospodarstw wiejskich mających dostęp do Internetu, aby w 2015 roku osiągnąć pułap 70% (SRK, 2005). Dlatego też istnieje ogromne zapotrzebowanie na ten typ usług, szczególnie w kontekście eliminowania dysproporcji edukacyjnych pomiędzy miastem a obszarami wiejskimi wśród młodzieży³⁹.

Dostęp do nowoczesnych technologii Internetu jest bardzo ważny dla rozwoju społeczno-ekonomicznego. Budowa społeczeństwa informacyjnego ma szczególne znaczenie na obszarach wiejskich, jako czynnik niwelujący skutki izolacji geograficznej - gorszy dostęp do usług i rynku. Obecnie dostęp do Internetu na wsi jest trudniejszy niż na obszarach miejskich, przy czym wskaźniki procentowe dostępności usług stale rosną. W skali kraju odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu w domu wzrósł z 26% w 2004 r. do 41% w 2007 r. (GUS, 2007), przy czym w dużych miastach odpowiednio z 34% do 50%, a na wsi z 15% do 29%.

Internet staje się coraz ważniejszym źródłem informacji i narzędziem niezbędnym dla prowadzenia działalności gospodarczej (w tym rolniczej). W sytuacji gdy obszary wiejskie, ze względu na rozproszoną strukturę osadniczą i związane z tym koszty inwestycji infrastrukturalnych, nie stanowią priorytetu dla firm komercyjnych, konieczne jest zaangażowanie środków publicznych w finansowanie przedsięwzięć związanych z rozpowszechnieniem dostępu do Internetu szerokopasmowego dla przedsiębiorców i mieszkańców obszarów wiejskich.

Zadania w zakresie społeczeństwa informacyjnego są realizowane przez Polskę w ramach Polityki Spójności, w związku z ustaleniami Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej włączone zostaną także do PROW 2007-2013.

Sieć drogowa

Gęstość oraz jakość dróg, zwłaszcza gminnych, stanowią podstawowe czynniki wpływające na szeroko rozumiany rozwój lokalny. Drogi gminne warunkują dostęp do terenów oddalonych często w znacznym stopniu od infrastruktury miejskiej, stanowiących potencjalne tereny inwestycyjne. Wskaźnik gęstości dróg gminnych wynosił 47,8 km/100 km² powierzchni, ogółem długość dróg gminnych na koniec 2004 r. wynosiła ok. 150 tys. km. Wskaźnik gęstości dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych wynosił 90,1 km/100 km² a ogółem długość dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych na koniec 2004 r. wynosiła ok. 280 tys. km. Jednocześnie należy podkreślić, że przestrzenne rozmieszczenie dróg jest mocno powiązane z zaludnieniem danych regionów czy ich charakterem gospodarczym. Mając to na uwadze, najwyższe wskaźniki gęstości dróg występują w województwach: małopolskim, śląskim, opolskim, dolnośląskim oraz wielkopolskim. Należy podkreślić, że stosunkowo dobrze rozbudowana sieć dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych charakteryzuje się złą jakością nawierzchni, co często powoduje utrudniony dojazd do gruntów. Jednocześnie z jakością dróg gminnych wiąże się mocno sieć komunikacji autobusowej, zarówno komunalnej jak i prywatnej, umożliwiającej mieszkańcom gmin bezproblemowy dojazd do ośrodków miejskich i pozarolniczych miejsc pracy.

Dziedzictwo kulturowe i otoczenie architektoniczne na wsi

Rzeczpospolita Polska dysponuje dużymi zasobami dziedzictwa kulturowego, co kreuje jej pozytywny wizerunek zarówno w Europie oraz na świecie. Według NSRO w 2005 r. do rejestru zabytków było wpisanych około 61,5 tys. zabytków nieruchomych, około 180 tys. zabytków ruchomych oraz 6 tys. zabytków archeologicznych. Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO liczy 13 pozycji obejmujących zabytki znajdujące się na terytorium Polski. Szacuje się, że ok. 42% zabytków wpisanych do rejestru zabytków wymaga remontu.

Dodatkowo na uwagę zasługują nie tylko poruszone już kwestie tradycyjnych metod produkcji i zagospodarowania terenu. Należy podkreślić, że krajobraz kulturowy wsi obfituje także w licznie zachowane pierwotne formy osadnictwa wiejskiego, pojedyncze obiekty, bądź istniejące w formie wyspowej układy tradycyjnej zabudowy drewnianej o lokalnym i regionalnym charakterze, kościoły, kaplice i cmentarze, także zespoły pałacowo-ogrodowe, zespoły folwarczne, obiekty przetwórstwa rolno-spożywczego, takie jak browary, młyny wodne oraz wiatraki, spichlerze, a także zabytki archeologiczne, w tym o własnej formie krajobrazowej. Wymienione elementy decydują o tożsamości wsi, jej specyfice i niepowtarzalnym charakterze, który należy zachowywać.

Ich zachowanie i wykorzystanie stanowi doskonałe narzędzie do budowania wizerunku obszarów wiejskich i rolniczych na poziomie lokalnym i regionalnym. Wraz z dbałością o odnowę tradycyjnych rzemiosł, kultury ludowej, obrzędowości, muzyki oraz zachowanie gwar, dialektów i języków, wyżej wymienione elementy dziedzictwa kulturowego przyczyniają się do podkreślania indywidualności i wyjątkowości poszczególnych obszarów.

Zmiany ustrojowe w Polsce po II wojnie światowej sprawiły, że liczne obiekty architektury wiejskiej, zwłaszcza dworskiej i folwarcznej, utraciły właścicieli i popadały w ruinę bądź były użytkowane w sposób niezgodny z przeznaczeniem. Niewłaściwa modernizacja budowli oraz zmiany w układzie wewnętrznym miejscowości oraz niewystarczające wydatki publiczne na kulturę powodowały niszczenie wiejskiego krajobrazu i eliminację najstarszej zabudowy. Powoduje to, że wsparcia finansowego potrzebują zlokalizowane na polskiej wsi liczne obiekty dziedzictwa kulturowego o znaczeniu lokalnym jak i ponadregionalnym. Ważnym elementem przyczyniającym się do wzrostu atrakcyjności obszarów wiejskich są także działania związane z promocją i kultywowaniem niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi, np. tradycji lokalnych czy tradycyjnych zawodów.

Ponadto, wśród mieszkańców wsi istnieje ciągła potrzeba społecznej identyfikacji i przynależności. Odmienność regionalna obszarów wiejskich w Polsce sprzyja działaniom prowadzącym do ukazania indywidualnego charakteru danej miejscowości, który wyróżnia ją spośród innych. Podejmowane działania powinny także przyczynić się do zachowania ciągłości kulturowej obszarów wiejskich, rozwoju tożsamości społeczności i zachowaniu dziedzictwa kulturowego w oparciu o jego tradycyjne walory. Mają one wywołać osobiste zaangażowanie mieszkańców oraz dawać poczucie uczestnictwa we wspólnocie i współtworzeniu.

Lokalne możliwości rozwoju, w tym zarządzania

W Polsce, w szczególności na obszarach wiejskich, właściwe zarządzanie na poziomie lokalnym w zakresie społecznym i gospodarczym jest realizowane w stopniu niewystarczającym. Obecnie coraz większe uznanie zdobywa inicjatywa Leader. Celem tej inicjatywy jest aktywizacja społeczności wiejskich poprzez m.in. włączenie tych społeczności do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw partnerów społecznych.

Leader jest podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, polegającym na oddolnym opracowaniu przez lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby, wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele ci tworzą tzw. lokalną grupę działania - partnerstwo międzysektorowe, które wybiera projekty, a ich realizacja przyczynia się do osiągnięcia celów wspólnie opracowanej strategii. Najważniejszą cechą podejścia Leader jest oparcie programu na partnerstwie lokalnym, które realizuje się poprzez tworzenie lokalnych grup działania. Lokalne grupy działania, w skład których wchodzą przedstawiciele władz lokalnych, organizacji pozarządowych i przedsiębiorców, są grupami wprowadzającymi w życie projekty korzystne z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich. Projekty te wprowadzane są najczęściej na obszarze kilku gmin.

Takie podejście oddolne wzmocni spójność przedsięwzięć, podniesie jakość zarządzania i przyczyni się do wzmocnienia kapitału społecznego w społecznościach wiejskich, a także skłoni do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju regionu.

Budowa lokalnych strategii niesie ze sobą szereg korzyści, wśród których najważniejsze to lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów (ludzkich, naturalnych) oraz dostosowanie kierunków działania do potrzeb podmiotów funkcjonujących na danym obszarze. Ponadto podejście lokalne pomaga w wyznaczeniu pożądanych i najbardziej dopasowanych kierunków rozwoju oraz pozwala na lepsze zdefiniowanie problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązania.

3.1.5. Leader

W ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006", jako działanie 2.7 wdrażany jest Pilotażowy Program Leader+ (PPL+). Wdrażanie PPL+ podzielone zostało na dwa Schematy. Schemat I realizowany był do końca 2006 r. i miał na celu wsparcie procesu tworzenia lokalnych grup działania, umożliwienie środowiskom lokalnym przeprowadzenia analizy możliwości rozwojowych terenów wiejskich i opracowanie na tej podstawie Zintegrowanych Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich (ZSROW). W Schemacie I zrealizowanych zostało 167 projektów. Obejmowały one gminy, w których zamieszkuje ok. 40% ludności wiejskiej w Polsce. Obecnie trwa wdrażanie Schematu II, w ramach którego wspierana jest działalność LGD na rzecz realizacji wielosektorowych strategii opracowanych w ramach Schematu I. Po zwiększeniu pierwotnej alokacji przyznanej na działanie PPL+ przewiduje się, iż w ramach Schematu II dofinansowanych zostanie 150 projektów.

PPL+ przede wszystkim przyczynia się do większego zaangażowania społeczności wiejskich na rzecz rozwoju zamieszkiwanych przez nie terenów m.in. poprzez włączenie możliwie najszerszego grona osób i instytucji w prace nad strategiami wytyczającymi kierunki rozwoju tych obszarów. Leader, poprzez swój oddolny i wielosektorowy charakter, rozwija i intensyfikuje współpracę międzyludzką na poziomie lokalnym, a tym samym powoduje przyspieszenie rozwoju obszarów wiejskich i poprawę warunków życia zamieszkującej je ludności. Doświadczenia z okresu programowania 2004-2006 przygotowują lokalne społeczności, organizacje oraz władze samorządowe do powszechniejszego korzystania z podejścia typu Leader przy realizacji planów w latach 2007-2013.

3.2. Strategia wybrana pod kątem uwzględnienia mocnych i słabych stron

Analiza SWOT

Mocne strony

1) Aspekty rolno-spożywcze

- duże zasoby ziemi i wynikający z tego potencjał produkcyjny;

- wielobranżowość produkcji rolniczej w skali kraju;

- podnoszenie się średniej wielkości gospodarstwa rolnego (zróżnicowanie regionalne);

- korzystne warunki rozwoju dla rolnictwa ekologicznego i innych niszowych produktów.

2) Aspekty środowiskowe

- niewielkie zanieczyszczenie gleb i stosunkowo dobry stan środowiska, stanowiące o dużych możliwościach rozwoju produkcji żywności wysokiej jakości;

- wysoka różnorodność biologiczna obszarów wiejskich stanowiąca podstawę do realizacji przedsięwzięć rolnośrodowiskowych;

- wysokie walory turystyczne i przyrodnicze krajobrazu rolniczego.

3) Aspekty społeczno-ekonomiczne

- gęsta sieć osadnicza;

- duże zasoby ludzkie pozwalające na rozwój działalności pozarolniczej.

Słabe strony

1) Aspekty rolno-spożywcze

- niska rentowność sektora rolnego;

- niski poziom kapitału i niedofinansowanie gospodarstw rolnych;

- powolne zmiany struktury obszarowej gospodarstw;

- duży udział gleb słabych i zakwaszonych;

- wyłączanie z produkcji dużej powierzchni użytków rolnych.

2) Aspekty środowiskowe

- małe zasoby wody;

- niewystarczający poziom rozpoznania zasobów różnorodności biologicznej obszarów wiejskich (brak ogólnokrajowej inwentaryzacji zasobów fauny, flory oraz siedlisk; dane dostępne dotyczą wybranych grup fauny i flory);

- silne zakwaszenie gleb.

3) Aspekty społeczno-ekonomiczne

- słabo rozwinięta infrastruktura techniczna i społeczna na obszarach wiejskich (zróżnicowanie regionalne);

- nadmiar siły roboczej i duże bezrobocie;

- niska mobilność zawodowa osób zamieszkujących obszary wiejskie;

- niski poziom wykształcenia osób zamieszkujących obszary wiejskie, w tym rolników;

- słabo rozwinięta sieć usług dla ludności na obszarach wiejskich.

Szanse

1) Aspekty rolno-spożywcze

- otwarty dostęp produktów rolnych do Jednolitego Rynku Europejskiego;

- możliwość handlu z krajami trzecimi;

- wzrost siły nabywczej konsumentów, wynikający ze wzrostu gospodarczego, stwarzający popyt na produkty przetworzone i niszowe;

- kształtowanie się grupy gospodarstw żywotnych ekonomicznie;

- młoda siła robocza na rynku pracy.

2) Aspekty środowiskowe

- utrzymanie wysokiej różnorodności biologicznej obszarów wiejskich, stanowiące o wysokich walorach turystycznych i przyrodniczych krajobrazu rolniczego.

3) Aspekty społeczno-ekonomiczne

- wzrost zainteresowania obszarami wiejskimi jako miejscem zamieszkania i spędzania wolnego czasu przez mieszkańców zarówno Polski, jak i pozostałych krajów Unii Europejskiej;

- młoda siła robocza na rynku pracy;

- wzrost inicjatyw oddolnych - Leader;

- rozwój małych miast będących centrami i miejscem zatrudnienia dla ludności obszarów wiejskich.

Zagrożenia

1) Aspekty rolno-spożywcze

- bariery handlowe z krajami trzecimi,

- presja konkurencyjna.

2) Aspekty środowiskowe

- nieracjonalna gospodarska rolna prowadząca do wzrostu zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego.

3) Aspekty społeczno-ekonomiczne

- wzrost ubóstwa i wykluczenia społecznego na obszarach wiejskich,

- ograniczone możliwości dywersyfikacji zatrudnienia osób odchodzących z rolnictwa, wynikające z powolnego wzrostu gospodarczego,

- spowolnienie rozwoju ze względu na braki w zakresie infrastruktury.

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich będzie wdrażany horyzontalnie, tj. w całym kraju, uwzględniając zróżnicowanie regionalne, poprzez możliwość zróżnicowania kryteriów dostępu, przestrzenne zróżnicowanie wynikające ze specyfiki działań, w tym przede wszystkim poprzez wydzielenie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami ze źródeł rolniczych, obszarów objętych siecią Natura 2000. Istnieje również możliwość podziału środków finansowych dostępnych w ramach wybranych działań na poszczególne województwa w celu zapewnienia równego dostępu do wsparcia. Ważnym elementem regionalizacji wdrażania działań Programu Rozwój Obszarów Wiejskich będzie również wdrażanie pewnych instrumentów przez jednostki samorządu terytorialnego (Urzędy Marszałkowskie) oraz realizowanie podejścia Leader poprzez lokalne grupy działania, w skład których również wejdą przedstawiciele regionów i społeczności lokalnych.

Podstawowym celem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest realizacja koncepcji wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich. Zakłada ona wzmocnienie ekonomiczne gospodarstw rolnych i wzrost konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, z jednoczesnym zapewnieniem instrumentów na rzecz różnicowania działalności gospodarczej w kierunku pozyskania i stworzenia alternatywnych źródeł dochodów mieszkańców wsi.

Powyższy cel będzie realizowany za pomocą celów szczegółowych, które są odzwierciedlone w osiach Programu, tj. poprzez poprawę konkurencyjności rolnictwa i obszarów wiejskich, ochronę środowiska, poprawę jakości życia oraz aktywizację społeczną. Realizacja Programu przyczyni się ona do polepszenia jakości życia na obszarach wiejskich poprzez rozwinięcie sektora podstawowych usług na rzecz ludności, jak również będzie stanowić alternatywę dla obecnie dominującej roli obszarów wiejskich, jaką jest produkcja żywności. Ze względu na powolny charakter zmian strukturalnych jakie zachodzą w sektorze oraz znaczną liczbę gospodarstw, konieczne jest uwzględnienie potrzeb różnych grup gospodarstw rolnych przy planowaniu instrumentów wsparcia. Z poprawą konkurencyjności rolnictwa będzie związane również zwiększenie roli innowacyjności, jak również konkurencyjności podmiotów. Aspekty te będą wspierane w działaniach o charakterze inwestycyjnym, przede wszystkim w ramach Zwiększania wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej oraz Modernizacji gospodarstw rolnych. Inwestycje te będą służyły rozwojowi technologicznemu, m.in. poprzez poprawę jakości produkcji, a także kreowanie produktów wysokiej jakości, markowych i innowacyjnych.

W ramach przewidzianych szkoleń przewiduje się upowszechnianie nowoczesnych technologii w rolnictwie i leśnictwie, co również przyczyni się do wsparcia innowacyjności.

Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich jest celem, który łączy się zarówno z podstawowymi kierunkami rozwoju ekonomicznego i społecznego gospodarstw rolnych poprzez wzmocnienie potencjału ekonomicznego, restrukturyzację i modernizację, jak i z dobrymi warunkami do życia pod względem jakości środowiska i krajobrazu, infrastruktury społecznej i technicznej.

Problemy te będą także przedmiotem działań innych funduszy, poza EFRROW - Funduszy Strukturalnych.

Część działań dotyczy różnicowania działalności gospodarczej oraz wsparcia mikroprzedsiębiorczości. W Polsce te działania stanowią ogromną szansę dla mieszkańców obszarów wiejskich, przede wszystkim ze względu na duże zasoby ludzkie i wysoki poziom bezrobocia. Do najważniejszych zadań należy: zwiększanie wartości dodanej do produktów np. poprzez konfekcjonowanie, stymulowanie rynku produktów lokalnych i regionalnych, turystyki, handlu, doradztwa, usług, wykorzystanie alternatywnych źródeł energii.

Walka z bezrobociem na wsi, m.in. przez podnoszenie kwalifikacji, ułatwianie dostępu do rynku pracy oraz tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich, stanowi jedno z najważniejszych wyzwań dla polityki rozwoju obszarów wiejskich. Istotne dla rozwoju form działalności pozarolniczej na wsi będzie wsparcie dla przedsiębiorstw świadczących usługi leśne.

W tym kontekście priorytet stanowi zapewnienie pracy i dochodów przez rozwój działalności pozarolniczej. Rolnictwo będzie absorbować coraz mniejszy zasób siły roboczej, zaś strategiczna wizja zakłada utrzymanie żywotności obszarów wiejskich. W związku z tym ciężar zatrudnienia wiejskich zasobów pracy powinny przejmować działalności nierolnicze. Z tego punktu widzenia szczególnie istotne jest wszechstronne wsparcie dla procesu tworzenia pozarolniczych miejsc pracy na wsi oraz ułatwiania zatrudnienia w lokalnych ośrodkach miejskich dla osób ze wsi. Według NSRO szacuje się, że do 2013 roku liczba pracujących w rolnictwie w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych będzie wynosiła 11 osób.

Równie ważnym aspektem obszarów wiejskich w Polsce, poza funkcjami ekonomicznymi i dobrymi warunkami dla rozwoju społecznego, jest ich rola w zachowaniu i odtwarzaniu walorów krajobrazowych oraz zasobów przyrody, tj. zachowanie dobrego stanu ekologicznego wód i gleb, bogactwa siedlisk i różnorodności biologicznej, a także dziedzictwa kulturowego wsi.

Wartości docelowe wskaźników oddziaływania

	Nazwa wskaźnika	Wartość docelowa
	Wzrost gospodarczy⁴⁰	Prognozowany wzrost wartości wskaźnika PKB na 2015 r. - o 50,1% w stosunku do wartości bazowej z 2006 r.⁴¹ (w tym z PROW 0,41%) Wartość bazowa: 236.047 mln EUR⁴² Wartość docelowa: 356.375 mln EUR⁴³
	Tworzenie miejsc pracy⁴⁴	Prognozowany wzrost wartości wskaźnika na 2015 r. o 2,7% w stosunku do wartości bazowej z 2006 r. Wartość bazowa: 13.854 (tys. osób)⁴⁵ Wartość docelowa: 14.226 (tys. osób)⁴⁶ Wartość docelowa z PROW: 79,06 (tys. osób)⁴⁷
	Wydajność pracy⁴⁸	Prognozowany wzrost wartości wskaźnika na 2015 r. na poziomie 47,8% w stosunku do wartości bazowej z 2006 r. (w tym z PROW 0,49 %) Wartość bazowa: 15.070 EUR/osobę⁴⁹ Wartość docelowa: 22.270⁵⁰ EUR/osobę
	Odwrócenie spadku bioróżnorodności (mierzone Farmland Bird Index)⁵¹	Prognozowany spadek wartości wskaźnika na 2015 r. na poziomie 20% w stosunku do wartości bazowej z 2000 r. Wartości bazowe: 0,8 - 80% (2005 r.); 1,0 - 100 % (2000 r.) Wartość docelowa: 0,6 (60%) wartości bazowej z roku 2000⁵²
	Zachowanie gruntów o wysokiej wartości przyrodniczej na obszarach rolnych i leśnych⁵³	Wartość bazowa: brak danych Wartość docelowa na 2015 r.: brak danych Wartość docelowa z PROW na 2015 r.: 590.000 ha⁵⁴
	Poprawa jakości wody⁵⁵	Prognozowany wzrost wartości wskaźnika na 2015 r. o 13% w stosunku do wartości bazowej z 2005 r. Wartość bazowa: 48,6 kg N/ha Wartość docelowa: 55 kg N/ha⁵⁶
	Zapobieganie procesowi zmian klimatycznych⁵⁷	Prognozowana zmiana wartości wskaźnika na 2015 r. o od 2,05 do 3,04 Mtoe w stosunku do wartości bazowej z 2005 r. Wartość bazowa: 3,9 Mtoe Wartość docelowa: od 5,95 do 6,94 Mtoe⁵⁸

Program stworzy też możliwość podejmowania działań w zakresie zabezpieczenia przed skutkami klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków.

3.3. Ocena ex-ante

Ocena ex-ante została przygotowana zgodnie z art. 85 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej zawartymi we Wspólnych Ramach Monitorowania i Oceny.

Ocena ex-ante została przygotowana przez konsorcjum projektowe ustanowione przez Agrotec Polska Sp. z o.o. oraz Agrotec S.p.A., przy zaangażowaniu polskich ekspertów reprezentujących różne dziedziny.

Raport z Oceną ex-ante przygotowywany był równolegle z pracami związanymi z przygotowaniem PROW 2007-2013. Przedstawiciele Wykonawcy Oceny Ex-ante na bieżąco kontaktowali się z przedstawicielami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) odpowiedzialnymi za przygotowanie Programu. Wiele spośród uwag dotyczących PROW 2007-2013, zawartych w kolejnych wersjach Oceny ex-ante, zostało uwzględnionych w Programie.

Prognoza oddziaływania na środowisko Programu została zawarta w osobnym dokumencie zgodnie z art. 40 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U. nr 62, poz. 627).

Raport Oceny ex-ante PROW 2007-2013 znajduje się w załączniku 5 do Programu. Prognoza oddziaływania na środowisko znajduje się w załączniku 6 do Programu.

Streszczenie oceny ex-ante

Analiza obecnej sytuacji

Analiza obecnej sytuacji polskich obszarów wiejskich przygotowana jest dobrze i dostarcza wielu przydatnych informacji o rozwoju sektora. Jednakże, analiza ta może być ulepszona i w niniejszym dokumencie zostały wskazane pewne kwestie, które mogłyby zostać opisane lepiej, czyniąc ten rozdział narzędziem dla udokumentowania i uzasadnienia obiektywnie sformułowanej strategii.

Wybrane zagadnienia analizy, w odniesieniu do których zaleca się podjęcie próby ich poprawy to: rozwój tendencji migracyjnych ludności wiejskiej, przyczyny i skutki niskiego poziomu wykształcenia ludności wiejskiej, konkurencyjność rolnictwa, ilościowa charakterystyka produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz przemysłu spożywczego, stan polskiego systemu badań, transferu technologii i innowacji w zakresie żywności i rolnictwa (w zakresie posiadanych danych) oraz szczegółowy opis i analiza sektora leśnictwa.

Zalecano ulepszenie analizy obecnej sytuacji poprzez wzięcie pod uwagę powyższych kwestii, tak, aby ustanowić dobrą podstawę dla przygotowania działań Programu.

Cele PROW

Ogólne i szczegółowe cele PROW zgodne są z jednej strony z celami określonymi przez rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, a z drugiej z potrzebami i problemami polskiej wsi. Choć nie zostało to w pełni udokumentowane w analizie SWOT, zauważono, iż wszystkie wybrane działania w ramach poszczególnych osi są odpowiednie dla rozwoju sektora wiejskiego w Polsce. Przewidziany budżet również spełnia wymagania Komisji. Stwierdzono, że przejrzystość celów Programu zawartych w dokumencie może być lepsza i zalecono, by MRiRW przygotowało przejrzystą i jasną hierarchię celów programu przedstawiającą ogólne, szczegółowe i operacyjne cele PROW, jak również komplementarność z innymi instrumentami. Hierarchia taka mogłaby zostać przygotowana w postaci graficznej, pokazującej różne poziomy programu.

Wnioski wyciągnięte z poprzednich działań

Krajowy Plan Strategiczny stwierdza, że doświadczenia z przeszłych i obecnych programów związanych z rozwojem obszarów wiejskich w Polsce zostały wzięte pod uwagę podczas przygotowywania nowego Programu. Nie jest do końca jasne, jak te doświadczenia wpłynęły na kształt Programu. Zalecono dołączenie do PROW rozdziału podsumowującego poprzednie i obecne doświadczenia programowe. MRiRW poinformowało, że rozdział taki jest przygotowywany. Rozdział ten może zawierać doświadczenia związane z programami i poszczególnymi działaniami, programami UE i krajowymi oraz poruszać kwestie produktów, rezultatów i oddziaływań tak, aby możliwa stała się ocena tego, co zostało osiągnięte przy pomocy dotychczasowych programów. Tabele monitorowania przygotowywane na spotkania Komitetów Monitorujących zawierają dostępne dane i są dobrą podstawą do przygotowania przedmiotowego rozdziału.

Logika interwencji dla działań, kwantyfikacja celów i spodziewane oddziaływania

Jak wskazano wyżej, cele strategii są właściwe. Jednakże jest istotnym, aby ogólne i szczegółowe cele Programu, jak również cele operacyjne na poziomie działań zostały w jak największym stopniu skwantyfikowane. Zalecono oszacowanie skwantyfikowanych celów dla Programu, takich jak wzrost ekonomiczny (przyrost procentowy WDB), ustanowienie miejsc pracy (liczby), zmiana struktury wielkości gospodarstw (średnia powierzchnia gospodarstwa, przyrost), odzwierciedlających cele przedstawione w Programie.

MRiRW oszacowane wartości dla wskaźników produktu i rezultatu.

Oceniono, iż dobór działań jest trafny, jednakże w niektórych przypadkach ich opis mógłby być doprecyzowany, czego przykłady znajdują się w raporcie. W konsekwencji zalecono poprawę opisu działań, poprzez jak najbardziej precyzyjne zdefiniowanie logiki interwencji, używając wskaźników na wszystkich poziomach i jednocześnie kwantyfikując cele działań. Kwantyfikacja pozwoli także na odpowiednią efektywność kosztową, gdzie środki ulokowane w działaniach są powiązane z kwantyfikowaniem celów, opartych na doświadczeniu zdobytym zarówno we wcześniejszych jak i obecnych programach.

Potwierdzono, iż kwestię utrudnia brak formalnej oceny ex post programu SAPARD oraz oceny średniookresowej obecnego programu. Ważne jest jednak przeprowadzenie wewnętrznej analizy oraz sformułowanie istotnych wniosków. Zaznaczono, iż należy odnieść się do aktualnych doświadczeń z wdrażania PROW 2004-2006 oraz SPO 2004-2006. Doświadczenia pozytywne jak i trudności, oraz niepowodzenia stanowią najbardziej właściwą argumentację dla udoskonalenia Programu. Proces zdobywania doświadczeń jest jednym z najważniejszych czynników, które mogą wpływać na efektywność wdrażania funduszy strukturalnych w latach 2007-2013.

Podkreślono, iż oczekuje się, że Program będzie miał znaczące oddziaływanie, na rozwój obszarów wiejskich, w wyniku zainwestowania w okresie 2007-2013, ze środków publicznych, kwoty przekraczającej 15 mld EUR.

Projekt Programu i wybór związanych z nim działań wspomogą rozwój ekonomiczny i społeczny poprzez działania związane z inwestycjami, działania wspierające infrastrukturę oraz rozwój kapitału ludzkiego, a także działania zapewniające wsparcie finansowe rolnikom w postaci płatności obszarowych. Działania te przyczynią się do wzrostu kompetencji i kwalifikacji mieszkańców wsi oraz do wzrostu przedsiębiorczości i zaangażowania lokalnego poprzez podejście Leader. W konsekwencji będzie można zaobserwować tworzenie nowych miejsc pracy w sektorze pozarolniczym oraz zakładanie nowych mikroprzedsiębiorstw na obszarach wiejskich. Działania Programu jak się wydaje pozwolą także na zwiększenie wydajności pracy, np. w rolnictwie ekologicznym czy produkcji tradycyjnych produktów lokalnych. Wzrost wydajności pracy oraz modernizacja może skutkować utratą miejsc pracy w rolnictwie i przetwórstwie.

Potwierdzono, że cele ekonomiczne, społeczne i ekologiczne programu zostaną osiągnięte Trudno jest natomiast oszacować dokładny poziom wpływów, jako, że w Programie, jak dotąd, nie przedstawiono skwantyfikowanych celów, nie ulokowano także zasobów w indywidualnych działaniach w sposób sumaryczny, tym samym nie pozwalając na oszacowania i oczekiwania wchłonięcia środków na poziomie sektora i podsektorów.

Rozbieżności i różnice regionalne

W kilku miejscach niniejszego raportu PROW zauważono odwołania do zjawiska występowania różnic pomiędzy regionami. Nie zauważono jednak w Programie jakichkolwiek prób odniesienia się do tych różnic ani potraktowania ich jako celów dla realizowanych działań. Będąc świadomym jednak znacznych różnic występujących pomiędzy poszczególnymi regionami zalecono uwzględnienie tej kwestii w Programie. Zaproponowano, iż może to zostać osiągnięte poprzez użycie obiektywnych wskaźników (regionalny wkład do PKB, regionalny WDB, poziom zatrudnienia i bezrobocia w regionach itd.) klasyfikujących regiony zgodnie z ich potrzebami rozwojowymi. W programie horyzontalnym takim jak polski, zasugerowano użycie takich kryteriów wyboru, które przyznałyby pierwszeństwo regionom (gminom) potrzebującym największego wsparcia.

MRiRW rozważy propozycję ewaluatora dotyczącą dołączenia obiektywnych wskaźników ilustrujących rozbieżności i różnice regionalne (np. regionalny wkład do PKB).

Komplementarność z innymi programami

W KPS można znaleźć ogólny opis zawartości wzajemnie uzupełniających się programów. W dokumencie tym znajdują się również ogólne zasady określania linii demarkacyjnych (rozgraniczających) między PROW oraz innymi programami. Na poziomie PROW nie można znaleźć jednak szczegółowych opisów określających, gdzie przebiegają linie demarkacyjne pomiędzy Programem a innymi programami, oraz w jaki sposób odbywać się będzie administrowanie tymi rozgraniczeniami. Zalecono wstawienie do opisów działań szczegółowych wskazówek, w jaki sposób ustanowione zostaną te rozgraniczenia (działanie po działaniu w ten sam sposób w jaki zostało to opisane w opisie działania Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie). Wspomniano, iż w ramach działania "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie" wsparcie jest ukierunkowane na rolników i posiadaczy lasów, rozwijających swoje umiejętności w celu zwiększania produkcji, natomiast EFS (Europejski Fundusz Społeczny) zapewnia wsparcie na szkolenie służące przekwalifikowaniu rolników i posiadaczy lasów, w celu ułatwienia im dostępu do miejsc pracy poza rolnictwem i leśnictwem.

Podejście partnerskie

Proces konsultacji z partnerami społecznymi coraz bardziej zyskuje na znaczeniu. Sprzyja to zwiększaniu zaangażowania uczestników oraz zwiększa szansę pomyślnej realizacji Programu, szczególnie na szczeblu lokalnym. Zalecono włączenie do PROW krótkiego rozdziału opisującego, w jaki sposób przebiegał cały proces konsultacji.

Zakres podejścia Leader

Podejście Leader jest istotnym narzędziem wzmacniającym zaangażowanie na szczeblu lokalnym i aktywizującym lokalny potencjał ludzki. Zauważono, iż podejście Leader zostało dobrze opisane w PROW. Jednocześnie zalecono rozszerzenie zakresu jego stosowania na działania, w ramach Osi 1 i 2. Zasugerowano, iż można tego dokonać poprzez alokację części zasobów przewidzianych dla działań w ramach Osi 1 i 2 na realizację przedsięwzięć w ramach podejścia Leader w ten sam sposób, jaki jest stosowany dla działań Osi 3. Właściwą wydaje się możliwość realizacji w ramach podejścia Leader takich działań jak: Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, Modernizacja gospodarstw rolnych, Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa, Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności, Działania informacyjne i promocyjne i Grupy producentów rolnych w ramach Osi 1 oraz Program rolnośrodowiskowy, Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne w ramach Osi 2.

Pomoc państwowa oraz zasady konkurencji

W obecnej wersji PROW nie zawiera rozdziału opisującego zgodność jego działań z przepisami na temat konkurencji oraz wszelkiego dodatkowego wsparcia w formie pomocy publicznej. Zalecono, aby taki rozdział został przygotowany i włączony do nowej wersji PROW. MRiRW opracuje rozdział dotyczący pomocy państwa.

System monitorowania i zbierania danych

Opis planowanego systemu monitorowania i oceny oraz opis systemu zbierania danych, które mają zostać przygotowane, zawarty w PROW został oceniony pozytywnie.

Jednakże, pomyślne monitorowanie i realizacja Programu zależy od przygotowania odpowiednich wskaźników monitorowania i oceny, z odniesieniem do celów Programu i działania. Jednocześnie zaznaczono, iż prawidłowo przygotowane wzory wniosków, kwestionariuszy i wzory sprawozdań i ankiet dla beneficjentów są niezbędne dla prawidłowego monitoringu oraz realizacji Programu. Dokumenty te będą funkcjonowały jako narzędzia do zbierania danych pierwotnych i muszą być przygotowane przy bezpośredniej zgodności z hierarchią celów Programu. Na podstawie dotychczasowych zapisów PROW nie można jednoznacznie określić, czy tak faktycznie jest. Zalecono, aby MRiRW i ARiMR przygotowały dokumenty zgodnie z hierarchią celów. Oznacza to na przykład, że formularze wniosków dotyczące projektów związanych z inwestycją muszą zawierać pytania do beneficjenta na temat spodziewanych produktów, rezultatów i oddziaływań inwestycji, z wykorzystaniem uprzednio zdefiniowanych wskaźników pobranych z systemu wskaźników monitorowania.

3.4. Wpływ poprzedniego okresu programowania i inne informacje

Program SAPARD

Informacje ogólne

Program SAPARD jest instrumentem przedakcesyjnego wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz budowy potencjału instytucjonalnego.

Wsparcie przedakcesyjne Wspólnoty zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1268/99 skierowane jest głównie na działania związane z wdrożeniem acquis communautaire związanego ze wspólną polityką rolną i politykami pokrewnymi jak również rozwiązaniem priorytetowych oraz specyficznych problemów stojących na drodze zrównoważonego dostosowania rolnictwa oraz obszarów wiejskich w krajach kandydujących.

W okresie przedakcesyjnym program koncentrował się na działaniach przygotowujących sektor rolno-spożywczy do przyjęcia acquis communautaire. Po akcesji, działania planowane w ramach niniejszego programu są realizowane w ramach programów operacyjnych funduszy UE, głównie Sekcji Orientacji Funduszu EFOiGR (Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich") oraz programu finansowanego z Sekcji Gwarancji Funduszu EFOiGR (Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich).

W oparciu o decyzję Komisji Europejskiej z dnia 2 lipca 2002 r. o przekazaniu Polsce zarządzania Programem SAPARD, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa rozpoczęła z dniem 17 lipca 2002 r. przyjmowanie wniosków o pomoc finansową w Działaniach:

1. "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych".

2. "Inwestycje w gospodarstwach rolnych".

3. "Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich".

W Działaniu 1, którego beneficjentami są przedsiębiorcy oraz grupy producentów rolnych i ich związki, przyjmowanie wniosków zakończono z dniem 5 lutego 2004 roku. Złożono łącznie 1.778 wniosków o pomoc finansową.

W okresie do 31 grudnia 2004 r. Program SAPARD przyczynił się do poprawy bezpieczeństwa i jakości produkowanej żywności w sektorach, w których występują największe potrzeby w tym zakresie. Największy udział w łącznej kwocie refundacji w ramach Działania 1 zanotowano w przypadku sektora mięsnego - 48,60% łącznej kwoty wypłaconej w ramach Działania 1, a najmniejszy w sektorze rybnym - 6,70% łącznej kwoty refundacji SAPARD w ramach Działania 1. Większość inwestycji realizowanych w ramach projektów w Działaniu 1 związana była z dostosowaniem do wymogów sanitarnych i weterynaryjnych UE⁵⁹, co potwierdza właściwy kierunek w realizacji głównego celu tego działania. Zgodnie z raportem z realizacji programu za rok 2005 najwięcej inwestycji w ramach tego działania zrealizowano w sektorze mięsnym (556) i przetwórstwa mleka (289). Na koniec 2005 roku 139 zakładów spełniało standardy sanitarne i weterynaryjne UE po zrealizowaniu inwestycji w ramach Programu SAPARD, wobec planowanych w Programie 100 zakładów.

W Działaniu 2, którego beneficjentami są rolnicy, wnioski składane były od 17 lipca 2002 r. do 20 lutego 2004 r. Do dnia 20 lutego 2004 r. złożono 15.586 wniosków o pomoc finansową, z czego prawie 10 tysięcy w styczniu i lutym 2004 r.

W okresie od 17 lipca 2002 r. do 31 grudnia 2005 r. zrealizowanych zostało 12.357 projektów (otrzymały płatność końcową) na kwotę 563.597.221,25 zł (z wkładu UE - 422.697.922,02 zł). Zrealizowane inwestycje skierowane były głównie na zmniejszenie nakładów pracy w gospodarstwach rolnych (maszyny i urządzenia do produkcji rolnej oraz przygotowania pasz - ponad 90% wypłaconych środków publicznych), poprawę jakości produktów (urządzenia i wyposażenie do pierwszego przetwórstwa, przechowywania albo magazynowania oraz przygotowania do sprzedaży produktów rolnych) a także ochronę środowiska (urządzenia i wyposażenie do zagospodarowywania odchodów zwierzęcych).

Największą popularnością cieszyły się inwestycje w zakresie zwiększania różnorodności produkcji gospodarstw rolnych (75,58% wypłaconych środków publicznych) w tym zakup maszyn i urządzeń do produkcji rolniczej. Kolejnym typem inwestycji, które najczęściej realizowano w ramach programu były budowa i rozbudowa lub modernizacja budynków (4,3% udziału tego typu inwestycji w zrealizowanych projektach). W ramach tego działania największą liczbę projektów (1.526) zrealizowano w ramach schematu 2.3.

W Działaniu 3, którego beneficjentami są gminy, związki gmin oraz powiaty, złożono łącznie 6.230 wniosków o pomoc finansową⁶⁰, przy czym podczas II tury przyjmowania wniosków (30 lipca - 15 września 2003 r.) złożono 4.198 wniosków, a więc ponad dwukrotnie więcej niż w poprzedniej turze w roku 2002.

Do 31 grudnia 2005 r. zrealizowano w sumie 4.414 projektów (otrzymały płatność końcową) na kwotę 1.958.005.502,19 zł (z wkładu UE - 1.468.504.125,51 zł).

W ramach Działania 3 zbudowanych zostało ponad 6.111 km sieci wodociągowej, wykonano 56.183 przyłączy wodociągowych, zbudowano 186 stacji uzdatniania wody o łącznej wydajności nominalnej 5.806 m³/h oraz ponad 6.017 km sieci kanalizacyjnej. Wykonano 91.610 przykanalików oraz 180 oczyszczalni ścieków o wydajności nominalnej 97.005 m³. Ponadto wybudowano 2.396 przyzagrodowych oczyszczalni ścieków, zmodernizowano lub wybudowano 3.724 km dróg powiatowych i gminnych.

W dniu 14 listopada 2003 r. Komisja Europejska wydała decyzję o przekazaniu Polsce zarządzania Programem SAPARD w zakresie Działania 4. "Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich", którego beneficjentami są rolnicy, domownicy, przedsiębiorcy, gminy, związki międzygminne lub organizacje pozarządowe.

Przyjmowanie wniosków o pomoc finansową w ramach tego działania odbywało się od 3 do 22 grudnia 2003 r. oraz od 23 grudnia 2003 r. do 26 stycznia 2004 r.

Złożono łącznie 7.504 wnioski.

Do 31 grudnia 2005 r. beneficjenci zrealizowali (otrzymali płatność końcową) 3.456 projektów, dla których wypłacono 276.573.639,47 zł (z wkładu UE - 207.430.232,44 zł).

Najczęściej realizowane projekty dotyczyły tworzenia nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich przez przedsiębiorców (74,82% wypłaconych środków), w mniejszym stopniu tworzenia źródeł dodatkowego dochodu przez rolników i domowników (14,17% wypłaconych środków) a najmniej inwestycji mających na celu rozwój lub modernizację publicznej infrastruktury na obszarach wiejskich (11%).

Działanie 5 "Programy rolnośrodowiskowe i zalesienia (projekt pilotażowy)" nie zostało akredytowane i nie było realizowane w ramach Programu SAPARD.

Ponadto na podstawie decyzji KE z dnia 2 lipca 2002 r. uruchomiono również Działanie 6 "Szkolenia zawodowe" i Działanie 7 "Pomoc techniczna".

W ramach Działania 6 do końca 2005 r. zrealizowano 10 projektów szkoleniowych, dla których wypłacono łącznie 24.529.092 zł (z wkładu UE - 18.396.819 zł), w ramach których przeszkolono ponad 8,9 tys. rolników w zakresie zdobywania umiejętności niezbędnych do prowadzenia rentownego gospodarstwa, stosowania praktyk produkcyjnych zgodnych z zasadami zachowania krajobrazu, ochroną środowiska, standardami higieny i dobrostanu zwierząt, szkoleń w zakresie rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich oraz kursów multidyscyplinarnych.

W ramach Działania 7 przeprowadzono seminaria i konferencje dla potencjalnych beneficjentów Działań l, 2, 3 i 4 Programu SAPARD, w których uczestniczyło blisko 9 tys. osób. Konferencje te dotyczyły m.in. promocji i informacji o możliwości i zakresie wsparcia w ramach Programu SAPARD.

Doświadczenia wyniesione z wdrażania Programu SAPARD

Program SAPARD, traktowany jako program pilotażowy, zapoczątkował realizację zadań z zakresu wsparcia strukturalnego rolnictwa i obszarów wiejskich, zgodnie z systemem obowiązującym w Unii Europejskiej. Nabyte doświadczenia, przygotowany system instytucjonalny i procedury odpowiadające standardom UE zostały wykorzystane na potrzeby realizacji polityki rolnej i strukturalnej między innymi w działaniach realizowanych w ramach SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich".

Dzięki zmianom dokonanym w Programie SAPARD uelastyczniono zasady uzyskiwania pomocy, m.in. określono prostsze zasady uzyskania pomocy zarówno przez przetwórców, którzy uzyskali pomoc w wysokości do 50% (opcjonalnie 30%, 40% lub 50%), jak również przez rolników, poprzez rozszerzenie pułapów produkcji warunkujących dostęp do programu, podwyższenie limitów pomocy i granicy wieku do 55 lat oraz możliwość zakupu w szerszym zakresie maszyn i urządzeń do produkcji rolnej, w tym ciągników. Samorządy jako beneficjenci Działania 3 uzyskały możliwość realizacji jednocześnie do 3 inwestycji jednego rodzaju, poprzednio tylko jednej np. wodociągów, kanalizacji czy dróg.

Największą liczbę sfinansowanych projektów odnotowano w Działaniu 2 "Inwestycje w gospodarstwach rolnych", którego beneficjentami są rolnicy - prawie 13 tys. płatności. Najwięcej środków - kwotę prawie 2 mld zł wydatkowano w Działaniu 3 "Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich", którego beneficjentami były gminy i powiaty. W Działaniu 1 "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych" wydatkowano ponad 1,5 mld zł.

Program SAPARD przyczynił się do poprawy bezpieczeństwa i jakości produkowanej żywności w sektorach, w których występują największe potrzeby w tym zakresie. Największy udział w łącznej kwocie refundacji w ramach Działania 1 zanotowano w przypadku sektora mięsnego, gdzie kwota wsparcia stanowiła ponad połowę (dokładnie 51,3%) kwoty wypłaconych środków dla całego Działania 1, oraz w sektorze mleczarskim (25,4%), a najmniejszy w sektorze rybnym - 7,3% łącznej kwoty refundacji SAPARD w ramach Działania 1.

Także Działanie 4 "Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich", choć uruchomione pod koniec okresu przyjmowania wniosków, cieszyło się sporym zainteresowaniem. Ponad połowa zrealizowanych płatności przypadła na Schemat 4.2 "Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich". Ponad 76% środków finansowych przeznaczonych na Działanie 4 przypadła właśnie na ten Schemat.

Oprócz konkretnych korzyści finansowych, program ten odegrał istotną rolę w budowaniu kapitału ludzkiego. Tysiące beneficjentów programu SAPARD uzyskało wiedzę i doświadczenie pozwalające im skutecznie korzystać ze środków dostępnych w ramach funduszy strukturalnych, przyczyniając się do lepszego wykorzystania przez Polskę środków pomocowych UE. SAPARD to również zwiększenie zamówień na dostawy maszyn i urządzeń oraz roboty budowlane. Wiele firm dzięki programowi SAPARD przetrwało lub poprawiło swoje wyniki finansowe. Zjawisko to ma oczywiście wpływ na ograniczenie skali bezrobocia.

Program SAPARD stawiał bardzo wysokie wymagania instytucjom zaangażowanym w jego realizację. Zdobyte doświadczenia ułatwiły im w istotnym stopniu przygotowanie się do realizacji zadań związanych z obsługą instrumentów WPR, jak również programów finansowanych z udziałem funduszy strukturalnych. Warto także podkreślić, że działania przygotowane w Programie SAPARD stały się podstawą dla przygotowania działań SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" zgodnie z poniższym zestawieniem:

Ponadto Działanie 3 "Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich" Programu SAPARD w nieco zmienionej formie znalazło się w ZPORR.

Niezależnie od znaczących skutków finansowych i rzeczowych Program SAPARD stanowi bardzo duże źródło doświadczeń dla beneficjentów w kontekście ich przygotowania do korzystania z szerokiego instrumentarium wsparcia UE.

Zdobyte doświadczenia ułatwiły ponadto beneficjentom ubieganie się o pomoc w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich", który obejmuje działania stanowiące w określonym zakresie kontynuację niektórych jego działań. Doświadczenia związane z Programem SAPARD zwiększyły także zaufanie banków, które obecnie zabiegają o większy udział we wdrażaniu instrumentów wsparcia z udziałem środków UE.

Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006

Informacje ogólne

Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 (PROW) został zatwierdzony decyzją Komisji Wspólnot Europejskich nr C(2004) 3373 z dnia 6 września 2004 r.

W ramach PROW wdrażanych jest 8 działań (działania 1-8), w budżecie PROW przewidziano także środki na finansowanie 2 działań wdrażanych na podstawie innych schematów wsparcia rolnictwa (działania 9-10). Łącznie na realizację PROW na lata 2004-2006 przeznaczono 3.592,4 mln euro, z czego wkład wspólnotowy stanowi 2.866,4 mln euro, wkład polski - 726 mln euro.

Stan realizacji Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006

W okresie od 15 kwietnia 2004 r. do 1 lutego 2005 r. uruchomiono 9 działań finansowanych w ramach budżetu PROW na lata 2004-2006. Natomiast finansowanie działania 10 - Projekty w ramach rozporządzenia Rady (WE) nr 1268/1999 (Program SAPARD) - rozpoczęło się w pierwszym kwartale 2006 r. W niniejszym rozdziale, w większości przypadków prezentację danych zakończono na danych z dnia 31 grudnia 2006 r.

Działanie 1. Renty strukturalne

Renty strukturalne skierowane są do rolników będących w wieku przedemerytalnym, podlegających ubezpieczeniu społecznemu i prowadzących działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym, którzy zdecydują się na przekazanie posiadanego gospodarstwa rolnego innemu rolnikowi lub następcy. Istnieje także możliwość przekazania gruntów do Agencji Nieruchomości Rolnych, w przypadku gdy nie ma następcy obejmującego gospodarstwo ani rolnika, który przejąłby gospodarstwo na powiększenie.

Od 1 sierpnia 2004 r. tj. daty uruchomienia działania do 22 września 2006 r. zostało złożonych 56.303 wniosków o przyznanie renty strukturalnej. Jednocześnie do końca grudnia 2006 roku wydano 51.512 decyzji w sprawie przyznania renty strukturalnej.

Działanie 2. Wspieranie gospodarstw niskotowarowych

Pomoc dla gospodarstw niskotowarowych, mająca postać premii wypłacanej przez okres do pięciu lat, poprawi ich sytuację dochodową i w efekcie poprawi warunki dla restrukturyzacji tej grupy gospodarstw.

Zgodnie z decyzją Kierownictwa MRiRW w dniu 23 marca 2005 r. Agencja wstrzymała przyjmowanie wniosków w ramach działania 2. Decyzja ta była spowodowana złożeniem bardzo dużej liczby wniosków (114.767) i związanym z tym zagrożeniem wyczerpania limitu środków przeznaczonych na finansowanie tego działania.

Ponownie nabór uruchomiono w dniach 6-16 listopada 2006 r. Do 31 grudnia 2006 r. złożono w ramach II naboru 57.523 wniosków.

Do 31 grudnia 2006 roku, wydano 105.371 decyzji w sprawie przyznania płatności dla gospodarstwa niskotowarowego w ramach I naboru oraz 1.970 decyzji przyznających płatność w ramach II naboru⁶¹.

Działanie 3. Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)

Pomoc finansowa w ramach tego działania udzielana jest w formie corocznych zryczałtowanych płatności do hektara użytków rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Płatność jest związana z przestrzeganiem mierzalnych standardów dotyczących ochrony środowiska w zakresie produkcji rolnej, zwanych zwykłą dobrą praktyką rolniczą.

Od 15 kwietnia 2004 r. tj. daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 2.052.772 (w 2004 r. - 628.762, 2005 r. - 706.409, 2006 r. - 717.601) wniosków o przyznanie płatności. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 1.887.195 (w 2004 r. - 607.905, 2005 r. - 692.324, 2006 r. - 586.966) decyzji w tej sprawie.

Działanie 4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt

Głównym celem tego działania jest promocja systemów produkcji rolniczej prowadzonych w sposób zgodny z wymogami ochrony środowiska (przeciwdziałanie zanieczyszczeniom wód, erozji gleb), ochrony i kształtowania środowiska, ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków dzikiej fauny i flory oraz ich siedlisk. Poza tym działanie ma wpływać na poprawę świadomości ekologicznej wśród społeczności wiejskiej.

Pomoc finansowa jest udzielana na realizację następujących pakietów rolnośrodowiskowych: rolnictwo zrównoważone, rolnictwo ekologiczne, utrzymanie łąk i pastwisk ekstensywnych, ochrona gleb i wód, strefy buforowe, zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich. Płatności za poszczególne pakiety rolnośrodowiskowe zostały ustalone w formie zryczałtowanej. Maksymalne kwoty są wypłacane w przeliczeniu na hektar/metr bieżący powierzchni lub sztukę zwierzęcia gospodarskiego. Płatność jest związana z przestrzeganiem wymogów Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej.

Od 9 września 2004 r. tj. daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 72.487 wniosków o przyznanie pierwszej płatności. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 71.559 decyzji w tej sprawie.

Działanie 5. Zalesianie gruntów rolnych

Wsparcie finansowe w ramach tego działania może obejmować: wsparcie na zalesianie (koszty założenia uprawy leśnej oraz koszty ochrony przed zwierzyną), premię pielęgnacyjną za utrzymanie nowej uprawy leśnej oraz premię zalesieniową, która stanowi ekwiwalent za wyłączenie gruntów z upraw rolnych. Pomoc wypłacana w ramach tego działania ma na celu powiększenie obszarów leśnych poprzez wyłączenie z użytkowania gruntów o małej przydatności rolniczej i podatnych na takie zagrożenia jak: erozja czy zanieczyszczenie wód.

Od 1 września 2004 r. - daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 10.625 (w 2004 r. - 2.061, 2005 r. - 4.365, 2006 r. - 4.199) wniosków o przyznanie płatności na zalesienie. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 5.814 (w 2004 r. - 1.701, 2005 r. - 3.555, 2006 r. - 558) decyzji w tej sprawie.

Działanie 6. Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE

Wsparcie finansowe polega na pokryciu kosztów przedsięwzięcia dostosowującego gospodarstwo rolne do standardów Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska, zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt. Wsparcie ma postać rocznej płatności obejmującej również koszty inwestycyjne, jeżeli inwestycja taka jest niezbędna do osiągnięcia standardu.

Zgodnie z decyzją Kierownictwa MRiRW w dniu 15 marca 2005 r. Agencja wstrzymała przyjmowanie wniosków w ramach tego działania. Decyzja ta była spowodowana złożeniem bardzo dużej liczby wniosków (73.412) i związanym z tym zagrożeniem wyczerpania limitu środków przeznaczonych na finansowanie ww. działania. Prognozowana kwota pomocy na podstawie wniosków złożonych w ramach działania 6 wynosi 612 mln euro, co stanowi 251% budżetu na to działanie na lata 2004-2006.

Do 31 grudnia 2006 r., wydano 70.381 decyzji w sprawie przyznania płatności na dostosowanie gospodarstwa rolnego do standardów Unii Europejskiej.

Działanie 7. Grupy producentów rolnych

Działanie jest przeznaczone dla grup producentów rolnych, zakładanych w celu wspólnego dostosowania standardów produkcji przez członków takich grup oraz wykształcenia systemu wspólnej sprzedaży produktów - m.in. centralizacja sprzedaży, przygotowanie sprzedaży, konfekcjonowanie, dostawy do hurtowni oraz ustanowienie wspólnych zasad w zakresie zapewniania informacji nt. produkcji, szczególnie w odniesieniu do zbiorów (plonów) i dostępności danych produktów rolnych.

Od 15 grudnia 2004 r. - daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 80 wniosków o przyznanie pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 51 decyzji w tej sprawie.

Działanie 8. Pomoc techniczna

Działanie jest dodatkowym instrumentem wsparcia finansowego, który ma wzmocnić proces wdrażania Planu w ramach poszczególnych działań oraz zapewnić sprawną, skuteczną i zgodną z prawem i politykami wspólnotowymi jego realizację, umożliwiając w rezultacie efektywne wykorzystanie środków pomocy pochodzących z Sekcji Gwarancji EFOiGR. Wsparcie w ramach pomocy technicznej skierowane jest do instytucji zaangażowanych w ten proces oraz partnerów społecznych.

Od 1 października 2004 r. - daty uruchomienia działania do 31 grudnia 2006 r. zostało złożonych 51 wniosków o udzielenie pomocy technicznej, równocześnie w tym okresie zostało zawartych 38 umów.

Działanie 9. Uzupełnienie płatności obszarowych

Realizacja tego działania polega na przeznaczeniu części środków finansowych PROW na dodatkowe wsparcie producentów rolnych poprzez uzupełnienie płatności bezpośrednich.

Od dnia 15 kwietnia 2004 roku - daty uruchomienia działania do dnia 31 grudnia 2006 roku zostało złożonych 4.248.529 (w 2004 r. - 1.366.055, 2005 r. - 1.450.595, 2006 r. - 1.431.879) wniosków o przyznanie płatności. Jednocześnie do 31 grudnia 2006 r., wydano 4.012.730 (w 2004 r. - 1.356.435, 2005 r. - 1.435.450, 2006 r. - 1.220.845) decyzji w tej sprawie.

Doświadczenia wyniesione z wdrażania Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 dla poszczególnych działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013

Działanie 1. Renty strukturalne

Od uruchomienia programu w ramach działania łącznie przekazano 52.125 gospodarstw rolnych (około 456 tys. ha UR) z czego ok. 53,66% użytków rolnych zostało przekazanych na powiększenie gospodarstw rolnych a ok. 46,30% użytków rolnych przekazano następcom. Duży udział w przekazanych użytkach rolnych miały grunty przejęte przez osoby, które nie ukończyły 40 roku życia. Tendencja ta wskazuje, że działanie to miało wpływ na poprawę konkurencyjności gospodarstw rolnych w Polsce.

Biorąc pod uwagę zakładany cel działania, a także efektywność ekonomiczną wydatkowanych środków, zdecydowano się na zaostrzenie kryteriów dostępu w stosunku do działania PROW 2004-2006. Obostrzenia te polegają na wprowadzeniu wymogu przekazywania gospodarstw o powierzchni co najmniej 3 ha i zastosowaniu wymogu odnośnie wielkości docelowej gospodarstwa po przekazaniu (osiągnięcie wielkości średniej w województwie lub średniej w kraju).

Do złożenia wniosku uprawniony będzie producent rolny, który posiada gospodarstwo rolne o powierzchni co najmniej 3 ha użytków rolnych, albo 1 ha użytków rolnych w województwie małopolskim, podkarpackim, śląskim i świętokrzyskim. Wybrano 4 województwa, które mają najniższą średnią wojewódzką, w których występuje największe rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, a jednocześnie wprowadzono zasadę, że w przypadku przekazania gospodarstwa na powiększenie innego gospodarstwa (nie licząc działki, którą producent rolny może sobie pozostawić), powierzchnia gospodarstwa po powiększeniu nie może być mniejsza niż średnia powierzchnia gospodarstwa w województwie - co powinno wpłynąć na poprawę struktury agrarnej.

Osoby, które nie spełniają warunku dotyczącego wymaganej wielkości gospodarstwa, aby móc skorzystać z działania "Renty strukturalne" w okresie programowania 2007-2013, powinny rozważyć możliwość powiększenia posiadanego areału gospodarstwa, co będzie również krokiem w kierunku poprawy struktury agrarnej.

Działanie 2. Wspieranie gospodarstw niskotowarowych

W ramach PROW 2004-2006, pomoc dla gospodarstw niskotowarowych została ujęta w formie rocznej premii (stanowiącej równowartość 1.250 euro) wypłacanej przez okres do pięciu lat. Celem tego wsparcia była poprawa sytuacji dochodowej gospodarstw o niewielkim potencjale ekonomicznym i w efekcie polepszenie warunków dla restrukturyzacji tej grupy gospodarstw.

Zgodnie z założeniami zawartymi w PROW 2004-2006, działanie "Wspieranie gospodarstw niskotowarowych" miało służyć wsparciu restrukturyzacji gospodarstw rolnych o niewielkim potencjale ekonomicznym oraz poprawie konkurencyjności polskiego sektora rolnego w warunkach integracji z Unią Europejską. Na to działanie przeznaczono 14% środków finansowych w ramach PROW.

W wyniku dokonanej analizy dotyczącej rozkładu złożonych wniosków w ujęciu regionalnym największe zainteresowanie pomocą udzielaną w ramach tego działania wykazywali producenci rolni w województwach o największej bezwzględnej liczbie gospodarstw o wielkości ekonomicznej 2-4 ESU, tj. w lubelskim, mazowieckim, świętokrzyskim i łódzkim.

Działanie "Wspieranie gospodarstw niskotowarowych" cieszyło się największą popularnością tam, gdzie problem niskiej towarowości jest relatywnie duży.

W ramach działania założono szereg przedsięwzięć możliwych do zrealizowania, które powinny wpłynąć na osiągnięcie celów tego działania, a przede wszystkim zwiększyć efektywność ekonomiczną gospodarstw rolnych.

Wnioskując o pomoc, producenci rolni w celu poprawy żywotności gospodarstw rolnych mogli zadeklarować m.in.:

- przestawienie lub przestawianie gospodarstwa niskotowarowego na produkcję metodami ekologicznymi;

- przystąpienie do grupy lub organizacji producentów rolnych;

- zakup zwierząt gospodarskich, maszyn rolniczych, gruntu rolnego;

- ukończenie określonego szkolenia;

- przystąpienie do programu rolnośrodowiskowego;

- świadczenie usług rolniczych.

Przedsięwzięciami przeważnie deklarowanymi przez producentów rolnych, pozwalającymi zwiększyć wielkość ekonomiczną gospodarstw oraz zapewniającymi silniejszy związek z rynkiem, były:

- zakup lub dzierżawa gruntów rolnych (ok. 60% ogółem deklarowanych celów);

- zakup zwierząt gospodarskich (ok. 30% ogółem deklarowanych celów);

- zakup maszyn rolniczych (ok. 15% ogółem deklarowanych celów);

- ukończenie szkolenia (ok. 8% ogółem deklarowanych celów);

- przestawienie lub przestawianie gospodarstwa niskotowarowego na produkcję metodami ekologicznymi (ok. 6% ogółem deklarowanych celów);

- osiągnięcie, w okresie pobierania płatności dla gospodarstwa niskotowarowego, corocznej wartości sprzedaży produktów rolnych pochodzących z własnej działalności rolniczej w wysokości co najmniej 20 tys. zł (ok. 4% ogółem deklarowanych celów).

Jako, że obecnie trwa realizacja poszczególnych przedsięwzięć przez gospodarstwa niskotowarowe można zakładać, że ww. działania podjęte przez gospodarstwa o małym potencjale ekonomicznym wpłyną na zwiększenie ich żywotności ekonomicznej. Zakłada się, że po zakończeniu tego okresu, działania podjęte przez gospodarstwa o małym potencjale ekonomicznym wpłyną na zwiększenie żywotności ekonomicznej gospodarstw oraz zapewnią towarową produkcję i silniejszy związek z rynkiem.

Działanie 3. Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)

Wsparcie z tytułu ONW jest szczególnie ważne w kontekście utrzymania żywotności obszarów wiejskich oraz zapewnienia ciągłości rolniczego użytkowania ziemi, biorąc pod uwagę warunki konkurencji polskiego rolnictwa zarówno na rynku wewnętrznym jak i z producentami rolnymi z innych krajów członkowskich, którzy otrzymują pełny wymiar płatności bezpośrednich, a także korzystają z podobnych instrumentów w ramach wsparcia rozwoju obszarów wiejskich współfinansowanego ze środków wspólnotowych.

Jednocześnie działanie to ma istotne znaczenie w odniesieniu do zachowania walorów krajobrazowych obszarów wiejskich, co jest szczególnie istotne w nowych Krajach Członkowskich, gdzie porzucanie gruntów jest ważnym problemem skutkującym niekorzystnymi zmianami dla krajobrazu i różnorodności biologicznej.

Wdrażanie działania przyczyniło się do upowszechnienia przyjaznych dla środowiska metod gospodarowania i podniesienia poziomu wiedzy nt. obowiązującego w tym zakresie prawa.

Działanie 3 PROW 2004-2006 ma swoją kontynuację w okresie programowania 2007-2013.

Działanie 4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt

Program rolnośrodowiskowy jest jednym z trudniejszych i bardziej nowatorskich działań w ramach PROW 2004-2006. Największe zainteresowanie przystąpieniem do programu rolnośrodowiskowego było obserwowane w trakcie ostatniej kampanii. Świadczy to o coraz większym rozpowszechnieniu i promocji działań nastawionych na ochronę przyrody wśród rolników i na nieocenione wręcz znaczenie edukacyjne działania. W skali krajowej średnio co 25 gospodarstw powyżej 1 ha realizowało program, w skali regionalnej natomiast obserwuje się różnice - największy procent gospodarstw realizujących program przypadł na województwo zachodniopomorskie (co 10), natomiast w przypadku województwa śląskiego jest to co 100 gospodarstwo (dane z marca 2007 r.).

Liczba wydanych decyzji w stosunku do złożonych wniosków sięgająca blisko 100% oznacza, że tylko nikły procent z wniosków złożonych został odrzucony z przyczyn formalnych. Świadczy to o dobrym przygotowaniu potencjalnych beneficjentów w zakresie spełniania formalnych wymogów przystąpienia do programu rolnośrodowiskowego, co najprawdopodobniej związane jest z zaangażowaniem doradców rolnośrodowiskowych do obsługi beneficjentów tego działania.

Najmniejsze zainteresowanie spośród wszystkich pakietów rolnośrodowiskowych dotyczyło "Stref buforowych". Nieatrakcyjność tego pakietu wynikała przede wszystkim z niskiej płatności. W trakcie opracowywania założeń na okres 2007-2013 dokonano weryfikacji płatności, w tym także dla ww. pakietu, co powinno doprowadzić do wzrostu podejmowania zobowiązań w ramach tego pakietu.

W okresie programowania 2007-2013 zaplanowano kontynuację szeregu pakietów (po dokonaniu weryfikacji wymogów) oraz dodanie nowych. Kontynuacją przedsięwzięć z poprzedniego okresu programowania są następujące pakiety: "Rolnictwo zrównoważone", "Rolnictwo ekologiczne", "Ochrona gleb i wód", "Strefy buforowe", "Ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich".

Położono nacisk na kwestie przyrodnicze. Na podstawie wniosków z realizacji pakietów przyrodniczych w okresie programowania 2004-2006, m.in. w związku z sygnalizowaną potrzebą zróżnicowania wymogów w zależności od wartości przyrodniczej siedliska, a także w związku z planowanym działaniem "Płatności dla obszarów Natura 2000", zaproponowano nowe podejście do pakietów przyrodniczych. Wsparcie działań nastawionych na utrzymanie łąk ekstensywnych oraz utrzymanie pastwisk ekstensywnych będzie realizowane w ramach pakietu 3 "Ekstensywne trwałe użytki zielone". Do nowych propozycji wsparcia należą zadania nastawione na zachowanie siedlisk lęgowych zagrożonych gatunków ptaków oraz cennych siedlisk przyrodniczych na obszarach wiejskich (pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 oraz pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000).

Poza tym, w latach 2007-2013 przewiduje się przyznanie wsparcia dla rolników realizujących czynną ochronę lokalnych odmian roślin uprawnych, w tym dla sadów tradycyjnych (pakiet 5 "Zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych").

Wśród zmian wynikających z doświadczeń z poprzedniego okresu programowania można wymienić odejście od stref priorytetowych co oznacza, że program będzie dostępny na terenie całego kraju. Stanowi to odpowiedź na postulaty rolników zainteresowanych realizacją pakietów przyrodniczych na terenie swoich gospodarstw, położonych poza strefami priorytetowymi.

Beneficjenci Działania 4. "Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt" w ramach PROW na lata 2004-2006 mogą przekształcić swoje zobowiązanie na nowe 5-letnie zobowiązanie w ramach działania "Program rolnośrodowiskowy" w ramach PROW na lata 2007-2013, pod warunkiem spełnienia wymagań określonych w przepisach krajowych.

Płatności dokonywane w ramach programów rolnośrodowiskowych w PROW 2004-2006 wpłynęły na zmianę postaw ludności wiejskiej i podniesienie świadomości ekologicznej. Ważnym czynnikiem w zakresie podnoszenia poziomu wiedzy i kształtowania postaw beneficjentów Działania 4 PROW 2004-2006 było włączenie doradców rolnośrodowiskowych w realizację programu. W Polsce jest ok. 1.700 doradców rolnośrodowiskowych (dane z września 2008 r.).

Działanie 5. Zalesianie gruntów rolnych

W Działaniu 5 PROW 2004-2006 nie ograniczano wielkości powierzchni zalesianej, na co zwrócili uwagę eksperci, podkreślając zagrożenie degradacją cennych przyrodniczo siedlisk. Mając na uwadze m.in. ten postulat, w PROW 2007-2013 proponuje się ograniczenie maksymalnej powierzchni możliwej do zalesienia przez jednego beneficjenta do 100 ha, a także wykluczenie z zalesień trwałych użytków zielonych. Tak więc zdobyte doświadczenia pozwoliły na zwrócenie szczególnej uwagi na aspekt ochrony obszarów cennych przyrodniczo, w tym obszarów objętych systemem Natura 2000 przed zalesianiem.

W okresie programowania 2004-2006 wielu potencjalnych beneficjentów Schematu II działania PROW 2007-2013 "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne" zwracało się z prośbą o włączenie do programu zalesieniowego gruntów z sukcesją naturalną. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, zgodnie z możliwościami określonymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005 zakres działania uległ rozszerzeniu o zalesianie gruntów nierolniczych. Objęcie możliwością wsparcia gruntów odłogowanych pozwoli na lepsze spełnienie celów środowiskowych tego działania. Jednocześnie, także w ramach tego schematu wzmocnieniu ulegną mechanizmy zabezpieczające przed zalesianiem cennych przyrodniczo terenów otwartych.

Działanie 6. Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej

Wsparcie finansowe w ramach tego działania było udzielane na pokrycie kosztów przedsięwzięcia dostosowującego gospodarstwo rolne do standardów Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska, zdrowia publicznego oraz zdrowia i dobrostanu zwierząt. Standardy określające warunki produkcji rolnej, wprowadzone w ramach dostosowań prawa polskiego do wymogów Unii Europejskiej, wymagały od polskich gospodarstw wykonania dodatkowych przedsięwzięć.

W ramach działania "Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej" udzielano wsparcia w zakresie:

- wyposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych;

- dostosowania gospodarstw produkujących mleko do standardu UE pod względem zdrowia publicznego;

- dostosowania ferm kur niosek.

Spośród wielu zagrożeń dla środowiska związanych z rolnictwem, na szczególną uwagę zasługuje kwestia przechowywania odchodów zwierzęcych w postaci stałej (obornik) i w postaci płynnej (gnojówka i gnojowica). Nawozy naturalne powinny być przechowywane w sposób uniemożliwiający przenikanie wycieku do gruntu. Zagrożenie dla środowiska ze strony odchodów zwierzęcych wynika głównie z powodu strat azotu. Przemieszczanie się związków azotu do środowiska glebowego, a następnie do wód gruntowych i cieków wodnych pogarsza jakość wody. Ponadto duże niebezpieczeństwo stanowi ulatniający się amoniak i inne gazy pogarszające jakość powietrza.

Celem wyposażenia gospodarstw rolnych w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych było ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko, przede wszystkim na wody gruntowe oraz dodatkowo wprowadzenie i propagowanie działań przyjaznych dla środowiska w gospodarstwie rolnym.

Modernizacja gospodarstw mleczarskich do wymogów weterynaryjnych polegała na dostosowaniu pomieszczeń do udoju mleka oraz infrastruktury do dojenia i przechowywania mleka zgodnie z wymaganiami higienicznymi.

Generalnie realizacja przedsięwzięć przyczyniła się do osiągnięcia przez gospodarstwa rolne wyżej opisanych celów, szczególnie w przypadku gospodarstw, które z uwagi na brak własnego kapitału inwestycyjnego nie były w stanie sfinansować niezbędnych inwestycji. Potrzeba wsparcia publicznego szczególnie odnosi się do inwestycji związanych z przechowywaniem nawozów naturalnych oraz pozyskiwaniem i przechowywaniem mleka.

Łącznie w ramach działania złożono 77.395 wniosków o pomoc, na podstawie których zakładana kwota pomocy wynosi 637 mln euro.

Do 31 grudnia 2006 r., wydano 70.381 decyzji w sprawie przyznania płatności na dostosowanie gospodarstwa rolnego do standardów Unii Europejskiej.

Ponadto pomoc udzielana w ramach działania "Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej" w zakresie wyposażenia w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych (płyty gnojowe, zbiorniki na gnojówkę lub gnojowicę) została przyznana dla ponad 67 tys. gospodarstw. Należy podkreślić, że inwestycje w tym zakresie w znaczący sposób przyczynią się do ograniczenia odpływu zanieczyszczeń, które wynikają z niewłaściwego przechowywania nawozów naturalnych, do wód. Priorytetowe znaczenie ma to na obszarach szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do wód należy ograniczyć (OSN). Na tych obszarach przyznano pomoc dla ok. 3,5 tys. gospodarstw.

Zdając sobie sprawę z dużych potrzeb inwestycyjnych szczególnie w zakresie prawidłowego przechowywania nawozów naturalnych, przewiduje się dalsze finansowanie tego typu inwestycji w ramach działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" w ramach PROW 2007-2013.

Działanie 7. Grupy producentów rolnych

Działanie "Grupy producentów rolnych" w ramach PROW 2007-2013 stanowi kontynuację Działania 7 PROW 2004-2006. Od chwili rozpoczęcia wdrażania Planu znacząco wzrosła liczba grup producentów rolnych. Od 1 maja 2004 r. do końca 2006 r. utworzonych zostało 95 grup producentów rolnych (odpowiednio w 2004 r. - 18, w 2005 r. - 32, w 2006 r. - 45 grup), w szczególności w następujących branżach: trzoda chlewna, ziarno zbóż, ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych, nasiona roślin oleistych, tytoń, drób, mleko oraz jaja ptasie.

Należy podkreślić, iż wzrost liczby powstających grup producentów rolnych jest znaczący w stosunku do liczby powstających grup w latach 2001-2004, kiedy podobny instrument był finansowany ze środków krajowych. W latach 2001-2004 (do 30 kwietnia 2004 r.) do rejestrów grup producentów rolnych prowadzonych przez wojewodów wpisane zostały 73 grupy (odpowiednio: w 2001 r. - 10, w 2002 r. - 18, w 2003 r. - 34 i w 2004 r. - 11 grup). A zatem, w związku z istniejącymi potrzebami i rosnącym zainteresowaniem organizowaniem się w grupy przez producentów rolnych, zasadne jest kontynuowanie działania w okresie programowania 2007-2013.

Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich na lata 2004-2006"

Informacje ogólne

Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" (SPO) został przyjęty decyzją Komisji Europejskiej z dnia 7 lipca 2004 r.

Na realizację SPO w latach 2004-2006 przeznaczono wsparcie w wysokości 1.784,15 mln euro, z czego 1.192,68 mln euro stanowią środki Unii Europejskiej a wymagany wkład krajowy wynosi 591,47 mln euro i pochodzi głównie z budżetu krajowego. Część odbiorców pomocy w ramach tego Programu musi dysponować własnymi środkami na współfinansowanie przedsięwzięć.

Program obejmuje następujące działania wspierające rozwój rolnictwa oraz obszarów wiejskich:

1) Inwestycje w gospodarstwach rolnych;

2) Ułatwianie startu młodym rolnikom;

3) Szkolenia;

4) Wsparcie doradztwa rolniczego;

5) Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych;

6) Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i/lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych;

7) Scalanie gruntów;

8) Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego;

9) Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów;

10) Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi;

11) Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem;

12) Pilotażowy Program Leader+;

13) Pomoc techniczna.

Realizacja działań Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" i doświadczenia wyniesione z jego wdrażania dla poszczególnych działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013

Realizację SPO rozpoczęto dnia 16 sierpnia 2004 r. uruchamiając nabór wniosków o dofinansowanie realizacji projektu w ramach dwóch działań: 1.1 "Inwestycje w gospodarstwach rolnych" oraz 1.4 "Wsparcie doradztwa rolniczego". Następnie sukcesywnie uruchamiane były kolejne działania SPO.

Przebieg realizacji SPO wskazuje na bardzo duże potrzeby potencjalnych beneficjentów w zakresie uzyskania pomocy, zwłaszcza o charakterze inwestycyjnym. W odróżnieniu od sytuacji, jaka wytworzyła się w początkowym okresie wdrażania programu przedakcesyjnego SAPARD, SPO od pierwszych dni rozpoczęcia naboru wniosków budził duże zainteresowanie rolników, i innych odbiorców pomocy, często niewspółmierne do wielkości dostępnych środków. Popyt na środki był zróżnicowany w poszczególnych województwach.

Od chwili uruchomienia Programu do dnia 31 grudnia 2006 r. w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego złożono łącznie 66.870 wniosków o dofinansowanie realizacji projektu na łączną kwotę około 10 mld zł.

Najwięcej wniosków złożono w ramach działania 1.1 "Inwestycje w gospodarstwach rolnych" - 29.224 wnioski na kwotę 3,06 mld zł. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 21.969 umów z beneficjentami na kwotę 2,25 mld zł (prawie 97% alokacji środków dla działania 1.1). Około 27% inwestycji zrealizowanych do końca 2006 roku dotyczyło gospodarstw, w których głównym kierunkiem produkcji jest uprawa zbóż, natomiast 23% projektów zrealizowanych było w gospodarstwach, w których głównym kierunkiem produkcji jest bydło mleczne, natomiast w przypadku 15% zrealizowanych projektów - trzoda chlewna. Około 15% wszystkich zrealizowanych inwestycji dotyczyło gospodarstw prowadzonych przez młodych rolników. Większość zakończonych do końca 2006 r. inwestycji (90%) związana była z zakupem wyposażenia i sprzętu ruchomego. Inwestycje, których głównym przedmiotem był zakup, budowa lub remont połączony z modernizacją budynków lub budowli służących produkcji rolnej stanowiły 4% projektów, natomiast zakładanie plantacji wieloletnich - ponad 3%.

Polskie rolnictwo stale wykazuje ogromne potrzeby inwestycyjne, realizowane projekty dotyczą bardzo różnorodnych kierunków produkcji. Ze względu na wielkość i różnorodność polskiego sektora rolnego konieczne jest zachowanie także w przyszłości szerokiego spektrum wspieranych inwestycji. Należy zauważyć, że tempo składania wniosków w ramach tego działania było bardzo duże - w niektórych województwach nabór wniosków musiał zostać zamknięty już po 5 miesiącach, gdyż złożone wnioski znacznie przekraczały kwotę dostępnych dla tych województw środków. Jednocześnie w innych województwach zainteresowanie programem było znacznie mniejsze - w tym miejscu należy zauważyć, iż przyjęcie systemu podziału środków miedzy województwa okazało się skutecznym instrumentem zapewnienia równomiernej dystrybucji środków na terenie całego kraju.

W działaniu 1.2 "Ułatwianie startu młodym rolnikom" nabór wniosków rozpoczęto w połowie września 2004 roku. Zakończenie naboru wniosków w poszczególnych województwach następowało w różnych terminach (w okresie od lutego do sierpnia 2005 r.), co wynika z zastosowania systemu podziału dostępnej kwoty między poszczególne województwa. Wg danych z 31 grudnia 2006 r. w ramach działania 1.2 "Ułatwianie startu młodym rolnikom" złożono 18.856 wniosków na kwotę 942,8 mln zł, co stanowi 133% ogólnej kwoty alokowanej na to działanie. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 14.151 umów i wypłacono premie w łącznej kwocie 707,55 mln zł wyczerpując w całości środki przeznaczone na realizację tego działania.

Tylko 10% beneficjentów działania 1.2 spełniało w dniu składania wniosku jednocześnie wszystkie kryteria: kwalifikacji zawodowych, żywotności ekonomicznej gospodarstwa, minimalnych standardów w zakresie higieny, warunków ochrony środowiska oraz warunków utrzymania zwierząt w gospodarstwie rolnym. Pozostali beneficjenci są zobowiązani do przeprowadzenia odpowiednich dostosowań w okresie nieprzekraczającym 5 lat od daty przejęcia gospodarstwa.

Przebieg wdrażania działania 1.2 wskazuje jednoznacznie na dysproporcję między wielkością budżetu działania a wielkością grupy docelowej. Kryteria dostępu do tego działania w ramach PROW 2007-2013 zostały więc zmodyfikowane tak, aby pomoc adresowana była do węższej grupy potencjalnych beneficjentów, przejmujących gospodarstwa o większym potencjale rozwojowym, co zapewni lepszą efektywność wykorzystania dostępnych środków.

Pierwsze lata po akcesji wymagały silnego wsparcia doradczego w celu ułatwienia rolnikom zapoznania się i funkcjonowania w warunkach uczestnictwa Polski we Wspólnej Polityce Rolnej i polityce rozwoju obszarów wiejskich. Pomoc w tym zakresie była dostępna w ramach działań: "Szkolenia" i "Wsparcie doradztwa rolniczego" za pośrednictwem wyłonionych w konkursach firm i instytucji szkoleniowych i doradczych. Do 31 grudnia 2006 r. w działaniu "Szkolenia" zawarto 65 umów na kwotę 32,8 mln zł, co odpowiada 43% budżetu tego działania. Realizacja działania jest kontynuowana i nie istnieje zagrożenie niewykorzystania dostępnych środków. W ramach działania "Wsparcie doradztwa rolniczego" zawarto do końca 2006 roku 33 umowy na kwotę 167,8 mln zł, co wyczerpuje dostępny limit środków. Płatności w ramach obu ww. działań są realizowane planowo.

Działanie "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych" zostało uruchomione w dniu 15 września 2004 r. Złożono łącznie 1.643 wnioski o dofinansowanie realizacji projektu na kwotę 2,92 mld zł i zawarto 1.092 umowy na kwotę 1,82 mld zł, co w pełni wyczerpuje budżet tego działania. Do końca 2006 roku zakończono realizację 433 projektów - większość dotyczyła sektorów przetwórstwa mięsa i mleka (po ok. 24% liczby projektów), a ok. 20% - przetwórstwa owoców i warzyw. Zrealizowane projekty związane są głównie z: poprawą i kontrolą warunków zdrowotnych (26% liczby projektów), poprawą i kontrolą jakości (24%), stosowaniem nowych technologii (18%), poprawą i zracjonalizowaniem procedur w przetwórstwie (15%). Przebieg wdrażania działania świadczy o nadal dużych potrzebach inwestycyjnych przedsiębiorstw, także tych działających w "podstawowych" branżach przetwórstwa (przemysł mleczarski, mięsny, przetwórstwo owoców i warzyw). W ramach PROW 2007-2013 w dużej mierze kontynuowane będą zasady wsparcia udzielanego w ramach tego działania, gdyż dotychczasowe doświadczenia potwierdzają ich zasadność.

W ramach działania "Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów" złożono łącznie 7.168 wniosków na kwotę 524 mln zł. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 4.304 umowy z beneficjentami na kwotę 311 mln zł. Większość zakończonych inwestycji (71%) zrealizowano w gospodarstwach, których wielkość ekonomiczna nie przekracza 4 ESU, a więc tych, których dochody z produkcji rolnej są niskie i powinny być uzupełnione z innych źródeł. Najwięcej inwestycji - 46% - zrealizowano w zakresie usług na rzecz mieszkańców obszarów wiejskich, a prowadzenie usług na rzecz rolnictwa i gospodarki leśnej było przedmiotem 29% projektów; jest to uzasadnione słabą dostępnością usług na wsi i korzystne z punktu widzenia dalszych perspektyw rozwoju obszarów wiejskich. Agroturystyka i usługi turystyczne stanowiły łącznie przedmiot 16% realizowanych projektów - rozwój tego sektora jest szczególnie ważny dla rozwoju obszarów wiejskich i sprzyjający ich promocji. Szacuje się, że w ramach działania stworzono bezpośrednio miejsca pracy dla ok. 4,6 tys. osób.

W ramach działania "Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem" złożono 4.945 wniosków na kwotę 261 mln zł. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 3.354 umowy z beneficjentami na kwotę 158 mln zł. Najwięcej zakończonych do 31 grudnia 2006 roku projektów dotyczyło budowy lub modernizacji dróg wewnętrznych (50% zrealizowanych projektów i 77% wypłaconych środków) - w ramach dotychczas realizowanych programów pomocy środki na ten cel były bardzo ograniczone. Duże było zapotrzebowanie na inwestycje w zakresie odprowadzania lub oczyszczania ścieków (około 38% zrealizowanych projektów i 6% wypłaconych środków) - ten kierunek inwestowania jest ważny także z punktu widzenia ochrony środowiska. Realizowano również projekty związane z budową lub modernizacją indywidualnych urządzeń zaopatrzenia w energię ze źródeł skojarzonych lub odnawialnych (ponad 4% wypłaconych środków) i w wodę.

Dnia 7 stycznia 2005 roku podpisane zostało porozumienie trójstronne pomiędzy Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Prezesem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Marszałkami Województw odnośnie realizacji trzech działań Sektorowego Programu Operacyjnego, tj. "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego", "Scalanie gruntów" oraz "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi". Na mocy podpisanych porozumień województwa uruchomiły od marca 2005 roku nabór wniosków do tych działań.

W ramach działania "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego" złożono 3.030 wniosków na kwotę 647,5 mln zł, co stanowi 188% kwoty przeznaczonej na to działanie. Do 31 grudnia 2006 r. zawarto 1.733 umowy na kwotę 346,8 mln zł. Zrealizowane w ramach działania projekty w przeważającej większości dotyczyły modernizacji centrów małych miejscowości, budowy lub modernizacji małej infrastruktury sportowej oraz inwestycji związanych z turystyką. Gminy wiejskie wykazywały dużą aktywność w realizacji projektów infrastrukturalnych w ramach SAPARD, co znalazło kontynuację w chęci realizacji projektów z zakresu odnowy wsi w ramach SPO. W związku z tym poprawiają się warunki życia na wsi, ułatwiony jest rozwój przedsiębiorczości (w tym związanej za funkcjami turystycznymi obszarów wiejskich) i następuje konsolidacja lokalnych społeczności.

W ramach działania "Scalanie gruntów" złożono 44 wnioski o dofinansowanie realizacji projektu na kwotę 157,8 mln zł, co stanowi 247% kwoty przeznaczonej na realizację tego działania. Do końca 2006 r. zawarto 31 umów na kwotę 82,6 mln zł. Kontraktowanie środków w ramach tego działania zostało zakończone. Dotychczas nie ukończono realizacji żadnego projektu (dane z marca 2007 r.), a poziom płatności częściowych do końca 2006 r. wyniósł 7% budżetu działania.

Z kolei w zakresie działania "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi" złożono 281 wniosków na kwotę 747,2 mln zł, co odpowiada ponad 150% budżetu działania. Do końca 2006 roku zatwierdzono do realizacji 198 projektów na kwotę 447,3 mln zł, co wyczerpuje budżet działania, a także dokonano pierwszych płatności częściowych na kwotę 1,8 mln zł.

Niewielki poziom płatności dokonanych w ramach dwóch ww. działań wynika ze specyfiki realizowanych w ich ramach inwestycji, które charakteryzują się wieloletnim okresem przygotowań formalnych i realizacji.

W ramach "Pilotażowego Programu Leader+" nabór wniosków do Schematu I przeprowadzono w terminie 15 września - 31 grudnia 2004 r. i do realizacji przyjęto 167 projektów na kwotę 20,8 mln zł. Niemal wszystkie te projekty zostały zrealizowane do końca 2006 roku.

Nabór wniosków do Schematu II trwał od 21 kwietnia do 19 czerwca 2006 r.; w efekcie zawarto 150 umów na realizację projektów.

"Pilotażowy Program Leader+" cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem i stworzył podstawy do współpracy partnerów lokalnych oraz spowodował powstanie lokalnych strategii i grup działania. Mimo niewielkiego, w porównaniu z krajami UE-15, doświadczenia Polski, należy się spodziewać dość szerokiego wykorzystania podejścia Leader w nowym okresie programowania.

Należy podkreślić, że SPO przyczynił się nie tylko do realizacji konkretnych inwestycji, ale dzięki działaniom promocyjnym realizowanym w ramach tego Programu, zwiększył świadomość społeczeństwa w zakresie wkładu Unii Europejskiej w realizowane na obszarach wiejskich inwestycje. Zgodnie z opublikowanymi przez Pentor danymi, co trzeci mieszkaniec obszarów wiejskich identyfikuje Program i ma wiedzę na temat pochodzenia środków przeznaczonych na jego realizację.

Aktualne postępy w realizacji SPO, jak i ocena wpływu na rozwój sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich, zostaną przedstawione w rocznym raporcie monitorującym w połowie 2007 roku.

Ponadto na podstawie wytycznych Wspólnoty w sprawie pomocy państwa w sektorze rolnym i leśnym na lata 2007-2013 (Dz. Urz. UE C 319 z 27.12.2006, str. 1) oraz przepisów rozporządzenia Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art 87 i 88 Traktatu w odniesieniu do pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z wytwarzaniem produktów rolnych oraz zmieniające rozporządzenie Komisji (WE) nr 70/2001 (Dz. Urz. UE L 358 z 16.12.2006, str. 3), obecnie obowiązujące programy pomocowe, pomoc indywidualna oraz formy pomocy zgłoszone do Komisji Europejskiej na podstawie Traktatu Akcesyjnego jako pomoc istniejąca, będą dalej funkcjonowały po ich dostosowaniu do 30 kwietnia 2007 r. do ww. wytycznych i rozporządzenia.

Po niezbędnym dostosowaniu prawodawstwa krajowego, ze środków publicznych będą wspierane przedsięwzięcia produkcyjne w formie:

1) dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych i przetwórstwie produktów rolnych, częściowej spłaty kapitału kredytów lub rozkładania należności na raty;

2) ulg i zwolnień z podatku rolnego z tytułu realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych;

3) dopłat do oprocentowania bankowych kredytów lub częściowej spłaty kapitału kredytów na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych znajdujących się na obszarach dotkniętych zdarzeniami losowymi takimi jak: huragan, powódź, deszcz nawalny, grad, piorun, obsunięcie się ziemi, lawina, susza, ujemne skutki przezimowania oraz przymrozki wiosenne

4) udzielania gwarancji i poręczeń spłaty bankowych kredytów inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych i przetwórstwie produktów rolnych;

5) udzielania poręczeń spłaty kredytów dla studiującej młodzieży wiejskiej;

6) dofinansowania producentom rolnym kosztów zbioru, transportu i utylizacji padłych zwierząt gospodarskich;

7) dofinansowania producentom rolnym składek do ubezpieczenia upraw rolnych i zwierząt gospodarskich z tytułu szkód spowodowanych przez huragan, powódź, deszcz nawalny, grad, piorun, obsunięcie się ziemi, lawinę, ujemne skutki przezimowania lub przymrozków wiosennych i uboju z konieczności wskutek ww. zjawisk;

8) zwrotu producentom rolnym części podatku akcyzowego zawartego w cenie oleju napędowego wykorzystywanego do produkcji rolnej;

9) dofinansowania kosztów prowadzenia ksiąg hodowlanych zwierząt, badania jakości genetycznej lub wydajności zwierząt oraz wprowadzania nowatorskich technik hodowli;

10) dofinansowania kosztów organizacji i uczestniczenia w konkursach, wystawach i targach.

4.

UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU STRATEGICZNEGO, JAK RÓWNIEŻ SPODZIEWANE ODDZIAŁYWANIE ZGODNE Z OCENĄ EX-ANTE

4.1. Uzasadnienie dla wybranych priorytetów z uwzględnieniem strategicznych wytycznych wspólnoty oraz krajowego planu strategicznego

Na postawie założeń strategicznych w odniesieniu do sektora rolnego i obszarów wiejskich dokonano identyfikacji priorytetów Polski i porównania do priorytetów Wspólnotowych. Priorytety Wspólnotowe dla poszczególnych obszarów, odpowiadających osiom priorytetowym, mają charakter uniwersalny w obrębie danej osi i przekładają się na bardziej szczegółowo ujęte priorytety krajowe. Szczegółowe priorytety określone na poziomie krajowym, bezpośrednio związane z wybranymi do realizacji działaniami, wpisują się w politykę obszarów wiejskich na poziomie wspólnotowym i odzwierciedlają jej podstawowe cele.

Na postawie analizy dokonano identyfikacji priorytetów Polski przedstawionych w poniższej tabeli.

Podejście programowe, które będzie realizowane na podstawie Krajowego Planu Strategicznego, jest zgodne ze Strategią Rozwoju Kraju na lata 2007-2015.

Strategia wyznacza cele oraz identyfikuje obszary uznane za najważniejsze z punktu widzenia osiągnięcia tych celów, na których koncentrowane będą działania państwa. Uwzględnia jednocześnie najważniejsze trendy rozwoju światowej gospodarki oraz cele, jakie stawia Unia Europejska w odnowionej Strategii Lizbońskiej. SRK nadaje priorytet działaniom, jakie będą podejmowane w latach 2007-2015 w celu realizacji wizji Polski. Dokument został opracowany przy uwzględnieniu zasady zrównoważonego rozwoju.

Cele i priorytety Strategii Rozwoju Kraju realizowane będą poprzez działania wynikające z podstawowych dokumentów rządowych (przede wszystkim Krajowy Program Reform na lata 2005-2008 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej). Wiodące znaczenie będzie mieć realizacja Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 i odpowiednich programów operacyjnych oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

Główne kierunki rozwoju gospodarczego UE wyznaczone w ramach Strategii Lizbońskiej mają doprowadzić do zwiększenia konkurencyjności gospodarki europejskiej, szybszego powstawania nowych miejsc pracy i rozwoju zaawansowanych technologii.

Strategia Rozwoju Kraju odpowiada założeniom Krajowego Planu Strategicznego w odniesieniu do rozwoju obszarów wiejskich poprzez nadanie priorytetowego znaczenia w kontekście realizacji odnowionej Strategii Lizbońskiej m.in. następującym zagadnieniom:

1. Ludność i przedsiębiorczość.

2. Rynek pracy.

3. Środowisko i zasoby naturalne.

4. Rozwój gospodarczy.

5. Kultura.

6. Infrastruktura.

7. Zróżnicowanie regionalne.

Założenia obydwu powyższych dokumentów odpowiadają kierunkom wyznaczonym w odnowionej Strategii Lizbońskiej, polegającym na promowaniu zrównoważonego wzrostu gospodarczego, konkurencyjności i zatrudnienia, decydującym o rozwoju społeczno-ekonomicznym, również obszarów wiejskich. Cele te znalazły swoje odzwierciedlenie w przyjętych priorytetach oraz działaniach, przewidzianych do realizacji w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

W ramach przeprowadzonej w roku 2008 oceny Wspólnej Polityki Rolnej (Health Check) oraz opracowania, w związku z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym, Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej (EERP) określono nowe wyzwania stojące przed Unią Europejską:

a) zmiany klimatyczne,

b) odnawialne źródła energii,

c) gospodarka wodna,

d) różnorodność biologiczna,

e) środki towarzyszące restrukturyzacji sektora mleczarskiego,

f) innowacje związane z priorytetami wymienionymi w lit. a-d,

g) infrastruktura szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich.

Działania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 takie jak: "Modernizacja gospodarstw rolnych", "Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa", "Program rolnośrodowiskowy" oraz "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej", będą realizowały cele powyższych "nowych wyzwań".

4.2. Spodziewany wpływ wynikający z oceny ex-ante z uwzględnieniem wybranych priorytetów

Działania realizowane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 będą miały znaczący wpływ na beneficjentów i na obszary wiejskie (w szerszym kontekście) poprzez oddziaływania ekonomiczno-społeczne oraz środowiskowe.

Instrumenty dostępne w ramach poszczególnych osi uzupełniają się wzajemnie i w sposób synergiczny mogą pozytywnie oddziaływać na mieszkańców obszarów wiejskich. Główne oddziaływania synergiczne pomiędzy osiami zostały przedstawione poniżej:

Oś 1 i Oś 2 - szkolenia i doradztwo dla rolników w zakresie ochrony środowiska, które wiążą się z inwestycjami prośrodowiskowymi, umożliwiają wytwarzanie produktów o wysokiej jakości (np. ekologicznych) i ochronę środowiska;

Oś 1 i Oś 3 - zwiększenie wartości dodanej produkcji rolnej (przetwórstwo) i tworzenie miejsc pracy, produkty wysokiej jakości i turystyka (różnicowanie), różnicowanie działalności i wykorzystanie doradztwa;

Oś 1 i Oś 3 - wsparcie dla wykorzystania energii odnawialnej, przeciwdziałanie zmianom klimatu;

Oś 2 i Oś 3 - ochrona krajobrazu i różnorodności biologicznej ma wpływ na różnicowanie (np. turystyka) oraz na jakość życia (poprawa jakości wody, środowiska i krajobrazu), usługi dla ludności (np. gospodarka wodno-ściekowa) - wpływają na środowisko;

Oś 3 i Oś 1 - tworzenie dostępu do rynku i warunków do działania przedsiębiorstw, usługi dla ludności, infrastruktura, jakość życia, tworzenie nowych miejsc pracy w osi 3 zmniejsza nadwyżkę siły roboczej w rolnictwie;

Oś 4 a pozostałe osie - aktywizacja lokalnych społeczności wpływa na realizację celów wszystkich osi, np. ochrona krajobrazu czy wartości kulturowych, wytwarzanie lokalnych produktów tradycyjnych wpływa na podtrzymanie i rozwój tożsamości społeczności lokalnej.

Synergia pozytywna

Efekty ekonomiczne będą zależeć od alokacji środków na poszczególne działania oraz od absorpcji zasobów w ramach działań ukierunkowanych na realizację różnych celów. Jeżeli zostanie założona pełna absorpcja zasobów oraz znaczące współfinansowanie prywatne dla działań: "Modernizacja gospodarstw rolnych" oraz "Zwiększanie wartości dodanej produktów rolnych i leśnych", należy mieć także na uwadze poszczególne cele inwestycji realizowanych w ramach działań oraz dystrybucję środków w sektorze i w podsektorach. Oba wspomniane działania niewątpliwie spowodują wzrost produktywności, do czego przyczyni się również generalnie spadkowy trend zatrudnienia w sektorze przetwórstwa żywności.

Inne działania, takie jak "Podejmowanie działalności przez młodych rolników", "Grupy producentów", "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" i "Kształcenie zawodowe" również będą mogły pozytywnie przyczyniać się do wzrostu gospodarczego i zwiększania zatrudnienia, ale w stopniu mniejszym niż poprzednio wymienione działania.

Na utrzymanie konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa wpłynie możliwość podejmowania w ramach Programu działań zapobiegawczych i naprawczych w związku ze zdarzeniami o charakterze klęsk żywiołowych.

Ponadto, najważniejsze działania w ramach Osi 2 (ONW, Natura 2000 i program rolno-środowiskowy) również przyczynią się do osiągnięcia ekonomicznych i społecznych celów rozwoju obszarów wiejskich. W kontekście ekonomicznym, realizowanie odpowiednich działań zapobiegnie utracie części dochodu gospodarstw rolnych dzięki ochronie naturalnych zasobów środowiskowych. Dodatkowo, system rekompensat przyczyni się do stabilizacji dochodu, a w przypadku rolników prowadzących działalność na terenie ONW może doprowadzić nawet do jego wzrostu. Inną ekonomiczną konsekwencją może być także rozwój sektora usług, wspierającego działalność pro-środowiskową i opierającego się na rozwoju tej działalności (np. ekoturystyka).

Proponowane w ramach PROW 2007-2013 działania będą miały również wymiar społeczny. Powinna wzrosnąć świadomość środowiskowa rolników. W rezultacie, postawy i zachowanie rolników względem poszczególnych elementów środowiska naturalnego, kształtowane tylko w oparciu o ich użyteczność ekonomiczną, szybko ulegną zmianie.

Działania w ramach Osi 3 przyczynią się do rozwoju obszarów wiejskich poprzez wpływ ekonomiczny i społeczny, zarówno dzięki tworzeniu nowych mikroprzedsiębiorstw oraz dzięki różnicowaniu działalności w kierunku zajęć pozarolniczych. Oczekuje się, że działania te zapewnią nowe miejsca pracy i nowe możliwości dochodu na obszarach wiejskich.

Działania Osi 3 przyczynią się do rozwoju obszarów wiejskich przez poprawę infrastruktury i stanu zagospodarowania przestrzennego oraz wsparcie inwestycji związanych z rozwojem działalności gospodarczej.

Analiza oddziaływań PROW 2007-2013 na środowisko każe przede wszystkim skupić się na działaniach realizowanych w ramach Osi 2. Działania powyższe przyczynią się szczególnie do pozytywnego wpływu na środowisko, ponieważ jednym z ich celów ogólnych jest właśnie ochrona środowiska. Przy tym, należy zauważyć, iż szacowanie pozytywnych oddziaływań środowiskowych w ramach działań Osi 2 jest stosunkowo łatwe do wykonania, ponieważ charakteryzują się one spójnym charakterem.

Program z pewnością przyczyni się do osiągnięcia innych efektów poza tymi, które bezpośrednio z niego wynikają. Do efektów takich należą:

- znaczny wzrost aktywności mieszkańców obszarów wiejskich;

- wzrost odpowiedzialności i motywacji dla indywidualnego i zbiorowego rozwoju społeczności wiejskiej;

- usprawnienie samoorganizacji osób dążących do poprawy swoich warunków bytowych;

- chęć podwyższenia kwalifikacji zawodowych i ogólnych;

- większa świadomość odpowiedzialności za stan środowiska, oszczędności energii i wody;

- zwiększenie świadomości w odniesieniu do działań zbiorowych;

- poprawa wizerunku polskiej wsi i zwiększenie jej atrakcyjności;

- większe oddziaływanie na lokalny system zarządzania;

- uregulowanie kwestii własności i rejestracji gruntów;

- zwiększenie i dywersyfikacja popytu na usługi;

- większa dyscyplina w korzystaniu z pomocy społecznej;

- większy respekt dla wartości dziedzictwa obszarów wiejskich.

Synergia negatywna (potencjalne konflikty między działaniami)

Biorąc pod uwagę różnorodność działań Programu, należy wspomnieć o dwóch potencjalnych konfliktach dotyczących działań PROW 2007-2013.

Po pierwsze, rozwój konkurencyjności w rolnictwie, leśnictwie i przetwórstwie, może być w niektórych sytuacjach wspierany kosztem wsparcia dla ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki gruntami z jednej strony, a z drugiej, poprawy jakości życia na wsi, przy założeniu, że wielkość środków wsparcia jest stała.

Ponadto, realizacja inwestycji w obrębie osi i działań może niekiedy powodować sprzeczności w realizacji celów Programu. Ochrona terenów Natura 2000 może doprowadzić z jednej strony do konfliktów z rolnictwem i leśnictwem, a z drugiej z dywersyfikacją i rozwojem działalności gospodarczej. Nie zawsze uda się stworzyć sytuację generującą korzyści na wszystkich ww. płaszczyznach. Jednocześnie rozwój turystyki wykorzystujący piękno krajobrazów jest uzależniony od ochrony tych samych wartości przyrody i środowiska.

Zdaniem MRiRW działania Osi 1 pomimo ich ukierunkowania na poprawę konkurencyjności sektora rolnego i leśnego, przyczyniają się w znacznym stopniu do realizacji celów środowiskowych Programu. Oznacza to, iż wybrane działania zmierzające do poprawy wyników ekonomicznych zostały zaplanowane w sposób uwzględniający także pozytywne oddziaływania na środowisko, kreując sytuacje generujące korzyści na obu płaszczyznach. Wynika to m.in. z faktu, iż zakres inwestycji przewidzianych do realizacji w ramach Osi 1 obejmuje także inwestycje z zakresu ochrony środowiska, a w przypadku wszystkich inwestycji wymagane jest spełnienie norm z tego zakresu. Jednocześnie celem działań związanych z potencjałem ludzkim jest upowszechnianie wiedzy obejmującej także tematykę ochrony środowiska. Ponadto wydaje się, iż działania dotyczące produkcji i promocji żywności wysokiej jakości w sposób bezpośredni oraz pośredni będą generować korzystny wpływ na środowisko. Szczegółowo zagadnienia te w kontekście poszczególnych działań zostały omówione poniżej.

Tematyka związana z ochroną środowiska przewidziana jest jako jedna z możliwych tematyk szkoleń w ramach działania "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie".

Działanie "Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów" koncentruje się na zasadzie wzajemnej zgodności, co będzie w konsekwencji prowadziło między innymi do zwiększenia świadomości ekologicznej rolników w związku z podstawowymi wymogami gospodarowania (ang. SMR), w zakresie ochrony dzikiego ptactwa, ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, ochrony wód w tym m.in. przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego.

W ramach działania "Renty strukturalne" istnieje możliwość przekazania gruntów w sposób trwały na cele związane z ochroną środowiska lub na zalesienie.

Celem działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" jest poprawa konkurencyjności sektora rolnego poprzez zwiększenie efektywności gospodarstw rolnych oraz zharmonizowanie warunków produkcji rolnej z wymogami dotyczącymi ochrony środowiska naturalnego, higieny produkcji, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz warunków utrzymania zwierząt. W ramach tego działania przewiduje się udzielanie pomocy na inwestycje, których realizacja przyczyni się do poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie m.in.: ochrony środowiska, warunków utrzymania zwierząt, higieny i bezpieczeństwa produkcji, bezpieczeństwa i higieny pracy. W ramach działania można będzie zrealizować inwestycje mające na celu dostosowanie gospodarstwa do standardów, wymaganych przepisami prawa:

1) w zakresie higieny produkcji mleka oraz warunków utrzymania zwierząt - jeżeli inwestycję podejmuje beneficjent działania "Ułatwienie startu młodym rolnikom" zgodnie ze złożonym przez niego planem rozwoju gospodarstwa, a dostosowanie gospodarstwa nastąpi w okresie 36 miesięcy od dnia podjęcia prowadzenia gospodarstwa;

2) w zakresie ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego - pod warunkiem, że dostosowanie nastąpi w terminie nie dłuższym niż 36 miesięcy od dnia, w którym dany standard stał się obowiązujący.

Wdrażanie działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" wpłynie w pozytywny sposób na stan środowiska naturalnego. Warunkiem uzyskania pomocy jest spełnienie przez gospodarstwo beneficjenta standardów, m.in. w zakresie ochrony środowiska. W przypadku gospodarstw, które nie spełniają ww. standardów, pomoc może być udzielona wyłącznie pod warunkiem spełnienia standardów, w tym środowiskowych, najpóźniej w ciągu 3 lat od dnia podjęcia prowadzenia gospodarstwa. Dodatkowo należy przyjąć, że znaczna część środków uzyskanych w postaci premii zostanie przeznaczona przez młodych rolników na inwestycje z zakresu ochrony środowiska.

W ramach działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej", w zakresie inwestycji dotyczących ochrony środowiska, wsparciem objęte będą projekty dotyczące ograniczenia szkodliwych emisji w zakresie:

- budowy lub modernizacji kotłowni;

- budowy lub modernizacji oczyszczalni ścieków wraz z siecią kanalizacyjną.

Ponadto, w przedmiotowym instrumencie wsparcia, pomoc dotyczyć będzie przetwarzania zbóż i roślin przemysłowych celem ich późniejszego wykorzystania jako komponentów do produkcji biopaliw (wytwarzanie alkoholu etylowego lub oleju), a także wykorzystania produktów rolnych do produkcji biogazu.

Realizacja działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności", oprócz efektów ekonomicznych, będzie miała również pozytywny wpływ na środowisko. Wynika to z faktu, że udział w systemach jakości żywności (system oznaczeń geograficznych, nazw pochodzenia, gwarantowanych tradycyjnych specjalności oraz integrowanej produkcji) nie tylko umożliwia osiągnięcie wyższych dochodów, ale również pozwala zadbać o wpływ całego procesu wytwarzania na środowisko. Należy podkreślić, że system krajowy, jakim jest integrowana produkcja, z założenia jest prośrodowiskowy. Opiera się m.in. na racjonalnym nawożeniu opartym na rzeczywistych potrzebach pokarmowych roślin, a chemiczna ochrona roślin ograniczona jest tylko do środków bezpiecznych dla środowiska naturalnego.

"Działania informacyjne i promocyjne" mają na celu zwrócenie uwagi konsumentów na specyficzne cechy wysokojakościowych produktów (wytworzonych w ramach systemu chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych, gwarantowanych tradycyjnych specjalności, rolnictwa ekologicznego oraz integrowanej produkcji), co powinno spowodować wzrost popytu na te produkty, a w rezultacie spowodować wzrost zainteresowania producentów wytwarzaniem wysokojakościowej żywności. Zatem działanie powinno doprowadzić do rozpropagowania wytwarzania żywności metodami przyjaznymi środowisku.

Działanie "Grupy producentów rolnych" tworzy możliwość wspierania powstawania grup producentów prowadzących produkcję metodami przyjaznymi dla środowiska.

4.3 Europejski Plan Naprawy Gospodarczej oraz przegląd Wspólnej Polityki Rolnej (Health Check)

a) zmiany klimatyczne,

b) odnawialne źródła energii,

c) gospodarka wodna,

d) różnorodność biologiczna,

e) środki towarzyszące restrukturyzacji sektora mleczarskiego,

f) innowacje związane z priorytetami wymienionymi w lit. a-d,

g) infrastruktura szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich.

PROW 2007-2013 w kształcie zaproponowanym we wrześniu 2007 r. uwzględniał w szerokim zakresie wskazane wyżej cele.

Dodatkowe środki przyznane Polsce na działania w zakresie rozwoju obszarów wiejskich (168.890.000 euro) zostaną przeznaczone na realizację nowych wyzwań w ramach następujących działań:

a) modernizacja gospodarstw rolnych - projekty dotyczące restrukturyzacji gospodarstw prowadzących produkcję mleka (inwestycje związane z rozwojem produkcji mleka lub reorientację w związku z zaprzestaniem produkcji mleka),

b) poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa poprzez gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi - projekty w zakresie retencjonowania wody (w tym retencja glebowa i zapobieganie odwadnianiu, renaturyzacja torfowisk i cieków),

c) program rolnośrodowiskowy - projekty w ramach pakietu 5 dotyczące cennych siedlisk przyrodniczych i ochrony zagrożonych gatunków ptaków,

d) (uchylona).

e) podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej - projekty związane z budową infrastruktury szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich.

Uzasadnieniem wyboru określonych wyżej kierunków wsparcia są następujące przesłanki.

Restrukturyzacja sektora mleczarskiego

W Polsce występuje duże rozdrobnienie produkcji mleka w porównaniu z innym krajami członkowskimi. Wobec planowanego zniesienia kwotowania, konieczne jest więc przyspieszenie działań na rzecz restrukturyzacji sektora przez:

- modernizację produkcji mleka, zwłaszcza w gospodarstwach produkujących co najmniej 100 tys. l mleka rocznie, co przyczyni się do zwiększenia potencjału produkcyjnego oraz konkurencyjności gospodarstw mleczarskich i poprawi pozycję sektora na rynku europejskim,

- wspieranie inwestycji związanych ze zmianą kierunku produkcji gospodarstw rezygnujących z produkcji mleka.

Istotną kwestią w realizacji inwestycji w sektorze mleczarskim, a także w podejmowaniu działalności alternatywnych, będzie dbałość o zgodność inwestycji ze standardami środowiskowymi, zarówno obowiązującymi obecnie, jak i tymi, które będą obowiązywać (w zakresie cross-compliance) od roku 2010 oraz 2013.

Gospodarka wodna

Polska posiada stosunkowo niewielkie zasoby wody. W perspektywie zmian klimatu możliwe jest częstsze występowanie okresowych deficytów wody. Wskaźnik dostępności wody wynosi ok. 1300 m³/mieszkańca/rok (średnia w Europie wynosi ok. 4.500 m³/mieszkańca/rok). Z kolei mała liczba i pojemność zbiorników retencyjnych powoduje, że zatrzymują one tylko 6% rocznego odpływu. Zarówno z punktu widzenia gospodarki, jak i środowiska zasadne jest wsparcie projektów w zakresie retencjonowania wód.

Infrastruktura szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich

Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna na wsi stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich, wpływając zarówno na jakość życia mieszkańców, jak i na możliwości inwestowania na tych obszarach. Problemem jest m. in. brak dostatecznego dostępu do Internetu szerokopasmowego na obszarach wiejskich. W 2008 r. w Polsce zasięg szerokopasmowego Internetu (przez DSL) osiągnął ok. 70% całkowitej populacji kraju, podczas gdy na obszarach wiejskich wynosił 42,5% ogółu populacji wiejskiej. Jak wynika z 14. Raportu Implementacyjnego Komisji Europejskiej, w Polsce, w porównaniu z rokiem 2007, nastąpił ponad 2,5- krotny wzrost dostępu do Internetu szerokopasmowego. W roku 2007 wskaźnik penetracji (pokrycia) był na poziomie 5,2%, a obecnie wzrósł do poziomu 13,2% czyli o 8 punktów procentowych.

Przeciwdziałanie wykluczeniu informatycznemu i rozwój społeczeństwa informacyjnego stanowią jeden z priorytetów polityki spójności w Polsce. Na ten cel zaplanowano w różnych programach, realizowanych w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, ponad 3,25 mld euro ze środków wspólnotowych i ponad 4 mld euro łącznie. Wsparcie inwestycji, m. in. na obszarach wiejskich, uwzględniono w Regionalnych Programach Operacyjnych, Programie Operacyjnym "Rozwój Polski Wschodniej" oraz Programie Operacyjnym "Innowacyjna Gospodarka".

Priorytety i działania przewidziane do realizacji w ramach ww. programów obejmują kompleksowo całą Polskę w układzie horyzontalnym i regionalnym, w tym także obszary wiejskie.

Działania te zostaną uzupełnione przez uwzględnienie rozwoju budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu w PROW 2007-2013 w ramach działania "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej". Polska zdecydowała się przeznaczyć ok. 35% dodatkowych środków związanych z Europejskim Planem Naprawy Gospodarczej na działanie związane z finansowaniem infrastruktury szerokopasmowego Internetu w PROW 2007-2013.

Ważną kwestią jest zwielokrotnienie efektu stworzenia infrastruktury technicznej w zakresie budowy Internetu szerokopasmowego poprzez komplementarne wykorzystanie innych dostępnych, również w ramach PROW 2007-13, instrumentów usprawniających dostęp społeczeństwa do korzyści płynących z wykorzystania narzędzi internetowych, jak np. szkolenia, doradztwo, lokalne projekty informacyjne itp.

Różnorodność biologiczna

Istotnym atutem Polski jest dobrze zachowana bioróżnorodność obszarów rolniczych. Program rolnośrodowiskowy, którego budżet zaplanowano na kwotę 2.303.750.000 euro, obejmuje łącznie 9 pakietów. Wszystkie zaplanowane pakiety rolnośrodowiskowe w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na zachowanie bioróżnorodności. Szczególnie istotny pod tym względem jest pakiet 5 "Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000", którego wdrożenie powinno obejmować (zgodnie z założeniami) 370 tys. ha. W 2009 r. na realizację pakietu 5 w ramach PROW 2007-2013 rolnicy złożyli 529 wniosków o przyznanie pomocy finansowej na powierzchnię ok. 15.000 ha. Biorąc pod uwagę wartość docelową obszaru objętego wsparciem dla pakietu 5, który wynosi 370.000 ha trwałych użytków zielonych (TUZ), liczbę złożonych wniosków oraz czas trwania programu należy stwierdzić, że środki finansowe przeznaczone na działanie powinny w wystarczającym stopniu pokryć zapotrzebowanie rolników. Jednakże celem wzmocnienia efektów przyrodniczych Programu rolnośrodowiskowego postanowiono skierować na realizację pakietu 5 dodatkowe środki w wysokości 10 mln euro z puli przyznanej w ramach Health Check/EERP.

5.

INFORMACJE NA TEMAT OSI I DZIAŁAŃ PROPONOWANYCH W RAMACH KAŻDEJ OSI ORAZ ICH OPIS

5.1. Wymogi ogólne

W ramach priorytetowych kierunków wsparcia obszarów wiejskich UE, zdefiniowano cztery osie:

Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego;

Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich;

Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej;

Oś 4: Leader.

Powyższe kierunki wsparcia w pełni odzwierciedlają potrzeby Polski w zakresie rozwoju obszarów wiejskich i ustanawiają podstawowe sfery, wokół których zostaną zaprogramowane szczegółowe instrumenty wsparcia.

Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego (art. 20 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)

Biorąc pod uwagę niski stopień specjalizacji gospodarstw rolnych, niedoinwestowanie w zakresie infrastruktury produkcji rolnej i rozdrobnienie struktury obszarowej, które przekłada się na mniejszą efektywność produkcji, konieczne będzie zapewnienie odpowiednich instrumentów wsparcia i poniesienie nakładów finansowych na pokrycie kosztów, dostosowujących gospodarstwa rolne do rosnących wymagań wspólnotowych (w tym związanych z ochroną środowiska) oraz wzmożonej presji konkurencyjnej ze strony producentów z innych krajów unijnych oraz krajów trzecich. Na ten cel zostaną zaplanowane działania wspierające proces restrukturyzacji gospodarstw rolnych i wzmocnienie kapitału rzeczowego, przy możliwości ograniczenia wsparcia dla gospodarstw największych.

W związku z planowanym zniesieniem kwot mlecznych niezbędne jest szczególne wsparcie podmiotów działających w sektorze mleczarskim w celu ułatwienia im dostosowania się do nowych warunków rynkowych.

Ponadto instrumenty wsparcia Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich powinny być skierowane na dalszą poprawę konkurencyjności przemysłu spożywczego, w szczególności w odniesieniu do mikro i małych przedsiębiorstw, oraz wsparcie kreowania wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej.

Poprawa konkurencyjności sektora rolnego będzie również realizowana poprzez zapewnienie wsparcia w zakresie jakości produkcji, polepszania infrastruktury wsi i tworzenia grup zrzeszających producentów rolnych.

W odniesieniu do zasobów ludzkich na obszarach wiejskich, w Polsce istnieje potrzeba szerokiego wsparcia w zakresie zdobywania wykształcenia i podnoszenia kwalifikacji.

Podnoszenie poziomu wykształcenia i kwalifikacji będzie realizowane poprzez kształcenia zawodowe, działania informacyjne i szkoleniowe oraz umożliwienie korzystania z usług doradczych. Wsparcie to obejmować będzie zarówno sektor rolny jak i leśny.

Dotychczasowe działania prowadzone przez doradztwo na rzecz rolników i mieszkańców wsi, skupione były głównie na przygotowaniu rolników do integracji z UE oraz umożliwieniu korzystania z pomocy ze środków wspólnotowych. W związku z nowymi wyzwaniami istnieje potrzeba zwiększenia zaangażowania doradztwa do podnoszenia kwalifikacji i wiedzy w zakresie nowoczesnego gospodarowania, zarządzania gospodarstwem jako przedsiębiorstwem, stosowania zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance), norm produkcji, zdrowia publicznego, dobrostanu zwierząt, jakości żywności, stosowania dobrej praktyki rolniczej i leśnej zgodnej z ochroną środowiska oraz czynnej ochrony zasobów przyrody.

Poprawa konkurencyjności rolnictwa wymaga koncentracji ziemi przez usprawnienie przepływu gruntów rolnych z gospodarstw nieefektywnych, bądź w ogóle nieużytkowanej rolniczo, do gospodarstw sprawnych. Niezbędna jest także modernizacja techniczna gospodarstw (zarówno o technologiach industrialnych, jak i zrównoważonych), rozwinięcie usług produkcyjnych, tworzenie sprawnych łańcuchów produkcyjno-handlowych zwłaszcza w zakresie produktów markowych, obejmujących wszystkie ogniwa - od laboratoriów naukowych do handlu i gastronomii.

Z kolei, w celu przyspieszenia odpowiednich przekształceń strukturalnych, zostaną zaplanowane instrumenty wsparcia skierowane do młodych rolników, jak również zapewnione zostaną źródła utrzymania osobom w wieku przedemerytalnym, rezygnującym z działalności rolniczej.

Bilans oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego:

W przypadku Polski największy nacisk zostanie położony na działania związane z modernizacją gospodarstw rolnych i infrastrukturą związaną z rolnictwem (w szczególności w zakresie gospodarki wodnej) oraz przetwórstwa produktów rolnych, marketingu i systemów jakości żywności (ok. 47% środków osi 1). Duże znaczenie będzie miało dostosowywanie struktury wiekowej rolników i obszarowej gospodarstw rolnych (ok. 39% środków osi 1). Na pozostałe działania, w tym działania związane z rozwojem kapitału ludzkiego, przeznacza się ok. 14% środków osi 1.

Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich (art. 36 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)

Zgodnie z nowoczesną koncepcją modelu rolnictwa, uwzględniającą wyniki Rady Europejskiej z Göteborga, które wprowadziły problematykę zrównoważonego rozwoju jako warunek konieczny do osiągnięcia pozostałych celów dotyczących wzrostu gospodarczego - poza podstawową funkcją, jaką jest produkcja artykułów rolnych - obszary wiejskie pełnią ważną rolę w zakresie ochrony środowiska, w tym ochrony zasobów wodnych i gleb, kształtowania krajobrazu, ochrony i zachowania siedlisk oraz różnorodności biologicznej.

Dobry stan środowiska naturalnego i różnorodność biologiczna Polski wyróżnia się na tle innych krajów Europy. W związku z tym wprowadzone zostaną odpowiednie instrumenty wsparcia oraz zachęty dla rolników, które będą sprzyjały zachowaniu i poprawie stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków, stanowiących dobro publiczne. Cel ten będzie realizowany poprzez bezpośrednie działania, związane z odpowiednimi praktykami rolniczymi w obrębie gospodarstwa, takimi jak promowanie zrównoważonego sposobu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód, kształtowanie struktury krajobrazu, przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo. W tym aspekcie szczególne znaczenie mają obszary objęte siecią Natura 2000 oraz obszary, na których będą realizowane działania zgodne z Ramową Dyrektywą Wodną (2000/60/WE) w zakresie wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej.

W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 przewiduje się uruchomienie działania pt. "Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej", składającego się ze schematu Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz schematu Płatności związane z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej (program wodnośrodowiskowy).

Działanie to zostanie uruchomione po opracowaniu wymaganych przez KE planów zarządzania lub w innych narzędzi zarządzania tymi obszarami w równoważnej formie - dla obszarów Natury 2000, a także planów gospodarowania wodami dla Płatności związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej.

Do czasu uruchomienia tego działania, budżet konieczny do jego realizacji, oszacowany na poziomie 550 mln euro zostanie ujęty w osi 2 Programu, w ramach działania program rolnośrodowiskowy, z czego ok. 450 mln euro zostanie przeznaczone na schemat "Płatności dla obszarów Natura 2000".

Zachowanie i dobry stan środowiska obszarów rolnych, w tym osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód i gleb, wiąże się między innymi z utrzymaniem ciągłości ich użytkowania rolniczego, tradycyjnego użytkowania łąk i pastwisk. Dotyczy to także obszarów, gdzie ze względu na utrudnienia wynikające z obecności gruntów słabszej jakości oraz położeniu na stokach oraz w paśmie podgórskim i górskim, jest to mało opłacalne. W rejonach tych istnieje ryzyko marginalizacji i zaprzestania działalności rolniczej na gruntach rolnych o słabszej jakości. W związku z tym szczególne tam konieczne będzie zapewnienie wsparcia dla użytkowania rolniczego. Planowany obszar do objęcia instrumentami sprzyjającymi unikaniu marginalizacji i zaprzestania działalności rolniczej na gruntach rolnych o słabszej jakości pokrywa ponad 53% powierzchni kraju.

Poprawa środowiska i zrównoważone użytkowanie obszarów wiejskich wiąże się nie tylko z gruntami rolnymi, ale również z lasami. W tym celu planowane są instrumenty, które przyczynią się do zwiększenia stopnia lesistości w Polsce, poprzez przeznaczanie gruntów rolnych (użytkowanych i odłogowanych) do zalesienia.

Większość możliwych do realizacji działań związanych z ochroną środowiska naturalnego ma charakter wieloletni, a ich realizacja będzie w sposób trwały wpływać na zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Ze względu na uniwersalny charakter działań i zróżnicowaną ofertę, z instrumentów wsparcia będą korzystały zarówno silne i dobrze zorganizowane gospodarstwa, jak również mniejsze, funkcjonujące w sposób tradycyjny, tj. przy dużych nakładach pracy własnej i niewielkiej presji na środowisko.

Monitoring środowiskowy w ramach osi 2 może być prowadzony przez jednostki podległe Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Bilans oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich:

W Polsce działania o charakterze prośrodowiskowym, takie jak program rolnośrodowiskowy oraz wsparcie na obszarach Natura 2000 (przewidziane po opracowaniu planów zarządzania), są istotne z punktu widzenia dobrze zachowanych zasobów naturalnych i związanych z tym możliwościami realizacji. Działania te będą promowane zarówno na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych, jak i obszarach zagrożonych nadmierną presją środowiskową ze strony rolnictwa. Wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania jest instrumentem bardziej powszechnym i łatwiej dostępnym dla rolników, niż programy rolnośrodowiskowe. Niemniej jednak programy rolnośrodowiskowe będą odgrywały dużo większą rolę niż ma to miejsce obecnie.

Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej (art. 52 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)

Instrumenty dostępne w ramach Osi 3 uzupełniają priorytety zdefiniowane w ramach pierwszych dwóch osi i w sposób synergiczny mogą pozytywnie oddziaływać na mieszkańców obszarów wiejskich. Pobudzanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich będzie pośrednio wpływać także na możliwość koncentracji produkcji rolniczej i przejścia ludności związanej z rolnictwem do pracy w innych sektorach gospodarki, a co za tym idzie - tworzyć warunki dla przekształceń wewnątrz sektora rolnego, w tym zwłaszcza redukcji bezrobocia ukrytego, powiększania areału gospodarstw rolnych, ich modernizacji, poprawy konkurencyjności i ukierunkowania rynkowego produkcji.

Pierwsza grupa działań dotyczy różnicowania działalności gospodarczej. W Polsce te działania stanowią ogromną szansę dla mieszkańców obszarów wiejskich, przede wszystkim ze względu na duże zasoby ludzkie i wysoki poziom bezrobocia. Do najważniejszych zadań należy zwiększanie wartości dodanej do produktów np. poprzez konfekcjonowanie, stymulowanie rynku produktów lokalnych i regionalnych, turystyki, handlu, doradztwa, usług.

W tym kontekście priorytet stanowi zapewnienie pracy i dochodów przez rozwój działalności pozarolniczej. Niskie dochody wynikające z niedostatecznego wykorzystania zasobów pracy rodzin wiejskich to podstawowy problem społeczno-ekonomiczny. Rolnictwo będzie absorbować coraz mniejszy zasób siły roboczej, zaś strategiczna wizja zakłada utrzymanie żywotności obszarów wiejskich. W związku z tym ciężar zatrudnienia wiejskich zasobów pracy powinny przejmować działalności nierolnicze. Z tego punktu widzenia szczególnie istotne jest wszechstronne wsparcie dla procesu tworzenia pozarolniczych miejsc pracy na wsi oraz ułatwiania zatrudnienia w lokalnych ośrodkach miejskich dla osób ze wsi.

W procesach rozwoju obszarów wiejskich szczególna rola przypada właśnie ośrodkom miejskim - jako podstawowym miejscom, w których ludność wiejska może znaleźć miejsca pracy i podwyższyć poziom edukacji i umiejętności oraz znaleźć zaspokojenie potrzeb zdrowotnych i aspiracji kulturalnych. Szczególne znaczenie w tym kontekście ma wspieranie rozwoju tych funkcji małych miast i wybranych ośrodków gminnych, które związane są bezpośrednio z procesami restrukturyzacyjnymi na obszarach wiejskich, w tym w szczególności usług zdrowotnych, edukacji na poziomie szkolnictwa średniego, rozwoju małych firm w sektorach pozarolniczych, turystyki przyjazdowej, funkcji uzdrowiskowych.

Istotne dla warunków życia ludności i możliwości rozwoju gospodarczego wsi jest udoskonalenie usług komunalnych. W ramach PROW 2007-2013 wspierane będą inwestycje z zakresu rozwoju sieci szerokopasmowego Internetu, które są niezbędne, aby mieszkańcy wsi uczestniczyli w pełni w procesie budowy społeczeństwa informacyjnego.

Drugą grupę stanowią instrumenty mające na celu poprawę jakości życia. Dotyczą one odnowy wsi, poprawy stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W pełni uwzględniają one ważne funkcje społeczne i kulturalne, co z pewnością przyczyni się do polepszenia jakości życia i może stanowić dodatkowy czynnik, kształtujący przemiany strukturalne i przeciwdziałający depopulacji, a wręcz tworzący silniejsze poczucie identyfikacji mieszkańców z obszarów wiejskich z ich regionem wraz z jego tradycjami i wartościami.

Bilans oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej:

W warunkach Polski zarówno instrumenty sprzyjające tworzeniu miejsc pracy (indykatywnie ok. 39% środków osi 3), jak i jakości życia (indykatywnie ok. 61% środków osi 3) są ze sobą związane i powinny być realizowane przy zachowaniu komplementarności z działaniami w innych funduszach.

Oś 4: Leader (art. 61 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005)

LEADER jest podejściem przekrojowym, umożliwiającym realizowanie i wdrażanie celów przede wszystkim Osi 3.

Celem Osi 4 jest aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich poprzez budowanie potencjału społecznego na wsi, zwiększenie potencjału zdobywania środków finansowych i ich wykorzystania, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja.

Aktywizacja społeczności wiejskich wymaga włączenia do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw partnerów społecznych. Temu przedsięwzięciu służy podejście Leader.

Takie podejście oddolne wzmocni spójność podejmowanych lokalnie decyzji, podniesie jakość zarządzania i przyczyni się do wzmocnienia kapitału społecznego w społecznościach wiejskich a także skłoni do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju regionu.

Budowa lokalnych strategii niesie ze sobą szereg korzyści, wśród których najważniejsze to lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów (ludzkich, naturalnych), dostosowanie kierunków działania do potrzeb podmiotów funkcjonujących na danym obszarze. Ponadto podejście lokalne pomaga w wyznaczeniu pożądanych i najbardziej dopasowanych kierunków rozwoju oraz pozwala na lepsze zdefiniowanie problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązania.

Na podstawie liczby złożonych przez beneficjentów wniosków w okresie programowania 2004-2006 wynika, że jest bardzo duże zainteresowanie Leaderem, co świadczy o potrzebie realizacji tego instrumentu, z uwzględnieniem koniecznych zmian w zakresie usprawnienia jego wdrażania. W ramach Pilotażowego Programu Leader + na lata 2004-2006 w ramach Schematu II na liście rankingowej zatwierdzonej przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi znalazły się 162 lokalne grupy działania.

Planowane jest objęcie ok. 50% powierzchni obszarów wiejskich spełniających wymogi dla podejścia Leader zakresem działania lokalnych grup działania (LGD), a liczba Lokalnych grup działania powinna ulec zwiększeniu o ok. 50% w stosunku do liczby LGD powstałych w okresie programowania 2004-2006.

Te wszystkie elementy, jakie ze sobą niesie podejście Leader, z pewnością będą sprzyjać lepszemu wdrożeniu i absorpcji środków w ramach pozostałych osi, ze szczególnym uwzględnieniem osi trzeciej, w ramach której charakter działań i ich podstawowy cel odpowiada idei tworzenia lokalnych strategii rozwoju.

Realizacja osi 4 w dłuższej perspektywie przyczyni się do osiągnięcia celów Odnowionej Strategii Lizbońskiej oraz Strategii z Göteborga w tym: zwiększenia miejsc pracy i zwiększenia różnorodności gospodarczej obszarów wiejskich. Poprzez wdrażanie podejścia LEADER możliwe będzie wzmocnienie kapitału społecznego na wsi, poprawa samoorganizacji i zarządzania na poziomie lokalnym. Jednocześnie wdrażanie oddolnych zintegrowanych strategii lokalnych pozwoli na zapewnienie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, w tym zachowanie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi.

Bilans oś 4: Leader:

Działania własne Lokalnych Grup Działania (LGD) służące właściwemu funkcjonowaniu LGD, nabywaniu umiejętności oraz aktywizacji prowadzonej na obszarze LGD stanowią ok. 20% środków osi 4, natomiast wdrażanie lokalnych strategii rozwoju realizujących cele osi 3 - ok. 80% środków. Oba kierunki są komplementarne i ważne, dlatego też konieczne jest zbudowanie potencjału Lokalnych Grup Działania tak, by mogły one skutecznie realizować lokalne strategie rozwoju i przyczynić się do realizacji celów osi 3. Ze względu na wymiar finansowy, wdrażanie lokalnych strategii będzie miało w długim okresie rosnące znaczenie na obszarze całego kraju.

Informacje dotyczące wartości bazowych wskaźników, zostały zamieszczone w załączniku 7 do Programu.

5.2. Wymogi dotyczące wszystkich lub kilku środków

Wymogi wzajemnej zgodności, które miały wpływ na wdrażanie poszczególnych działań Programu, były zgodne z wymogami przewidzianymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1782/2003.

Polska przyjęła system jednolitych płatności obszarowych (ang. SAPS). W związku z tym przepisy art. 42 ust. 5 i art. 69 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003 nie miały zastosowania. W wyniku wyboru systemu jednolitych płatności obszarowych nie stosuje się także pomocy przewidzianej dla producentów wołowiny, cielęciny (art. 132 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003), owiec i kóz (art. 114 ust. 1 oraz art. 119 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003). Z tego powodu Polska nie uczestniczyła również w tworzeniu funduszu tytoniowego i nie stosowała systemu wsparcia dla producentów tytoniu przewidzianego w art. 13 ust. 2 lit. b rozporządzenia Rady (EWG) nr 2075/1992.

Po zmianach WPR wprowadzonych w wyniku Health Check, zgodnie z art. 131 rozporządzenia Rady (WE) 73/2009, nowe państwa członkowskie stosujące system jednolitej płatności obszarowej, a więc również Polska, mogą zdecydować o wykorzystaniu do 10% środków finansowych przeznaczonych na jednolite płatności obszarowe na wsparcie specjalne, o którym mowa w art. 68 tego rozporządzenia. Spośród wskazanych w tym przepisie możliwości Polska, ustawą z dnia 17 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 36, poz. 197), wprowadziła:

- specjalną płatność obszarową do powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych oraz

- płatność do krów i owiec utrzymywanych w gospodarstwach położonych na obszarach wrażliwych pod względem gospodarczym lub środowiskowym, które doświadczają szczególnych niedogodności z tego tytułu.

Podstawowe wymagania zawierają wymogi, o których mowa w art. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009, ujęte w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie minimalnych norm (Dz. U. Nr 39, poz. 211). Katalog tych wymogów zawiera załącznik 8 do Programu.

Podstawowe wymagania oznaczają normy obowiązkowe, które muszą być przestrzegane przy prowadzeniu działalności rolniczej, związane w szczególności z ochroną środowiska. Dotyczą one niektórych działań osi 2, czyli wspierania gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej, programu rolnośrodowiskowego i zalesiania gruntów rolnych.

Podstawowe wymagania zawierają wymogi, o których mowa w art. 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003, ujęte w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej (Dz. U. Nr 65 poz. 600 oraz z 2005 r. Nr 36, poz. 326 i Nr 80, poz. 702). Katalog tych wymogów zawiera załącznik 8 do Programu.

Przy przygotowywaniu działań Programu były brane pod uwagę wytyczne Wspólnoty związane m.in. z innowacjami czy produkcją energii odnawialnej. Ma to swoje odzwierciedlenie w zakresach wsparcia poszczególnych działań osi 1 oraz 3 (Modernizacja gospodarstw rolnych, Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej).

Cele dla tych działań zostały sformułowane w sposób jednolity dla całego kraju - stąd proces wyboru projektów nie uwzględnia w sposób szczególny innowacyjności natomiast przy założeniu, że wspierany będzie zakup przede wszystkim nowych maszyn i urządzeń, zapewnione będzie stosowanie najnowszych dostępnych technologii. Wsparciem objęty zostanie również sektor wytwarzania bioenergii, poprzez dofinansowanie projektów w zakresie produkcji biopaliw (alkohol etylowy, olej) oraz przetwarzania innych produktów rolnych na cele energetyczne. Dofinansowaniem objęte zostaną także inwestycje związane z ochroną środowiska.

Należy podkreślić, że Program będzie wdrażany horyzontalnie, uwzględniając zróżnicowanie regionalne, poprzez możliwość zróżnicowania kryteriów dostępu, przestrzenne zróżnicowanie wynikające ze specyfiki działań, w tym przede wszystkim poprzez wydzielenie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami ze źródeł rolniczych, obszary objęte siecią Natura 2000.

Przewidziano możliwość dokonania podziału środków przeznaczonych na finansowanie niektórych działań pomiędzy województwa. Podział ten oparty będzie na mierzalnych wskaźnikach charakteryzujących potencjał i potrzeby regionów w odniesieniu do poszczególnych instrumentów pomocy. Wskaźniki te zostaną określone uchwałą Komitetu Monitorującego dla PROW. W ten sposób zapewniony zostanie zrównoważony dostęp do wsparcia, a jednocześnie dostosowanie go do specyfiki regionów. Rozwiązanie to dotyczy przede wszystkim działań o charakterze inwestycyjnym.

Dla działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" podział kwoty będzie odzwierciedlał powierzchnię UR i liczbę potencjalnych beneficjentów tego działania w poszczególnych regionach.

Działanie "Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej" będzie wdrażane horyzontalnie, bez wydzielenia środków dla poszczególnych województw. Szeroki zakres wspieranych sektorów przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych pozwoli na uwzględnienie potrzeb inwestycyjnych we wszystkich regionach kraju.

Ważnym elementem regionalizacji wdrażania działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 będzie również wdrażanie pewnych instrumentów przez jednostki samorządu terytorialnego (Urzędy Marszałkowskie) oraz realizowanie podejścia Leader poprzez Lokalne Grupy Działania, w skład których również wejdą przedstawiciele regionów i społeczności lokalnych.

Definicja rolnika - osoba fizyczna lub prawna lub grupa osób fizycznych lub prawnych, bez względu na status prawny takiej grupy i jej członków w świetle prawa krajowego, których gospodarstwo znajduje się na terytorium Wspólnoty określone w art. 299 Traktatu, oraz które prowadzą działalność rolniczą.

Wysokość pomocy przedstawiona dla poszczególnych działań Programu wyrażona w euro ma charakter indykatywny. Podczas określania jej wysokości zastosowano kurs wymienny - 3,9038 PLN, stanowiący średni kurs za 2006 rok, obliczony na podstawie kursów miesięcznych publikowanych przez Europejski Bank Centralny.

System wdrażania działań: "Modernizacja gospodarstw rolnych" oraz "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej" zostanie poddany weryfikacji po 2 latach wdrażania Programu. Weryfikacja systemu ma na celu zbadanie jego wydajności i skuteczności w osiąganiu założonych celów Programu.

Całe terytorium kraju zostało sklasyfikowane jako obszar Celu Konwergencji.

Rzeczpospolita Polska zapewni weryfikowalność i kontrolę wszystkich działań w ramach Programu. W tym celu zapewnia się rozwiązania dotyczące kontroli, które w wystarczającym stopniu zapewniają przestrzeganie kryteriów kwalifikowalności i zobowiązań.

5.3. Wymagane informacje w odniesieniu do osi i środków

5.3.1. Oś 1 Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego

Nazwa działania

Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie

Kod działania

111.

Podstawa prawna

Art. 20 lit. a) (i) i art. 21 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Punkt 5.3.1.1 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Warunkiem wzrostu konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa oraz dostosowania procesów produkcyjnych do rosnących wymagań w zakresie ochrony środowiska, jakości i bezpieczeństwa produkcji, warunków utrzymania zwierząt - jest poprawa poziomu wiedzy i kwalifikacji zawodowych osób zatrudnionych w tym sektorze. W warunkach polskich, z uwagi na generalnie niski poziom wykształcenia ludności rolniczej, pomoc szkoleniowa ma szczególnie istotne znaczenie dla rozwoju sektorów rolnictwa i leśnictwa.

Cel działania

Działanie ma na celu doskonalenie zawodowe rolników i posiadaczy lasów, prowadzące do restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa, zwiększenia konkurencyjności i dochodowości działalności rolniczej lub leśnej oraz do spełnienia odpowiednich norm krajowych i UE.

Zakres działania

Doskonaleniem zawodowym w ramach działania będą objęci rolnicy i posiadacze lasów na zasadzie dobrowolności. W ramach działania prowadzone będą szkolenia w szczególności w ramach następujących dziedzin:

a) minimalne wymagania wzajemnej zgodności dla gospodarstw rolnych (tzw. cross-compliance);

b) upowszechnianie nowoczesnych technologii w rolnictwie i leśnictwie;

c) upowszechnianie zasad proekologicznych metod produkcji rolniczej, a w szczególności integrowanej produkcji rolniczej i rolnictwa ekologicznego;

d) upowszechnianie standardów jakościowych w produkcji rolniczej i leśnej;

e) ekonomika i zarządzanie gospodarstwem rolnym lub produkcją leśną;

f) podejmowanie nowych, rynkowo zorientowanych kierunków produkcji rolnej;

g) popularyzacja nowych kierunków działalności rolniczej w celu uzyskiwania dodatkowych dochodów;

h) poprawa jakości i higieny produkcji;

i) prawidłowe warunki utrzymania zwierząt;

j) ochrona środowiska w gospodarstwie rolnym, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarstw na Obszarach Szczególnie Narażonych;

k) zastosowanie mikrokomputerów i programów komputerowych w usprawnieniu zarządzania gospodarstwem rolnym i leśnym;

l) warunki bezpiecznego wytwarzania i przechowywania pasz w gospodarstwie w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego.

Wsparcie nie obejmuje szkoleń, które stanowią część programów nauczania obowiązujących w szkołach rolniczych i leśnych na poziomie szkoły średniej lub wyższej.

Minimalne wymogi wspólnotowe

Nie mogą być finansowane projekty, których program kształcenia jest realizacją kształcenia w trybie szkolnym.

Definicja beneficjanta

Beneficjentami szkoleń są instytucje lub prywatne i publiczne podmioty, prowadzące na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działalność szkoleniową.

Opis działania

Szkolenia będą prowadzone poprzez organizację kursów, warsztatów i wyjazdów studyjnych. Beneficjentami będą instytucje wybrane przez zespół ekspertów w drodze konkursu. Warunki konkursów szkoleniowych, w tym: tematyka szkoleń, ramowy termin realizacji i liczba uczestników, będą ustalane przez instytucję zarządzającą, która będzie powoływała ekspertów do oceny i wyboru złożonych projektów.

Naboru uczestników szkolenia będzie dokonywał beneficjent spośród zainteresowanych osób (rolników, posiadaczy lasów).

Beneficjent nie może zlecać realizacji szkolenia lub jego części podwykonawcy. Ostatecznymi odbiorcami pomocy są rolnicy i posiadacze lasów.

Uczestnicy szkoleń nie ponoszą kosztów związanych z udziałem w szkoleniach.

Szczegóły dotyczące zakresu wsparcia

Pomoc finansowa obejmuje:

- refundację udokumentowanych kosztów poniesionych w związku z przeprowadzeniem szkolenia;

- narzut na pokrycie kosztów operacyjnych (prąd, ogrzewanie, wykorzystanie powierzchni biurowych, telefony, faxy, wykorzystanie komputerów, koszty administracyjne itp.) w wysokości nie więcej niż 15% udokumentowanych bezpośrednich kosztów szkoleń.

Wsparcie będzie udzielone podmiotom szkoleniowym na podstawie dokumentów księgowych lub równoważnych z księgowymi wraz z udokumentowaniem przeprowadzenie szkolenia.

Narzut na pokrycie kosztów operacyjnych będzie finansowany na podstawie faktury w wysokości nie wyższej niż 15% udokumentowanych bezpośrednich kosztów szkoleń.

Płatność będzie mieć charakter refundacji - dopuszcza się płatności częściowe, ale nie częściej niż co 2 miesiące.

Definicja organów zapewniających szkolenia

Szkolenia będą prowadzone przez instytucje i podmioty szkoleniowe, prywatne lub publiczne, oraz konsorcja przez nie tworzone, posiadające doświadczenie w organizacji szkoleń dla rolników lub posiadaczy lasów oraz odpowiednią kadrę dydaktyczną i bazę szkoleniową.

Szkoleń nie będą mogły prowadzić podmioty, które zajmują się produkcją, obrotem i dystrybucją maszyn, materiałów, środków i urządzeń dla rolnictwa i leśnictwa, z wyjątkiem państwowej jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej działającej na podstawie przepisów o lasach oraz osoby prawnej, działającej na podstawie ustawy o jednostkach doradztwa rolniczego.

Wysokość pomocy

Poziom pomocy wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych.

Podział roli z innymi instrumentami finansowymi UE (ESF)

Pomoc udzielana w ramach tego działania nie pokrywa się z zakresem pomocy udzielanej ze środków EFS. Projekty EFS mogą dotyczyć m.in. przekwalifikowania rolników celem podjęcia pracy lub działalności gospodarczej poza rolnictwem, podczas gdy w ramach PROW projekty dotyczą wyłącznie doskonalenia zawodowego w zakresie działalności rolniczej lub leśnej.

Spójność z pierwszym filarem

Owoce i warzywa (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007 z dnia 22 października 2007 r. ustanawiające wspólną organizację rynków rolnych oraz przepisy szczegółowe dotyczące niektórych produktów rolnych ("rozporządzenie o jednolitej wspólnej organizacji rynku") (Dz. Urz. UE L 299 z 16.11.2007, str. 1, z późn. zm.), zwane dalej "rozporządzeniem Rady (WE) nr 1234")

Jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007 z dnia 21 grudnia 2007 r. ustanawiającym przepisy wykonawcze do rozporządzeń Rady (WE) nr 2200/96, (WE) nr 2201/96 i (WE) nr 1182/2007 w sektorze owoców i warzyw (Dz. Urz. UE L 350 z 31.12.2007, str. 1, z późn. zm.), zwanym dalej "rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1580/2007", uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację szkoleń o zakresie tematycznym zbieżnym z zakresem tematycznym szkoleń w ramach działania "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie", to dana organizacja podlega wyłączeniu ze wsparcia na tego typu szkolenia w ramach PROW 2007-2013.

W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz podmiotu wdrażającego prowadzone będą kontrole administracyjne.

Finansowanie

Koszt całkowity: 28 417 005 euro

Wydatki publiczne: 28 417 005 euro

Postanowienia przejściowe

Brak

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba uczestników szkoleń	284 000
Produkt	Liczba dni odbytych szkoleń	568 000
Rezultat	Liczba uczestników szkoleń, którzy pomyślnie zakończyli szkolenie związane z rolnictwem i/lub leśnictwem z wynikiem pozytywnym	213 000
Oddziaływanie	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22 270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	355
Produkt	Liczba szkoleń	7 100
Rezultat	Liczba osób oceniających szkolenia jako adekwatne do oczekiwań zawodowych	159 750

Nazwa działania

Ułatwianie startu młodym rolnikom

Kod działania

112

Podstawa prawna

Art. 20 lit. a) ppkt ii) oraz art. 22 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 13 oraz pkt 5.3.1.1.2 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

W Polsce około jedna piąta gospodarstw jest prowadzona przez osoby powyżej 55 roku życia. W celu stymulowania transferu tych gospodarstw na rzecz młodych i wykształconych następców konieczne jest wsparcie ze środków publicznych. Przejmowanie gospodarstw przez osoby młode, aktywne, o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych sprzyja pożądanym zmianom strukturalnym w rolnictwie i prowadzi do wzrostu konkurencyjności sektora rolnego. Rozpoczęcie samodzielnej działalności rolniczej wymaga jednak poniesienia znacznych nakładów finansowych na uruchomienie produkcji oraz modernizację gospodarstwa, dlatego wsparcie finansowe jest niezbędne w celu umożliwienia młodym rolnikom realizacji ich zamierzeń inwestycyjnych.

Cel działania

Celem działania jest stymulowanie zmian strukturalnych w sektorze rolnym przez ułatwienie przejmowania lub zakładania gospodarstw rolnych przez osoby młode o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych.

Zakres działania

Pomoc przeznaczona jest wyłącznie dla osób, które po raz pierwszy rozpoczynają samodzielne prowadzenie gospodarstwa rolnego.

O pomoc może się ubiegać osoba, która:

1) nie prowadziła dotychczas działalności rolniczej, a w szczególności nie była posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR albo

2) prowadzi działalność rolniczą, a w szczególności stała się posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR:

a) w drodze spadku, lub

b) w drodze spadku lub darowizny otrzymanych w trakcie nauki bądź przed uzyskaniem pełnoletności, lub

c) w sposób nie wymieniony w lit. a lub b - wyłącznie w ramach pierwszego naboru wniosków (w roku 2007).

Pomoc nie może być przyznana po upływie 18 miesięcy od dnia rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej.

Definicja beneficjenta

Osoba fizyczna

Definicja rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej

Za datę rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej uznawana jest data:

a) wejścia po raz pierwszy w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR,

b) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR przed ukończeniem 18 roku życia - data ukończenia 18 lat, z zastrzeżeniem lit. c i d,

c) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR przed zakończeniem nauki szkolnej lub studiów wyższych - data zakończenia lub zaprzestania nauki lub studiów wyższych,

d) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR przed rozpoczęciem służby wojskowej lub w trakcie jej odbywania - data zakończenia tej służby, pod warunkiem że rozpoczęcie tej służby nastąpiło nie później niż 12 miesięcy od daty określonej zgodnie z lit. a, b lub c,

e) w przypadku osób, które po raz pierwszy weszły w posiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 1 ha UR w drodze spadku i nie później niż w ciągu 12 miesięcy od nabycia tej nieruchomości przekazały ją w dzierżawę - data rozwiązania/wygaśnięcia umowy dzierżawy, pod warunkiem, że umowa dzierżawy została zawarta w formie aktu notarialnego albo z datą pewną.

Jeżeli przed datą określoną zgodnie z punktem a, b, c lub d nastąpiło co najmniej jedno z niżej wymienionych zdarzeń:

1) podjęcia produkcji w niektórych działach specjalnych produkcji rolnej;

2) złożenia wniosku o wpis do ewidencji producentów;

3) zgłoszenia zwierząt gospodarskich do rejestru;

4) podjęcia ubezpieczenia w KRUS w charakterze innym niż domownik;

5) wystąpienia o pomoc pochodzącą ze źródeł krajowych lub wspólnotowych, przeznaczonych na cele związane z rozwojem lub dostosowaniem działalności rolniczej (SAPARD, PROW 2004-2006, SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006, PROW 2007-2013) lub o kredyt preferencyjny udzielany przez ARiMR;

to za datę rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej uznaje się datę najwcześniejszego z tych zdarzeń.

Biznesplan

Biznesplan zawiera:

1) cele, koncepcję i etapy rozwoju gospodarstwa;

2) opis wyjściowej sytuacji gospodarstwa, w szczególności informacje dotyczące zasobów gospodarstwa oraz struktury produkcji;

3) opis i harmonogram planowanych inwestycji, z uwzględnieniem inwestycji służących dostosowaniu do wymaganych przepisami prawa standardów w zakresie higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt;

4) początkowy i docelowy wynik ekonomiczny gospodarstwa;

5) informacje na temat sposobu uzupełnienia wykształcenia (jeżeli dotyczy) oraz planowanych szkoleń lub doradztwa;

6) informacje na temat innych zamierzeń dotyczących rozwoju gospodarstwa.

Gospodarstwo beneficjenta zostanie poddane kontroli w celu weryfikacji realizacji założeń biznesplanu. Kontrola zostanie przeprowadzona przynajmniej raz, nie później niż przed upływem 5 lat od dnia wydania decyzji o przyznaniu pomocy.

Weryfikacja realizacji biznesplanu będzie następować w oparciu o odpowiednie dokumenty złożone przez beneficjenta, kontrole na miejscu oraz kontrole krzyżowe.

W uzasadnionych przypadkach dopuszcza się możliwość dokonania zmian w realizowanym biznesplanie.

Możliwość uzupełnienia wykształcenia

Beneficjent, który w dniu złożenia wniosku nie spełnia kryterium dotyczącego kwalifikacji zawodowych, może otrzymać pomoc pod warunkiem uzupełnienia wykształcenia w ciągu 36 miesięcy od dnia wydania decyzji o przyznaniu pomocy.

Możliwość łączenia pomocy w ramach różnych działań za pośrednictwem biznesplanu

Nie przewiduje się.

Kryteria dostępu

Beneficjant:

1) jest pełnoletni i w dniu złożenia wniosku nie ukończył 40 roku życia;

2) posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe wynikające z wykształcenia lub stażu pracy w rolnictwie;

3) będzie rozwijał działalność rolniczą zgodnie z założeniami biznesplanu;

4) co najmniej 70% kwoty premii wykorzysta na cele związane z rozwojem gospodarstwa, zgodnie z założeniami biznesplanu;

5) przez okres co najmniej roku od wypłaty pomocy będzie, na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników, ubezpieczony jako rolnik w KRUS z mocy ustawy i w pełnym zakresie;

6) będzie prowadził gospodarstwo objęte pomocą przez okres co najmniej 5 lat od dnia wypłaty pomocy.

Przejmowane gospodarstwo:

1) ma powierzchnię użytków rolnych nie mniejszą niż średnia krajowa i nie większą niż 300 ha;

2) stanowi lub będzie stanowiło własność beneficjenta lub przedmiot dzierżawy z zasobu własności rolnej Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego (umowa dzierżawy zawarta na okres co najmniej 5 lat), lub przedmiot dzierżawy od innego podmiotu (umowa dzierżawy zawarta w formie aktu notarialnego albo z datą pewną na okres co najmniej 10 lat);

3) spełnia standardy w zakresie higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt w gospodarstwie lub dostosuje się do tych standardów w ciągu 3 lat od rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej.

Jeśli przejmowane gospodarstwo położone jest w województwie, w którym średnia wojewódzka jest niższa niż średnia krajowa, a gospodarstwo ma powierzchnię nie mniejszą niż średnia w danym województwie, ale niższą niż średnia krajowa, pomoc może zostać przyznana tylko pod warunkiem, że wnioskujący zobowiąże się do zwiększenia powierzchni gospodarstwa do poziomu średniej krajowej w terminie do 3 lat od momentu doręczenia decyzji o przyznaniu pomocy.

Pomoc podlega zwrotowi w całości, w przypadku gdy beneficjent nie dotrzymał zobowiązania zwiększenia powierzchni gospodarstwa do poziomu średniej krajowej (wg stanu na dzień, w którym został złożony wniosek o przyznanie pomocy).

Pomoc podlega zwrotowi w całości lub części, w przypadku gdy beneficjent nie spełni zobowiązań dotyczących w szczególności prowadzenia gospodarstwa oraz ubezpieczenia w KRUS przez wymagany okres, realizacji założeń biznesplanu, uzupełnienia wykształcenia oraz dostosowania do standardów.

Forma i wysokość pomocy finansowej

Jednorazowa premia w wysokości 100.000 zł (24.154,6 euro). Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Kwota premii nie przekracza równowartości 70.000 euro, zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Finansowanie

Koszt całkowity: 766 366 650 euro

Wydatki publiczne: 766 366 650 euro

Postanowienia przejściowe

Nie dotyczy

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba młodych rolników, którym udzielono pomocy	38 670
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro)	574 775 000
Rezultat	Wzrost wartości dodanej brutto we wspartych gospodarstwach (euro)	1 375 197 300
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67
Oddziaływanie	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22 270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Rezultat	Wielkość gospodarstw młodych rolników po realizacji biznesplanu (wskaźnik pomocniczy do wyliczenia średniej wielkości gospodarstw MR w stosunku do średniej w województwie)	718 240 ha w skali kraju
Rezultat	Średnia wielkość gospodarstw MR w stosunku do średniej w województwie	120% w skali kraju

Nazwa działania

Renty strukturalne

Kod działania

113.

Podstawa prawna

Art. 20 lit. a) ppkt iii) oraz art. 23 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 14 oraz pkt 5.3.1.1.3 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Z danych GUS wynika, że w ogólnej liczbie ponad 780 tys. gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych, których użytkownicy są ubezpieczeni w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, ponad 260 tys. gospodarstw (tj. 33%) jest kierowanych przez rolników będących w wieku od 50 do 59, czyli w przedziale wiekowym, umożliwiającym ubieganie się o rentę strukturalną w latach 2007-2013.

Także struktura wiekowa rolników ubiegających się o płatności bezpośrednie w 2006 r., a wiec aktywnych kierowników gospodarstw, wskazuje, że osoby w wieku powyżej 55 roku życia stanowią 20,1%.

Działanie przyczyni się do poprawy struktury wiekowej, jak również poziomu wykształcenia osób kierujących gospodarstwami rolnymi poprzez większy udział osób młodszych, które z reguły są lepiej wykształcone.

Cel działania

Działanie ma na celu poprawę struktury agrarnej kraju oraz przyśpieszenie procesu wymiany pokoleniowej wśród osób prowadzących gospodarstwa rolne, a także poprawę rentowności i konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez ich przejmowanie przez osoby młodsze, dobrze przygotowane do zawodu rolnika.

Działanie będzie jednym z instrumentów łagodzących skutki przemian agrarnych na obszarach wiejskich i poprzez zapewnienie źródła dochodów osobom rezygnującym z prowadzenia towarowej produkcji rolnej przyczyni się do poprawy rentowności rolnictwa, jakości życia na obszarach wiejskich oraz pośrednio do zmniejszenia bezrobocia wśród młodych na wsi.

Działanie to będzie uważnie monitorowane i będzie podlegało ocenie pod względem jego wkładu do restrukturyzacji polskiego rolnictwa.

Opis działania

Pomoc będzie udzielana producentom rolnym, którzy zdecydują się na zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej i przekazanie gospodarstw rolnych innym producentom rolnym lub następcom. Pomoc będzie skierowana do producentów rolnych będących w wieku przedemerytalnym, podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników, którzy prowadzą działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym będących ich własnością (bądź własnością ich małżonka), i którzy zdecydują się na przekazanie posiadanego gospodarstwa rolnego. Pomoc będzie stanowiła źródło dochodu po zaprzestaniu prowadzonej działalności rolniczej.

Grunty wchodzące w skład przekazywanego gospodarstwa rolnego są:

1) przejmowane w całości przez następcę, który spełnia następujące warunki:

- nie ukończył 40. roku życia,

- po raz pierwszy podejmuje się prowadzenia gospodarstwa rolnego,

- posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe do prowadzenia działalności rolniczej,

- przedłożył plan rozwoju przejmowanego gospodarstwa;

2) przekazywane na powiększenie gospodarstwa rolnego innego producenta rolnego, który spełnia następujące warunki:

- jest producentem rolnym, który nie ukończył 50. roku życia,

- posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe do prowadzenia działalności rolniczej.

W przypadku gdy gospodarstwo przekazane jest następcy, który jest beneficjentem działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom", warunek dotyczący kwalifikacji zawodowych do prowadzenia działalności rolniczej może być spełniony w terminie określonym dla następcy jako beneficjenta działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".

W odniesieniu do konieczności przedłożenia przez następcę planu rozwoju przejmowanego gospodarstwa, przedmiotem kontroli jest jedynie fakt przedłożenia takiego planu.

Pula środków przydzielona w ramach PROW 2007-2013 na program rent strukturalnych wynosi 2.549.600.000 euro. Ze środków tego okresu programowania będą wypłacane zarówno zobowiązania wobec beneficjentów rent strukturalnych z PROW 2004-2006, jak i wobec beneficjentów działania z PROW 2007-2013, w granicach dostępnych środków.

Działanie renty strukturalne w latach 2007-2013 będzie oszczędniejsze, gdyż:

1) (uchylony);

2) wysokość renty strukturalnej została obniżona do kwoty przybliżonej do wysokości średniego świadczenia emerytalno-rentowego przyznawanego rolnikom w ramach systemu ubezpieczeń społecznych, niemniej świadczenie to jest wyższe od świadczenia emerytalno-rentowego i przez to bardziej atrakcyjne;

3) renta strukturalna będzie wypłacana tylko do osiągnięcia wieku 65 lat, czyli krócej niż miało to miejsce w poprzednim programie.

Strona polska nie będzie występowała z żadnych powodów o zwiększenie wkładu UE na to działanie w obecnym okresie programowania.

Zakres działania

Udostępnienie możliwości przechodzenia producentów rolnych na renty strukturalne w wieku przedemerytalnym.

Dalsza nietowarowa działalność rolnicza na potrzeby własne, kontynuowana przez beneficjenta rent strukturalnych nie kwalifikuje się do uzyskania wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej.

Kryteria dostępu

Renta strukturalna może być przyznana, jeśli producent rolny zaprzestanie w sposób trwały prowadzenia komercyjnej działalności rolniczej i przekaże w sposób trwały całe posiadane gospodarstwo rolne (z wyłączeniem działki przeznaczonej na potrzeby własne).

Grunty wchodzące w skład przekazywanego gospodarstwa rolnego są przekazywane:

1) na powiększenie gospodarstwa rolnego innego producenta rolnego; w przypadku osoby fizycznej producent ten spełnia następujące warunki:

- nie ukończył 50. roku życia,

- posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe do prowadzenia działalności rolniczej albo

2) następcy, który rozpocznie po raz pierwszy działalność rolniczą podejmując prowadzenie tego gospodarstwa jako beneficjent działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".

Powierzchnia przekazanych użytków rolnych wynosi co najmniej 6 ha albo 3 ha w przypadku gospodarstw rolnych położonych w województwach: małopolskim, podkarpackim, śląskim lub świętokrzyskim.

Powierzchnia gospodarstwa, które powstanie po przejęciu gruntów (docelowego), nie może być mniejsza niż średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego w kraju. Jeśli gospodarstwo o powierzchni większej niż 10 ha przekazywane jest na powiększenie innego gospodarstwa rolnego, wielkość gospodarstwa docelowego musi być większa od gospodarstwa przekazywanego o co najmniej 10%.

Definicja beneficjenta

Maksymalna liczba beneficjentów wspieranych w ramach działania "Renty strukturalne" w ramach zobowiązań podjętych w latach 2007-2013 będzie wynosiła 20.400.

Renta strukturalna przysługuje producentowi rolnemu, będącemu osobą fizyczną, który:

1) ukończył 55 lat, lecz nie osiągnął jeszcze wieku emerytalnego (mężczyzna - 65 lat, kobieta - 60 lat);

2) prowadził działalność rolniczą na własny rachunek w gospodarstwie rolnym, w okresie co najmniej 10 lat bezpośrednio poprzedzających złożenie wniosku o rentę strukturalną i przez okres co najmniej 5 lat podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu określonemu w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników;

3) podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu w dniu składania wniosku o rentę strukturalną;

4) przekazał gospodarstwo rolne;

5) zaprzestał prowadzenia wszelkiej towarowej działalności rolniczej;

6) nie jest emerytem ani rencistą.

Opis związku z krajowymi systemami emerytalnymi

Tylko w przypadku uzyskania prawa do świadczenia emerytalnego, w trakcie pobierania renty strukturalnej, beneficjentowi rent strukturalnych wypłaca się naliczoną emeryturę z ubezpieczenia społecznego, a rentę strukturalną w wysokości pomniejszonej o kwotę tej emerytury. W nowym okresie programowania 2007-2013 sytuacja ta będzie dotyczyła tylko kobiet, które jako główny beneficjent rent strukturalnych, osiągną wiek emerytalny w 60 roku życia.

Jeżeli małżonek uprawnionego do renty strukturalnej, powiększonej o dodatek na małżonka w trakcie jej pobierania nabędzie prawo do emerytury lub renty, lub podejmie pracę zarobkową podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyłączeniem prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, rentę strukturalną zmniejsza się o kwotę tego dodatku.

Osoba pobierająca rentę strukturalną zobowiązana jest do opłacania składki na fundusz emerytalno-rentowy rolników. Jeżeli renta strukturalna wypłacana jest z dodatkiem na małżonka, osoba pobierająca rentę strukturalną zobowiązana jest także do opłacania składki na fundusz emerytalno-rentowy za małżonka.

Opis powiązania z działaniem w zakresie podejmowania działalności przez młodych rolników

W ramach działania "Renty strukturalne", poza możliwością przekazania posiadanych gruntów rolnych na powiększenie innego gospodarstwa rolnego istnieje możliwość ich przekazania na rzecz następcy - ale jedynie w przypadku gdy jest to beneficjent działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom". Dzięki temu istnieje możliwość lepszej kontroli zobowiązań następcy co do prowadzenia gospodarstwa i realizacji założeń biznesplanu. Zapewnia to również lepszą efektywność działania "Renty strukturalne".

Dla obu działań w ten sam sposób określono wymogi dotyczące kwalifikacji zawodowych następcy i ewentualnego ich uzupełniania.

W obydwu działaniach wielkość tworzonego gospodarstwa nie może być mniejsza od średniej krajowej.

W procedurach wdrażania działania zostaną wprowadzone mechanizmy koordynacji w czasie rozpatrywania wniosków tak, aby zapewnić zsynchronizowanie terminu przekazania gospodarstwa z przyznaniem premii dla młodego rolnika.

Czas trwania pomocy

Renta strukturalna wypłacana będzie beneficjantowi, nie dłużej jednak jak do osiągnięcia 65 lat.

Rodzaje pomocy

Płatność z tytułu renty strukturalnej będzie miała formę płatności miesięcznej.

Wielkość płatności

Podstawowa wysokość pomocy wynosi 1.013 zł. Wysokość renty strukturalnej może zostać zwiększona o 676 zł, jako dodatek na małżonka oraz o 102 zł, jeżeli rolnik przekaże gospodarstwo rolne o łącznej powierzchni użytków rolnych większej niż 10 ha osobie w wieku poniżej 40. roku życia.

Wysokość wsparcia podlega sumowaniu, z tym, że łączna wysokość pomocy nie może wynosić więcej niż 1.791 zł.

Wysokość renty strukturalnej nie przekracza równowartości 18.000 euro rocznie na przekazującego gospodarstwo zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Finansowanie

Koszt całkowity: 2 416 889 565 euro

Wydatki publiczne: 2 416 889 565 euro

Postanowienia przejściowe

Liczba beneficjentów z okresu 2004 - 2006 wynosi 53.400. Przy założeniu uśrednionej wysokości renty strukturalnej zobowiązania wynikające z PROW 2004-2006 przeniesione w ciężar budżetu PROW 2007-2013 wyniosą ok. 2.120 mln euro. Oznacza to, że dla beneficjentów okresu 2007 - 2013 założono alokacje na poziomie ok. 420 mln euro.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania



	Liczba producentów rolnych, którzy przeszli na rentę strukturalną w okresie programowania 2004-2006	53 400
	Powierzchnia przekazanych gospodarstw rolnych (ha UR)	266 000
	Powierzchnia przekazanych gospodarstw rolnych (ha UR) przez producentów rolnych, którzy przeszli na rentę strukturalną w okresie programowania 2004-2006	480 000


	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22.270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Nazwa działania

Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów

Kod działania

114.

Podstawa prawna

Art. 20 lit. a) pkt iv) oraz art. 24 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 15 oraz pkt 5.3.1.1.2 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Wprowadzenie sytemu doradztwa rolniczego dla rolników i posiadaczy lasów jest niezbędne w celu usprawnienia zrównoważonego zarządzania gospodarstwami, w tym przestrzegania zasad wzajemnej zgodności czyli tzw. cross-compliance. Ponieważ dostosowanie gospodarstw do wymogów Unii Europejskiej będzie procesem trudnym dla większości rolników i posiadaczy lasów, będą oni mogli uzyskać wsparcie finansowe na korzystanie z usług doradczych w ramach mniejszego działania. Korzystanie z pomocy doradczej będzie dobrowolne i nie będzie miało charakteru kontroli. Doradca, udzielający pomocy doradczej rolnikowi, nie może informować lub wnioskować o ukaranie rolnika z powodu nie spełnianie przez gospodarstwo wymogów cross-compliance, natomiast jest zobowiązany do zachowania rzetelności i poufności.

Nie jest możliwe zwiększenie konkurencyjności i dochodowości gospodarstw rolnych i leśnych bez przestrzegania zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance), gdzie zapisane są wymogi odnośnie gospodarki gruntami, ochrony środowiska, zdrowia publicznego, zdrowotności roślin, dobrostanu i zdrowia zwierząt, a także spełnienia norm dotyczących bezpieczeństwa pracy opartych na prawodawstwie wspólnotowym. Gospodarstwo nie spełniające tych wymogów będzie miało obniżoną pomoc, a nawet może być całkowicie pozbawione środków w ramach wsparcia bezpośredniego i płatności towarzyszących. Pierwszym elementem jakiejkolwiek restrukturyzacji gospodarstwa powinna być ocena, czy spełnia ono wymogi cross-compliance. Nie jest to możliwe bez sprawnego systemu doradztwa rolniczego. W ramach działania zakłada się zapewnienie dostępu do usług z zakresu doradztwa rolniczego i leśnego rolnikom oraz posiadaczom lasu.

Cel działania

Umożliwienie rolnikom i posiadaczom lasów otrzymanie wsparcia poprzez korzystanie z doradztwa w celu:

1) dostosowania gospodarstwa rolnego do zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance) tj. w zakresie gospodarki gruntami, ochrony środowiska, zdrowia publicznego, dobrostanu i zdrowia zwierząt, zdrowotności roślin;

2) zwiększenia konkurencyjności i dochodowości gospodarstw rolnych i leśnych;

3) wspierania restrukturyzacji, rozwoju i innowacji w gospodarstwach rolnych i leśnych;

4) ochrony środowiska naturalnego;

5) poprawy bezpieczeństwa pracy.

Zakres działania

Doradztwo rolnicze związane z zasadami gospodarowania, określonymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 73/2009, będzie świadczone w zakresie oceny spełnienia wymogów wzajemnej zgodności oraz bezpieczeństwa pracy i udzielania pomocy w spełnieniu tych wymogów dla gospodarstw:

- rolnych,

- leśnych.

Zakres usługi doradczej stanowi pojedyncza czynność doradcza, związana z określonym wymogiem wzajemnej zgodności oraz bezpieczeństwa pracy.

Katalog usług doradczych zostanie określony przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Usługi doradcze będą uwzględniać doradztwo przynajmniej w zakresie obowiązkowych wymogów gospodarowania oraz zasady dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska naturalnego, bezpieczeństwa pracy i gospodarki leśnej.

Szczegółowe warunki, jakie muszą spełniać instytucje i podmioty świadczące usługi doradcze w ramach działania, zostaną określone przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Definicja beneficjanta

Rolnicy i posiadacze lasów, którzy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej posiadają gospodarstwo rolne lub las.

Opis systemu doradztwa

Usługi doradcze dla rolników będą świadczyły instytucje i podmioty doradcze, prywatne i publiczne, które na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej prowadzą działalność z zakresu doradztwa rolniczego. Publiczne podmioty doradcze tj. ośrodki doradztwa rolniczego i izby rolnicze będą świadczyły pomoc doradczą w ramach działania bez konieczności ubiegania się o akredytację. Prywatne podmioty doradcze oraz państwowa jednostka organizacyjna, nieposiadająca osobowości prawnej, działająca na podstawie przepisów o lasach - muszą uzyskać akredytacje Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warunkiem uzyskania akredytacji jest posiadanie kadry z wyższym wykształceniem rolniczym lub pokrewnym, odpowiednim doświadczeniem i kwalifikacjami. Wszystkie instytucje doradcze muszą zapewnić beneficjentowi kompleksową pomoc, obejmującą wszystkie aspekty dotyczące środowiska, zdrowia publicznego itd. W zakresie leśnictwa lub rolnictwa. Każdy beneficjent będzie miał zapewniony swobodny wybór instytucji lub podmiotu doradczego, który będzie mu świadczył pomoc w ramach doradztwa indywidualnego. Każdy rodzaj usługi doradczej powinien być odnotowany w karcie usług doradczych. Zakłada się, że doradca będzie systematycznie wizytował gospodarstwo objęte pomocą i będzie w stałym kontakcie z rolnikiem.

Kontrolę jakości usług doradczych w ramach działania będzie pełniło Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie, które jest instytucją odpowiadającą za standardy świadczenia rolniczych usług doradczych, natomiast nie ma uprawnień do ich świadczenia rolnikom.

O wpis na listę podmiotów akredytowanych nie będą mogły się ubiegać podmioty, których celem działania jest produkcja, obrót lub dystrybucja środków, materiałów i urządzeń dla rolnictwa i leśnictwa, z wyjątkiem państwowej jednostki organizacyjnej, nieposiadającej osobowości prawnej, działającej na podstawie przepisów o lasach.

Poziom i wysokość wsparcia

Pomoc będzie wynosić 80% kosztu kwalifikowanego przypadającego na usługę doradczą, jednak nie więcej niż równowartość 1.500 euro/gospodarstwo w całym okresie programowania.

W ramach powyższego limitu finansowego, beneficjent będzie mógł korzystać z pomocy doradczej w ramach katalogu usług wielokrotnie.

Wysokość wsparcia nie przekracza równowartości 1.500 euro na gospodarstwo zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Zasady kalkulacji płatności

W przepisach krajowych określone będą maksymalne stawki płatności dla poszczególnych rodzajów usług doradczych uwzględniające charakter i stopień pracochłonności przeprowadzenia badań w gospodarstwie.

Dla wszystkich beneficjentów: obowiązek zawarcia umowy z instytucją lub podmiotem doradczym, z którego usług beneficjent będzie korzystał.

Zasięg geograficzny

Działanie realizowane jest na terenie całej Polski.

Liczba beneficjentów

1 500 000 uprawnionych do uzyskania wsparcia, przewidywana łączna liczba beneficjentów w latach 2007-2013 jest szacowana na 114 000.

Spójność z pierwszym filarem

Owoce i warzywa (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)

Jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację usług doradczych zbieżnych z usługami doradczymi świadczonymi w ramach działania "Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów", to członkowie tej organizacji podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu usługi doradcze w ramach PROW 2007-2013.

W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa prowadzone będą kontrole administracyjne.

Finansowanie

Koszt całkowity: 42 037 390 euro

Wydatki publiczne: 33 629 912 euro

Powierzchnia wsparcia

Nie dotyczy

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba posiadaczy lasów, którym udzielono pomocy	118
Produkt	Liczba producentów rolnych, którym udzielono pomocy	43 240
Rezultat	Wzrost wartości dodanej brutto w gospodarstwach, którym udzielono pomocy (euro)	2 633 113 600
Oddziaływanie	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22 270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Rezultat	Liczba wykonanych usług	201 400

Pomoc państwa

W ramach działania w zakresie leśnictwa stosowana będzie zasada de minimis zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis (Dz. Urz. UE L 379 z 28.12.2006, str. 5).

Nazwa działania

Modernizacja gospodarstw rolnych

Kod działania

121.

Podstawa prawna

Art. 20 lit. b) ppkt i) i art. 26 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 17 oraz pkt 5.3.1.2.1 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Gospodarstwa rolne w Rzeczypospolitej Polskiej są w trakcie dostosowywania się do warunków funkcjonowania na Jednolitym Rynku Unii Europejskiej. Konieczne jest wsparcie finansowe inwestycji mających na celu poprawę konkurencyjności gospodarstw rolnych poprzez modernizację technicznej infrastruktury produkcyjnej, dostosowanie profilu, skali i jakości produkcji do potrzeb rynku, poprawę bezpieczeństwa żywności, poprawę warunków utrzymania zwierząt, ochrony środowiska lub bezpieczeństwa pracy.

Cele działania

Działanie ma na celu wsparcie modernizacji gospodarstw w celu zwiększenia ich efektywności poprzez lepsze wykorzystanie czynników produkcji, w tym wprowadzenie nowych technologii produkcji, poprawę jakości produkcji, różnicowanie działalności rolniczej, a także zharmonizowanie warunków produkcji rolnej z wymogami dotyczącymi ochrony środowiska naturalnego, higieny produkcji oraz warunków utrzymania zwierząt. Celem działania jest również zapewnienie producentom rolnym prowadzącym produkcję mleczarską możliwości dostosowania się do zmieniających się warunków, w związku z przewidzianym wygaśnięciem systemu kwot mlecznych w roku 2015.

Zakres działania

Pomoc jest udzielana na inwestycje dotyczące modernizacji lub rozwoju pierwotnej produkcji roślinnej lub zwierzęcej, z wyłączeniem produkcji leśnej i rybnej. Operacje mogą dotyczyć produkcji produktów żywnościowych jak i nieżywnościowych (w tym produktów rolnych wykorzystywanych do produkcji energii odnawialnej), a także przygotowania do sprzedaży lub sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych wytwarzanych w gospodarstwie. W zakres operacji mogą wchodzić inwestycje związane z wytwarzaniem i wykorzystywaniem energii ze źródeł odnawialnych na potrzeby prowadzenia produkcji rolnej.

Pomoc przyznaje się na inwestycje, które nie spowodują wzrostu produkcji, dla której brak jest rynku zbytu.

Pomoc może być przyznana na inwestycje, mające na celu dostosowanie gospodarstwa do standardów, wynikających z przepisów prawa Unii Europejskiej:

1) obowiązujących - pod warunkiem, że inwestycję podejmuje beneficjent działania "Ułatwienie startu młodym rolnikom" zgodnie z biznesplanem, a dostosowanie gospodarstwa rolnego nastąpi przed upływem 36 miesięcy od dnia podjęcia prowadzenia gospodarstwa rolnego;

2) nowowprowadzonych - pod warunkiem, że dostosowanie nastąpi w terminie nie dłuższym niż 36 miesięcy od dnia, w który dany standard stał się obowiązujący.

Opis wymogów i celów w zakresie zwiększenia ogólnych wyników gospodarstw

Pomoc przyznaje się na inwestycje, która:

1) przyczyni się do poprawy ogólnych wyników gospodarstwa:

a) wzrostu wartości dodanej brutto w gospodarstwie (GVA), w szczególności w wyniku racjonalizacji technologii produkcji lub wprowadzenia innowacji, zmiany profilu lub skali produkcji, poprawy jakości produkcji lub zwiększenia wartości dodanej produktu, lub

b) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie ochrony środowiska, lub

c) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie warunków utrzymania zwierząt, lub

d) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie higieny i bezpieczeństwa produkcji, lub

e) poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie infrastruktury drogowej,

2) spełnia wymagania określone przepisami prawa;

3) jest uzasadniona pod względem wysokości kosztów;

4) nie ma charakteru inwestycji odtworzeniowej.

Gospodarstwo, którego dotyczy inwestycja, jest żywotne pod względem ekonomicznym (wielkość ekonomiczna gospodarstwa wynosi co najmniej równowartość 4 ESU) i jest prowadzone przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje zawodowe. W przypadku osób fizycznych będących beneficjentami działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" objętego PROW 2007-2013 dopuszcza się przyznanie pomocy osobie nieposiadającej wymaganych kwalifikacji zawodowych pod warunkiem, że uzyska ona odpowiednie wykształcenie w terminie określonym w związku z przyznaniem pomocy w ramach działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".

Gospodarstwa rolne przejmowane przez beneficjentów działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" wymagają znacznych nakładów inwestycyjnych, w tym związanych z podjęciem produkcji rolnej. W związku z powyższym konieczne jest umożliwienie beneficjentom działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" korzystania z innych form pomocy, szczególnie z pomocy na inwestycje w gospodarstwach rolnych. W działaniu "Modernizacja gospodarstw rolnych" uzależnia się przyznanie pomocy od posiadania odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Biorąc pod uwagę warunki przyznawania pomocy w ramach działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom", wprowadza się dla beneficjentów ww. działania okres przejściowy na uzupełnienie wykształcenia. Uzupełnienie wykształcenia powinno nastąpić w terminie wyznaczonym dla beneficjenta w związku z przyznaniem premii w ramach działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom".

Rodzaj inwestycji

W ramach działania wspierane są inwestycje materialne i niematerialne służące modernizacji produkcji rolnej, w szczególności:

1) inwestycje materialne:

a) budowa lub remont połączony z modernizacją budynków lub budowli,

b) zakup lub instalacja maszyn, urządzeń, w tym sprzętu komputerowego,

c) zakładanie, modernizacja sadów lub plantacji wieloletnich,

d) zakup, instalacja lub budowa elementów infrastruktury technicznej wpływających bezpośrednio na warunki prowadzenia działalności rolniczej, przygotowania do sprzedaży lub sprzedaży bezpośredniej;

2) inwestycje niematerialne:

a) zakup patentów, licencji, w tym licencji na oprogramowanie,

b) usługi związane z przygotowaniem dokumentacji technicznej lub ekonomicznej dotyczącej projektu oraz nadzorem technicznym, związane bezpośrednio z realizacją projektu.

Na poziomie przepisów krajowych wprowadzone będą ograniczenia co do zakresu wspieranych inwestycji (kosztów kwalifikowanych) uwzględniające konieczność eliminowania wzrostu produkcji w niektórych sektorach.

W Polsce stan wyposażenia gospodarstw w sprzęt służący do produkcji rolnej jest niewystarczający, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym; konieczna jest modernizacja zaplecza technicznego gospodarstw. Ze względu na wysokie koszty zakupu środków trwałych i relatywnie niskie dochody uzyskiwane z działalności rolniczej w Polsce, dopuszcza się zakup sprzętu używanego, ale nie starszego niż 5-letni.

Dopuszcza się również nabywanie maszyn lub urządzeń poprzez leasing.

Rodzaje operacji związanych z priorytetami, o których mowa w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005

Inwestycje związane z produkcją mleczarską, prowadzące do:

1) rozwoju produkcji mleczarskiej;

2) zmiany profilu prowadzonej działalności rolniczej, co jest związane z zaprzestaniem produkcji mleczarskiej.

Inwestycje te przyczynią się do poprawy konkurencyjności sektora mleczarskiego.

Definicja beneficjenta

Osoba fizyczna, osoba prawna, spółka osobowa, prowadząca działalność rolniczą w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej.

Osoba fizyczna jest pełnoletnia i nie osiągnęła wieku emerytalnego.

W pierwszym okresie wdrażania Programu, celem ułatwienia dostępu do środków publicznych podmiotom, które dotychczas nie otrzymały wsparcia, ogranicza się możliwość korzystania z pomocy beneficjentom działania "Inwestycje w gospodarstwach rolnych" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004-2006". Szczegółowe zasady w tym zakresie określone są w przepisach krajowych.

Określenie nowo wprowadzonych norm wspólnotowych (oraz obowiązujących norm w przypadku młodych rolników otrzymujących wsparcie na podjęcie działalności)

W ramach działania wspierane mogą być inwestycje dostosowujące gospodarstwo do norm wspólnotowych, które są obowiązujące krócej niż 36 miesięcy. Inwestycje te mogą dotyczyć dostosowania do standardów wynikających z wdrożenia dyrektywy 91/676/EWG w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego - dostosowanie gospodarstw do standardów określonych w programach działań, mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych na wyznaczonych obszarach szczególnie narażonych (OSN). Programy działań dla poszczególnych OSN, obowiązujące na podstawie aktów prawa miejscowego (rozporządzenie dyrektora generalnego regionalnego zarządu gospodarki wodnej) wydawane były od roku 2004 i obejmują okresy 4 letnie. W zakres tych Programów wchodzą m.in. dostosowania gospodarstw dotyczące sposobu przechowywania nawozów naturalnych i pasz objętościowych. Pomoc inwestycyjna na dostosowanie w ww. zakresie może być udzielana o ile inwestycja zostanie zrealizowana nie później niż w okresie 36 miesięcy od daty przewidzianej w programie działań jako termin końcowy dokonania dostosowań w gospodarstwach położonych na OSN.

W przypadku wejścia w życia nowych przepisów wspólnotowych dotyczących gospodarstw rolnych, zakres wsparcia inwestycji dostosowawczych w ramach Programu będą modyfikowane.

W ramach działania wspierane mogą być inwestycje dostosowujące gospodarstwa beneficjentów działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" objętego PROW 2007-2013 do obowiązujących norm wspólnotowych w zakresie:

1) higieny produkcji - rozporządzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych oraz rozporządzenie (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego;

2) warunków utrzymania zwierząt:

a) dyrektywa Rady 98/58/WE z dnia 20 lipca 1998 r. dotycząca ochrony zwierząt hodowlanych,

b) dyrektywa Rady 99/74/WE z dnia 19 lipca 1999 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony kur niosek,

c) dyrektywa Rady 2008/119/WE z dnia 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt,

d) dyrektywa Rady 2008/120/WE z dnia 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony świń.

Pomoc inwestycyjna na dostosowanie w ww. zakresie, zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 będzie udzielana pod warunkiem, że dostosowanie nastąpi nie później niż w okresie 36 miesięcy od daty podjęcia prowadzenia gospodarstwa rolnego.

Gospodarstwa rolne przejmowane przez beneficjentów działania "Ułatwianie startu młodym rolnikom" są w różnym stopniu dostosowane do obowiązujących norm wspólnotowych. W celu ułatwienia młodym rolnikom rozpoczęcia prowadzenia gospodarstwa, konieczne jest wsparcie inwestycji dostosowujących gospodarstwa do obowiązujących norm wspólnotowych. Inwestycje te, niezbędne z punktu widzenia bezpieczeństwa żywności, ochrony środowiska oraz warunków utrzymania zwierząt, są obciążeniem dla nowo powstałego gospodarstwa, gdyż nie przekładają się bezpośrednio na korzyści ekonomiczne.

Rodzaj wsparcia

Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowanych operacji (części poniesionych kosztów realizacji inwestycji).

Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi i na jedno gospodarstwo rolne w ramach działania, w okresie realizacji PROW, nie może przekroczyć 300.000 zł (76.848,2 euro). Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Do realizacji mogą być przyjęte operacje, których wysokość kosztów kwalifikowalnych będzie wynosiła powyżej 20 tys. zł. Ograniczenie to nie dotyczy operacji obejmujących wyłącznie wyposażenie gospodarstwa rolnego w urządzenia do składowania nawozów naturalnych lub projektów związanych z dostosowaniem do norm wspólnotowych.

Intensywność pomocy

Poziom pomocy wynosi maksymalnie:

40% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą;

50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez osobę fizyczną, która w dniu złożenia wniosku o pomoc nie ukończyła 40 roku życia;

50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej na obszarach górskich, innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarach rolnych objętych siecią NATURA 2000 lub obszarach, na których obowiązują ograniczenia w związku z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej;

60% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez osobę fizyczną, która w dniu złożenia wniosku o pomoc nie ukończyła 40 roku życia, na obszarach górskich, innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarach rolnych objętych siecią NATURA 2000 lub obszarach, na których obowiązują ograniczenia w związku z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej;

75% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej w związku z wprowadzeniem w życie Dyrektywy Azotanowej - dotyczy umów zawartych do dnia 30 kwietnia 2008 r.

W przypadku podmiotów wspólnie realizujących operację związaną z priorytetami, o których mowa w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, i polegająca na zakupie na współwłasność maszyny lub urządzenia, poziom pomocy podnosi się o 10 punktów procentowych w stosunku do poziomu określonego powyżej.

Finansowanie

Koszt całkowity: 6 126 649 683 euro

Wydatki publiczne: 2 450 576 348 euro

Postanowienia przejściowe

Nie przewiduje się.

Spójność z pierwszym filarem

Zakres wsparcia udzielanego w ramach działania nie nakłada się z zakresem pomocy przewidzianej w ramach realizowanych w Polsce schematów pomocy, współfinansowanych w ramach I filaru WPR, o których mowa w aneksie I do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Owoce i warzywa (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007, rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 czerwca 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków przyznawania pomocy finansowej wstępnie uznanej grupie producentów owoców i warzyw oraz wykazu kwalifikowanych kosztów inwestycji ujętych w zatwierdzonym planie dochodzenia do uznania (Dz. U. Nr 98, poz. 822))

Jeżeli w planie dochodzenia do uznania wstępnie uznanej grupy producentów owoców i warzyw lub w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację operacji o zakresie zbieżnym z zakresem działania "Modernizacja gospodarstw rolnych", to dany podmiot oraz jego członkowie podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu operacje w ramach PROW 2007-2013.

Wino (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)

Polska nie jest objęta mechanizmami wsparcia rynku wina określonymi w art. 103n oraz art. 190a rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007.

Oliwa z oliwek (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)

W Polsce nie produkuje się oliwy z oliwek, z tego względu rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007 nie ma zastosowania.

Chmiel (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)

W Polsce nie stosuje się instrumentów wsparcia inwestycyjnego dla grup producentów chmielu, o których mowa w art. 122 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007. W związku z tym nie istnieje ryzyko podwójnego finansowania operacji.

Pszczelarstwo (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)

Zapewniona jest spójność wsparcia pszczelarstwa w ramach PROW na lata 2007-2013 oraz Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce w latach 2007/08-2009/10, opracowanego w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 797/2004 oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 917/2004. Program ten nie uwzględnia w swym zakresie kosztów inwestycyjnych odpowiadających zakresowi kosztów kwalifikowalnych określonych dla działania "Modernizacja gospodarstw rolnych". W związku z tym zakresy wsparcia w ramach WPR i PROW 2007-2013 są komplementarne i nie nakładają się.

Cukier (rozporządzenie Rady (WE) nr 320/2006)

Pomoc udzielana w ramach działania "Modernizacja gospodarstw rolnych" może częściowo nakładać się z pomocą udzielaną w ramach działania o tej samej nazwie, wdrażanego w ramach Krajowego Programu Restrukturyzacji.

W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Agencji Rynku Rolnego prowadzone będą kontrole administracyjne.

Tytoń (rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007)

Polska nie uczestniczy w tworzeniu funduszu tytoniowego i nie stosuje systemu wsparcia dla producentów tytoniu przewidzianego w art. 104 ust. 1 lit. b rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007.

Rośliny strączkowe i motylkowe drobnonasienne, krowy i owce (art. 68 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007)

Zgodnie z art. 131 rozporządzenia Rady (WE) 73/2009 nowe państwa członkowskie stosujące system jednolitej płatności obszarowej, a więc również Polska, mogą zdecydować o wykorzystaniu do 10% środków finansowych przeznaczonych na jednolite płatności obszarowe na wsparcie specjalne, o którym mowa w art. 68 tego rozporządzenia.

Na mocy ustawy z dnia 17 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego oraz niektórych innych ustaw Polska wprowadziła:

- specjalną płatność obszarową do powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowych drobnonasiennych oraz

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba gospodarstw rolnych, które otrzymały pomoc (w tym w ramach "nowych wyzwań")	75 420 (1 684)
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro) (w tym w ramach "nowych wyzwań")	5 682 663 400 (186 758 391)
Rezultat	Liczba gospodarstw, które wprowadziły nowe produkty i/lub techniki (w tym w ramach "nowych wyzwań")	56 530 (1 278)
Rezultat	Wzrost wartości dodanej brutto w gospodarstwach, którym udzielono pomocy (w tym w ramach "nowych wyzwań")	1 582 700 460 euro (52 103 324 euro)
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67
Oddziaływanie	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22 270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	99 600
Produkt	(w tym w ramach "nowych wyzwań")	(1 684)
Rezultat	Wskaźniki rzeczowe	brak wartości docelowych

Nazwa działania

Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej

Kod działania

123.

Podstawa prawna

Art. 28 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 19 oraz pkt 5.3.1.2.3 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Wsparcie przetwórstwa produktów rolnych jest szczególnie istotne, bowiem sektor ten zaliczany jest do bardzo ważnych gałęzi polskiej gospodarki, zarówno pod względem zatrudnienia jak i wartości produkcji. Pomoc będzie kierowana przede wszystkim do małych i średnich przedsiębiorstw, które w Unii Europejskiej w największym zakresie przyczyniają się do powiększania produktu krajowego brutto oraz zapewniają ponad połowę miejsc pracy. Wsparcie większych zakładów będzie przyczyniać się do poprawy ich pozycji konkurencyjnej na rynkach globalnych. Pomoc udzielona w ramach działania wpływać będzie również na sytuację producentów rolnych, którzy ze względu na powiązania kontraktacyjne z zakładami przetwórczymi lub podmiotami prowadzącymi handel hurtowy uzyskają stabilizację zbytu produktów rolnych.

Działanie będzie wdrażane horyzontalnie, bez wydzielenia środków dla poszczególnych województw. Szeroki zakres wspieranych sektorów przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych pozwoli na uwzględnienie potrzeb inwestycyjnych we wszystkich regionach kraju.

Cel działania

Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw w sektorze przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych, uwarunkowana wzrostem wartości dodanej, jakości produkcji, obniżeniem kosztów oraz rozwojem nowych produktów, procesów i technologii produkcji, jak również poprawa warunków produkcji w odniesieniu do obowiązujących lub nowo wprowadzanych standardów. Celem realizacji działania jest również wzmocnienie pozycji grup producentów rolnych w kanale marketingowym zbytu produktów, a także szerszy ich udział w uzyskiwaniu wartości dodanej produkcji rolnej poprzez wsparcie inwestycji w zakresie przetwarzania produktów rolnych.

Pomoc udzielana w ramach działania ma przyczynić się do konsolidacji podmiotów w zakresie przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych. Konsolidacja występuje w przypadku, gdy:

1) łączą się co najmniej 2 podmioty prowadzące działalność w zakresie przetwórstwa: mleka, mięsa, owoców i warzyw, zboża, których następcą prawnym jest podmiot, w którym producenci rolni posiadają większość praw głosu lub decydujący wpływ na jego działalność (a w przypadku sektora przetwórstwa mleka kontrolują go w całości);

2) beneficjent realizuje operację dotyczącą wprowadzania do obrotu: mleka i wyrobów z mleka, mięsa i wyrobów z mięsa, owoców i warzyw oraz zboża, w którym większość udziałów posiada co najmniej 5 podmiotów (udział każdego z nich nie może przekraczać 20% udziałów całości beneficjenta), prowadzących, przynajmniej od dnia 1 stycznia 2007 r., działalność w zakresie przetwórstwa produktów rolnych, wśród których większość udziałowców po konsolidacji stanowią podmioty, w których producenci rolni posiadają bezpośrednio większość praw głosu lub wywierają decydujący wpływ na jego działalność.

Zakres działania

Pomoc może być przyznana na projekty dotyczące przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych objętych załącznikiem nr 1 do Traktatu Wspólnot Europejskich, z wyłączeniem produktów rybnych, przy czym produkt będący wynikiem przetwarzania powinien być również produktem rolnym - stanowi to linię demarkacyjną z programami współfinansowanymi w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej i funduszy strukturalnych w latach 2007-2013.

Pomoc udzielana jest na realizację projektów związanych z modernizacją lub budową zakładów przetwórstwa produktów rolnych lub infrastruktury handlu hurtowego produktami rolnymi. Wsparcie dotyczy inwestycji, których celem jest poprawa ogólnych wyników przedsiębiorstw, warunków ochrony środowiska, a w przypadku mikroprzedsiębiorstw, dostosowanie do nowowprowadzonych norm wspólnotowych.

Rodzaj i wielkość przedsiębiorstwa beneficjenta

Osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która:

- posiada zarejestrowaną działalność w zakresie przetwórstwa lub wprowadzania do obrotu produktów rolnych,

- działa jako przedsiębiorca wykonujący działalność jako małe lub średnie przedsiębiorstwo⁶² lub przedsiębiorstwo zatrudniające mniej niż 750 pracowników, lub przedsiębiorstwo, którego obrót nie przekracza równowartości w zł 200 mln euro.

W pierwszym okresie wdrażania Programu, celem ułatwienia dostępu do środków publicznych podmiotom, które dotychczas nie otrzymały wsparcia, ogranicza się możliwość korzystania z pomocy beneficjentom działania "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004-2006". Szczegółowe zasady w tym zakresie określone są w przepisach krajowych.

W ramach działania zakłada się priorytetowe traktowanie:

1) grup producentów rolnych;

2) wstępnie uznanych grup producentów owoców i warzyw;

3) uznanych organizacji producentów owoców i warzyw;

4) podmiotów skonsolidowanych w zakresie przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych.

W związku z tym wprowadza się dwuetapowy nabór wniosków o przyznanie pomocy, preferujący te podmioty w zakresie pierwszeństwa składania wniosków.

Szczegółowe zasady w tym zakresie określone są w przepisach krajowych.

Opis wymogów i celów w odniesieniu do poprawy ogólnych wyników przedsiębiorstw

Pomoc może być przyznana podmiotom zdolnym do realizacji planowanego przedsięwzięcia, co weryfikowane jest na podstawie analizy danych ekonomicznych dotyczących dotychczasowej działalności gospodarczej oraz projekcji finansowych zawartych w planie przedsięwzięcia. Realizacja projektu musi prowadzić do poprawy ogólnych wyników przedsiębiorstwa, czego odzwierciedleniem będzie wzrost wartości dodanej brutto. Warunek ten nie dotyczy projektów związanych z ochroną środowiska.

Inwestycja, której dotyczy projekt, musi spełniać wszystkie wymagania określone przepisami prawa mające zastosowanie do tej inwestycji.

Pomoc może być udzielona na realizację projektów w zakładach spełniających obowiązujące standardy higieniczno - sanitarne, ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt.

Wspierane są projekty realizowane przez przedsiębiorców, którzy zaopatrują się w surowce na podstawie umów długoterminowych, zawieranych z producentami rolnymi lub podmiotami wstępnie przetwarzającymi produkty rolne.

Inwestycje zakładające wzrost mocy produkcyjnych mogą być wspierane pod warunkiem udokumentowania bazy surowcowej oraz wykazania możliwości zbytu planowanej produkcji.

Projekty nie mogą dotyczyć sprzedaży detalicznej.

Główne sektory produkcji

W ramach działania wspierane są inwestycje w sektorach przetwórstwa: mleka (z wyjątkiem produkcji masła), mięsa, owoców i warzyw (z wyjątkiem produkcji napojów winopodobnych i winopochodnych), zbóż (z wyjątkiem produkcji słodu), ziemniaków, jaj, miodu, lnu i konopi, roślin oleistych, wysokobiałkowych, przetwarzania produktów rolnych na cele energetyczne, a także usługowego zamrażania wraz z przechowywaniem produktów rolnych.

Pomocą finansową objęte są projekty dotyczące sprzedaży hurtowej produktów rolnych: owoców i warzyw, kwiatów i roślin, mleka i wyrobów mleczarskich, mięsa i wyrobów z mięsa, zbóż, rzepaku oraz materiału siewnego roślin rolniczych i warzywnych.

Szczegółowy wykaz rodzajów działalności według Polskiej Klasyfikacji Działalności objętej pomocą w niniejszym działaniu zostanie określony w legislacji krajowej.

Rodzaj inwestycji (materialne - niematerialne)

Pomoc finansowa może być przyznana na inwestycje obejmujące w szczególności:

1. Inwestycje materialne:

a) budowę, modernizację lub przebudowę budynków lub budowli stanowiących infrastrukturę zakładów przetwórstwa lub handlu hurtowego produktami rolnymi,

b) zakup lub instalację maszyn lub urządzeń do przetwarzania, magazynowania lub przygotowania produktów do sprzedaży,

c) zakup lub instalację aparatury pomiarowej, kontrolnej oraz sprzętu do sterowania procesem produkcji lub magazynowania,

d) zakup specjalistycznych środków transportu,

e) zakup lub instalację urządzeń służących poprawie ochrony środowiska.

2. Inwestycje niematerialne:

a) zakup oprogramowania służącego zarządzaniu przedsiębiorstwem oraz sterowaniu procesem produkcji i magazynowania,

b) wdrożenie procedury systemów zarządzania jakością,

c) przygotowanie dokumentacji technicznej projektu,

d) przygotowanie biznesplanu,

e) opłaty za patenty lub licencje,

f) koszty nadzoru urbanistycznego, architektonicznego, budowlanego lub konserwatorskiego.

Rodzaje operacji związanych z priorytetami, o których mowa w art. 16 a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005

Inwestycje związane z poprawą przetwórstwa i marketingu produktów mleczarskich, przyczyniające się do poprawy konkurencyjności sektora mleczarskiego.

Wyznaczenie standardów, przy których można przyznać okres karencji mikroprzedsiębiorstwom zgodnie z nowowprowadzonymi normami wspólnotowymi

Według stanu na dzień 1 stycznia 2007 r. brak nowowprowadzonych norm wspólnotowych objętych okresem karencji zgodnie z art. 28 pkt c rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

W przypadku wejścia w życie nowych przepisów wspólnotowych w okresie trwania Programu, zastrzega się możliwość realizacji przez mikroprzedsiębiorstwa inwestycji dostosowawczych zgodnie z ww. przepisem.

Rodzaj wsparcia

Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych projektu. Maksymalna wysokość pomocy, przyznana w okresie realizacji PROW jednemu beneficjentowi:

1) prowadzącemu działalność w zakresie przetwarzania: mleka, mięsa, owoców i warzyw oraz zboża, który jest następcą prawnym innych podmiotów prowadzących działalność w powyższym zakresie, w którym producenci rolni posiadają bezpośrednio większość praw głosu lub wywierają decydujący wpływ na jego działalność (a w przypadku sektora przetwórstwa mleka kontrolują go w całości), wynosi 50.000.000 zł (12.808.033,25 euro) albo

2) prowadzącemu działalność w zakresie wprowadzania do obrotu: mleka i wyrobów z mleka, mięsa i wyrobów z mięsa, owoców i warzyw oraz zboża, w którym większość udziałów posiada co najmniej 5 podmiotów (udział każdego z nich nie może przekraczać 20% całości udziałów przedsiębiorstwa), prowadzących, przynajmniej od dnia 1 stycznia 2007 r., działalność w zakresie przetwórstwa produktów rolnych, wśród których co najmniej połowę udziałowców po konsolidacji stanowią podmioty, w których producenci rolni posiadają bezpośrednio większość praw głosu lub wywierają decydujący wpływ na ich działalność, wynosi 50.000.000 zł (12.808.033,25 euro).

Zgodnie z art. 28 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, wsparcie może zostać udzielone podmiotom spełniającym definicje mikro-, małego, średniego przedsiębiorstwa bądź przedsiębiorstwu zatrudniającemu mniej niż 750 pracowników lub posiadającemu obrót nieprzekraczający 200 milionów euro.

W pozostałych przypadkach maksymalna wysokość pomocy przyznana w okresie realizacji PROW jednemu beneficjentowi wynosi 20.000.000 zł (5.123.213,3 euro).

Wielkość pomocy przyznanej na realizację jednego projektu nie może być niższa niż 100.000 zł (25.616,1 euro). Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny..

Intensywność pomocy

Poziom pomocy wynosi maksymalnie:

1) 25% kosztów inwestycji kwalifikującej się do wsparcia, realizowanej przez przedsiębiorcę, który nie jest małym lub średnim przedsiębiorcą;

2) 40% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez przedsiębiorcę wykonującego działalność jako małe lub średnie przedsiębiorstwo;

3) 50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez przedsiębiorcę wykonującego działalność jako małe lub średnie przedsiębiorstwo:

- który zaopatruje się w surowce na podstawie umów długoterminowych, zawieranych z grupami producentów rolnych lub wstępnie uznanymi grupami lub uznanymi organizacjami producentów owoców i warzyw lub

- który jest zarejestrowany jako grupa producentów rolnych lub ich związek, lub wstępnie uznana grupa, lub uznana organizacja producentów owoców i warzyw lub

- który realizuje projekt dotyczący przetwarzania produktów rolnych na cele energetyczne.

Główne kryteria demarkacyjne

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2

W celu wyeliminowania możliwości podwójnego finansowania projektów prowadzone będą kontrole krzyżowe. Szczegółowe zasady dotyczące kontroli krzyżowych zostaną określone na poziomie krajowym.

Finansowanie

Koszt całkowity: 3 344 505 765 euro

Wydatki publiczne: 836 126 441 euro

Postanowienia przejściowe

Brak

Spójność z pierwszym filarem

Zgodnie z art. 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 i art. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 warunki udzielania pomocy w ramach poszczególnych działań PROW są skoordynowane z systemami wsparcia wspólnej polityki rolnej. Generalnie PROW stanowi główne źródło wsparcia dostosowań przetwórstwa i marketingu produktów rolnych, podczas gdy inne systemy przewidziane regulacjami wspólnotowymi wdrażane są w niewielkim zakresie. W związku z tym, wykluczenie możliwości udzielenia dofinansowania na tę samą operację z więcej niż jednego źródła zostało odzwierciedlone poprzez odpowiednie rozwiązania programowe lub systemy zapewnienia kontroli krzyżowej mające na celu uniknięcie podwójnego finansowania. Polska zastosuje wyjątek, o którym mowa w art. 5 ust. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, w odniesieniu do sektora owoców i warzyw.

Jeżeli w planie dochodzenia do uznania wstępnie uznanej grupy producentów owoców i warzyw lub w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację operacji o zakresie zbieżnym z zakresem działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej", to dany podmiot oraz jego członkowie podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu operacje w ramach PROW 2007-2013.

Wino

Polska nie jest objęta mechanizmami wsparcia rynku wina określonymi w art. 103n oraz art. 190a rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007.

Oliwa z oliwek

W Polsce nie produkuje się oliwy z oliwek, z tego względu rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007 nie ma zastosowania.

Chmiel

Miód

Zapewniona jest spójność wsparcia pszczelarstwa w ramach PROW na lata 2007-2013 oraz Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce w latach 2007/08-2009/10, opracowanego w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 797/2004 oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 917/2004. Program ten nie uwzględnia w swym zakresie kosztów inwestycyjnych odpowiadających zakresowi kosztów kwalifikowalnych określonych dla działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej". W związku z tym zakresy wsparcia w ramach WPR i PROW na lata 2007-2013 są komplementarne i nie nakładają się.

Cukier

Sektor produkcji cukru nie jest objęty zakresem wsparcia działania "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej".

Pomoc na działanie "Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej", realizowane w ramach Krajowego Programu Restrukturyzacji, dotyczy pomocy na rzecz dywersyfikacji w regionach objętych restrukturyzacją przemysłu cukrowniczego. Pomoc na to działanie, udzielana w ramach Krajowego Programu Restrukturyzacji, może częściowo nakładać się z pomocą udzielaną w ramach PROW.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba przedsiębiorstw, które otrzymały pomoc	1 135
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro)	2 403 863 500
Rezultat	Liczba przedsiębiorstw, które wprowadziły nowe produkty i/lub techniki	230
Rezultat	Wzrost wartości dodanej brutto w przedsiębiorstwach, którym udzielono pomocy (euro)	2 482 360 000
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67
Oddziaływanie	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22 270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	2 660
Rezultat	Wzrost rentowności sprzedaży we wspieranych przedsiębiorstwach	130% wartości bazowej
Rezultat	Liczba projektów dotyczących nowych produktów i/lub technik	530

Nazwa działania

Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa

Kod działania

125.

Podstawa prawna

Art. 20 i 30 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Działanie wdrażane w ramach dwóch schematów:

1) schemat I - Scalanie gruntów;

2) schemat II - Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi.

Schemat I:

Pomoc udzielana w ramach schematu służy poprawie struktury obszarowej poszczególnych gospodarstw rolnych oraz gruntów leśnych. W wyniku zmniejszania liczby działek ewidencyjnych uzyskuje się poprawę efektywności gospodarowania poprzez zmniejszenie kosztów transportu oraz ułatwienie mechanizacji upraw polowych, jednocześnie zapewniając każdej z poscaleniowych działek ewidencyjnych dostęp do urządzeń infrastruktury technicznej. W ramach projektu scalenia przeprowadza się prace w zakresie zagospodarowania poscaleniowego terenu, uwzględniające wymogi środowiska naturalnego. Prace te obejmują w szczególności zapewnienie niezbędnych dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych stanowiących własność gmin.

Na podstawie doświadczeń wynikających z wdrażania działania "Scalanie gruntów" w ramach SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" przeprowadzone zostaną badania dotyczące efektywności ekonomicznej projektów. Wyniki tych badań pozwolą na przyszłe wprowadzenie do oceny projektów w ramach niniejszego działania także elementu oceny ekonomicznej.

Schemat II:

Pomoc udzielana w ramach schematu dotyczy realizacji projektów z zakresu melioracji wodnych, a także projektów związanych z kształtowaniem przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego koryta cieku naturalnego, pod warunkiem, że służą one regulacji stosunków wodnych w glebie, ułatwieniu jej uprawy oraz ochronie przeciwpowodziowej użytków rolnych, w tym w szczególności:

- budowa lub remont urządzeń melioracji wodnych służących do retencjonowania i regulacji poziomu wód, np. jazów, zastawek, zbiorników wodnych, stopni wodnych itp.,

- budowa lub remont systemów nawodnień grawitacyjnych,

- remont istniejących urządzeń melioracji wodnych w celu dostosowania ich do nawodnień grawitacyjnych,

- budowa lub remont urządzeń doprowadzających i odprowadzających wodę w ramach systemów urządzeń melioracji wodnych,

- projekty służące poprawie warunków korzystania z wód dla potrzeb rolnictwa,

- projekty z zakresu poprawy ochrony przeciwpowodziowej użytków rolnych.

Budowa urządzeń umożliwiających retencjonowanie wód, w szczególności retencję glebową i zapobieganie odwadnianiu, a także renaturyzacja torfowisk i cieków w sposób odtwarzający ich zdolność retencyjną ma istotne znaczenie środowiskowe i gospodarcze, przyczynia się do poprawy zdolności magazynowania wody, a operacje z tego zakresu realizują cele wymienione w art. 16 a rozporządzenia (WE) nr 1698/2005, sformułowane zgodnie z ustaleniami dokonanymi podczas przeglądu WPR (Health Check).

Cel działania

Schemat I

1. Poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych poprzez wykonanie prac scaleniowych.

2. Wytyczenie i urządzenie funkcjonalnej sieci dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych oraz dojazdów do zabudowań gospodarczych.

3. Wydzielenie, bez procedury wywłaszczeniowej, niezbędnych gruntów na cele infrastruktury technicznej i społecznej w ramach postępowania scaleniowego.

Schemat II

1. Poprawa jakości gleb poprzez regulację stosunków wodnych.

2. Zwiększenie retencji wodnej.

3. Poprawa ochrony użytków rolnych przed powodziami.

Zakres działania

Schemat I:

1) opracowanie projektu scalenia (dokumentacji geodezyjno-prawnej);

2) zagospodarowanie poscaleniowe związane z organizacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

Schemat II:

1) opracowanie dokumentacji technicznej projektów;

2) koszty robót budowlano-montażowych z zakresu melioracji wodnych, w tym dotyczących retencji wodnej, w szczególności budowy i modernizacji sztucznych zbiorników wodnych, budowli piętrzących oraz urządzeń do nawodnień grawitacyjnych i ciśnieniowych;

3) koszty wykupu gruntu pod inwestycje (koszty te nie mogą stanowić więcej niż 10% całkowitych kosztów kwalifikowalnych projektu).

Definicja beneficjenta

Schemat I - Starosta

Schemat II - Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych

Forma i wysokość pomocy

Pomoc polega na refundacji kosztów kwalifikowalnych poniesionych na realizację projektów.

Schemat I

Pomoc może być przyznana na projekty:

1) zgodne z ustawą z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. z 2003 r. Nr 178 poz. 1749 z późn. zm.) w szczególności poparte wystąpieniem do starosty ponad 50% właścicieli gospodarstw rolnych z projektowanego obszaru scalenia, lub których łączny obszar przekracza połowę powierzchni projektowanego obszaru scalenia;

2) zgodne z wieloletnim programem inwestycyjnym;

3) dla których opracowano założenia do projektu scalenia gruntów;

4) dla których przeprowadzono ocenę oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko zgodnie z obowiązującymi przepisami;

5) realizowane na obszarach Natura 2000 oraz innych obszarach chronionych w sposób umożliwiający pełnienie przez nie dotychczasowej lub planowanej funkcji;

6) dla których maksymalny koszt opracowania projektu scalenia nie przekroczy kwoty:

a) 500 euro na 1 ha gruntów objętych postępowaniem dla województw: lubelskiego, podkarpackiego, małopolskiego, śląskiego i świętokrzyskiego,

b) 350 euro na 1 ha gruntów objętych postępowaniem - dla pozostałych województw,

7) w zakresie zagospodarowania poscaleniowego, związanego z organizacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zgłoszonych do realizacji w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006";

8) dla których maksymalny koszt wykonania prac poscaleniowych nie przekroczy kwoty 900 euro na 1 ha scalanych gruntów.

Schemat II

Pomoc może być przyznana na projekty:

1) zgodne z ustawą z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (Dz. U. z 2005r. Nr 239 poz. 2019, z późn. zm.), w szczególności:

a) poparte wystąpieniem właścicieli gruntów o przeprowadzenie inwestycji w zakresie budowy urządzeń melioracji wodnych szczegółowych,

b) dla których po zrealizowaniu projektu właściciele gruntów dokonają zwrotu 20% kosztów wykonania urządzeń melioracji wodnych szczegółowych, określonych w końcowym raporcie z realizacji inwestycji, w ramach opłaty inwestycyjnej, stanowiącej dochody budżetu państwa,

2) z zakresu budowy i modernizacji urządzeń melioracji wodnych, w tym dotyczących retencji wody i nawodnień użytków rolnych;

3) dla których opracowano kosztorys inwestorski;

4) zgodne z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm.);

4a) zgodne z ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm.), w szczególności w zakresie przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko;

5) zgodne z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.), w szczególności w zakresie:

a) niepowodowania pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin i zwierząt na obszarach Natura 2000,

b) uzyskiwania decyzji właściwego organu dotyczącej warunków prowadzenia robót na terenach o walorach krajobrazowych i ekologicznych, terenach masowych lęgów ptactwa, występowania skupień gatunków chronionych oraz tarlisk, zimowisk i miejsc masowej migracji ryb i innych organizmów wodnych, w tym na obszarach Natura 2000, rezerwatów przyrody itp.

Poziom wsparcia

Poziom pomocy wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych inwestycji.

Wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 25% kosztów kwalifikowalnych projektu, pochodzi z budżetu państwa.

W przypadku operacji z zakresu retencji wodnej, realizowanych z udziałem środków przyznanych po przeglądzie WPR (Health Check), wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 10 % kosztów kwalifikowalnych projektu, pochodzi z budżetu państwa.

Główne kryteria demarkacyjne

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2

Finansowanie

Koszt całkowity: 524 105 278 euro

Wydatki publiczne: 524 105 278 euro

Schemat I: 115 381 063 euro

Schemat II: 408 724 215 euro

Postanowienia przejściowe

Pomoc może być przyznana na realizację projektów w zakresie zagospodarowania poscaleniowego związanego z organizacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zgłoszonych i zatwierdzonych do realizacji w ramach działania 2.2. "Scalanie gruntów" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006". Szacowana wysokość zobowiązań z okresu 2004-2006 wynosi 5 mln euro.

Pomoc państwa

Nie dotyczy

Zasięg geograficzny

Cały kraj

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów (w tym w ramach "nowych wyzwań")	Schemat I: 322 Schemat II: 746 (Schemat II: 42)
	Liczba projektów finansowanych w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006	Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.2. "Scalanie gruntów" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006":5 Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.5. "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi" w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006":0
	Całkowita wartość inwestycji (euro) (w tym w ramach "nowych wyzwań")	Schemat I: 115 381 063 Schemat II: 408 724 215 (19 959 563)
	Całkowita wartość inwestycji (euro) w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006	Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.2. "Scalanie gruntów" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006": 5 000 000 Projekty zatwierdzone do realizacji w ramach działania 2.5. "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi" w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006":0
Rezultat	Wzrost wartości dodanej brutto w gospodarstwach, którym udzielono pomocy (euro)	Schemat I: 77 295 060 Schemat II: 22 366 400
Oddziaływanie	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22 270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Średnia liczba gospodarstw uczestniczących w projekcie scaleniowym	Schemat I: 70
Rezultat	Łączna powierzchnia gruntów objętych postępowaniami scaleniowymi	Schemat I: 193 tys. ha
	Średnia powierzchnia gospodarstwa podlegającego scaleniu	Schemat I: 8 ha
	Średnia liczba działek ewidencyjnych w gospodarstwie po scaleniu	Schemat I: 5
	Wskaźnik zmniejszenia liczby działek w gospodarstwie po scaleniu	Schemat I: 0,5
	Gęstość sieci dróg (km/100 ha) na obiektach scaleniowych	Schemat I: 4 km/100 ha
	Powierzchnia użytków rolnych, na których nastąpiła regulacja stosunków wodnych (melioracje wodne szczegółowe) (w tym w ramach "nowych wyzwań")	Schemat II: 56 200 ha (3 190 ha)
	Powierzchnia użytków rolnych, na których nastąpiła poprawa ochrony przeciwpowodziowej (w tym w ramach "nowych wyzwań")	Schemat II: 46 860 ha (2 660 ha)
	Retencja wody	Schemat II: 140 553 800 m³
	(w tym w ramach "nowych wyzwań")	(7 981 400 m³)
	Efekty rzeczowe inwestycji (melioracje	Schemat II: brak wartości
	wodne podstawowe)	docelowych

Nazwa działania

Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działań zapobiegawczych

Kod działania

126.

Podstawa prawna

Art. 20 lit. b ppkt vi rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277 z 21.10.2005, str. 1, z późn. zm.).

Art. 55 oraz pkt 5.3.1.2.6 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368 z 23.12.2006, str. 15, z późn. zm.).

Uzasadnienie

W 2010 r. wystąpiły na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej intensywne opady atmosferyczne (w tym gradobicia), które stały się przyczyną powodzi i osuwisk ziemi; spowodowały one znaczne straty zarówno w uprawach, jak i w majątku służącym do produkcji rolnej. Wystąpienie niekorzystnych zjawisk atmosferycznych jest trudne do przewidzenia i może nastąpić także w przyszłości, doprowadzając do zniszczeń w gospodarstwach rolnych. Dlatego istnieje potrzeba uwzględnienia w Programie wsparcia inwestycji mających na celu przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku takich zdarzeń.

Cele działania

Odtworzenie majątku w gospodarstwach rolnych, w tym inwentarza żywego oraz plantacji wieloletnich, zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych.

Cele szczegółowe działania:

1) przywrócenie funkcjonalności budynkom lub budowlom w gospodarstwach rolnych;

2) odtworzenie produkcji zwierzęcej przez zakup inwentarza żywego;

3) odtworzenie plantacji wieloletnich;

4) odtworzenie parku maszynowego;

5) przywrócenie funkcjonalności infrastruktury technicznej w gospodarstwie rolnym.

Zakres działania

Pomoc jest przeznaczona na inwestycje związane z przywracaniem potencjału produkcji roślinnej lub zwierzęcej, z wyłączeniem produkcji leśnej lub rybnej, w gospodarstwach dotkniętych klęską żywiołową.

Wypłaconą pomoc należy wykorzystać na inwestycje w gospodarstwie rolnym przyczyniające się do odtworzenia bazy produkcyjnej przydatnej do prowadzenia działalności rolniczej, w tym budynków i budowli, również takich, które przyczyniają się do utrzymania w dobrym stanie sprzętu i infrastruktury technicznej, odtworzenia infrastruktury technicznej, maszyn i urządzeń wykorzystywanych do prowadzenia produkcji rolnej, stada zwierząt gospodarskich. W wyniku odtworzenia potencjału produkcyjnego możliwa jest zmiana profilu prowadzonej działalności rolniczej.

W celu zapewnienia postępu technologicznego w gospodarstwach dotkniętych klęską żywiołową dopuszcza się wyłącznie zakup nowych rzeczy, w tym maszyn i urządzeń.

Wykorzystanie pomocy jest dokumentowane dowodami poniesienia wydatków.

Kryteria dostępu

Pomoc przyznaje się beneficjentom, w których gospodarstwach, w wyniku wystąpienia niekorzystnego zjawiska atmosferycznego, zostały poniesione straty w środkach trwałych służących do produkcji rolnej (budynkach, budowlach, maszynach, urządzeniach, inwentarzu żywym, plantacjach wieloletnich) w wysokości równej co najmniej kwocie 5 tys. zł.

Rodzaj inwestycji

W ramach działania są wspierane inwestycje służące produkcji rolnej, w szczególności:

1) budowa, remont lub modernizacja budynków lub budowli, zakup stada podstawowego zwierząt gospodarskich w rozumieniu ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt;

2) zakup, instalacja lub budowa elementów infrastruktury technicznej wpływających na warunki prowadzenia działalności rolniczej, w tym drogi wewnętrzne, ujęcia wody, instalacje elektryczne;

3) odtwarzanie sadów lub plantacji wieloletnich;

4) zakup, instalacja lub budowa wyposażania sadów, plantacji wieloletnich oraz trwałych użytków zielonych;

5) zakup lub instalacja maszyn, urządzeń do produkcji rolnej.

Definicja beneficjenta

Osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, prowadząca działalność rolniczą w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc ma formę grantu.

Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowalnych operacji.

Maksymalna wysokość wsparcia wynosi 130% wartości strat poniesionych w gospodarstwie, przy czym nie może być większa niż 300 tys. zł na gospodarstwo w okresie realizacji Programu.

Kwota pomocy może stanowić maksymalnie 90% kosztów kwalifikowalnych operacji.

Finansowanie

Koszt całkowity: 215 266 667 euro

Wydatki publiczne: 193 740 000 euro

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Łączna powierzchnia objęta działaniami zapobiegawczymi/ odtworzeniowymi związanymi z naturalnymi katastrofami	78 950 ha
Rezultat	Całkowita wartość inwestycji (euro)	216 113 000

Nazwa działania

Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności

Kod działania

132.

Podstawa prawna

Art. 32 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 22 oraz pkt 5.3.1.3.2. rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie interwencji

Wsparcie systemów żywności wysokiej jakości jest szczególnie ważne, ponieważ rynek produktów o wysokiej, potwierdzonej jakości w Polsce dopiero się rozwija. Udział w systemie chronionych oznaczeń geograficznych, chronionych nazw pochodzenia, gwarantowanych tradycyjnych specjalności, rolnictwa ekologicznego oraz integrowanej produkcji umożliwia osiągniecie wyższych dochodów przy jednoczesnej ochronie dziedzictwa narodowego oraz dbaniu o wpływ całego procesu wytwarzania na środowisko. Wytwarzanie produktów objętych ww. systemami umożliwia zmianę sposobu konkurowania - zamiast wytwarzania dużej ilości produktów homogenicznych produkuje się wysokojakościowe wyroby. Współpraca producentów objętych systemami jakości żywności sprzyja zwiększaniu siły ekonomicznej podmiotów znajdujących się na rynku.

Efektywne zrealizowanie tych założeń wymaga jednak, aby konsumenci byli skłonni zapłacić więcej za produkty wytwarzane w ramach tych systemów. Poziom rozpoznawalności produktów uczestniczących we wspieranych systemach jakości żywności jest niski, co obecnie ogranicza możliwość uzyskania wyższych dochodów dla producentów tych produktów. Dlatego też konieczna jest pomoc państwa w tym zakresie. Pomoc ta ma wesprzeć pokrycie wyższych kosztów produkcji (związanych np. z dodatkową kontrolą) do czasu, kiedy będą one odzwierciedlone w wyższej cenie produktów na rynku.

Cel działania

1. Poprawa jakości produkcji i produktów rolnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi.

2. Zwiększenie spożycia żywności wysokiej jakości.

3. Wsparcie rolników wytwarzających żywność wysokiej jakości.

Zakres działania

Cel działania realizowany jest poprzez finansowe wsparcie rolników uczestniczących w systemach jakości żywności. Działanie jest realizowane na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Definicja beneficjenta

Producent rolny - osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która została wpisana do ewidencji producentów na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności (Dz. U. z 2004 r. Nr 10, poz. 76) oraz wytwarza produkty uczestniczące w systemach jakości żywności.

Lista wspólnotowych i krajowych systemów jakości żywności kwalifikujących się do wsparcia

Cel działania realizowany jest poprzez wsparcie rolników uczestniczących w dobrowolnych systemach dotyczących jakości żywności:

1. systemy wspólnotowe:

a) System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych oraz Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności w rozumieniu rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych (Dz. Urz. UE L 343 z 14.12.2012, str. 1);

b) produkcja ekologiczna w rozumieniu rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (Dz. Urz. UE L 189 z 20.07.2007, str. 1).

2. systemy krajowe:

a) Integrowana produkcja (IP) w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (Dz. U. poz. 455, z 2014 r. poz. 822 i 827 oraz z 2015 r. poz. 39);

b) system Jakość Tradycja uznany za krajowy system jakości żywności na mocy decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 czerwca 2007 r.;

c) system Quality Meat Program (QMP) uznany za krajowy system jakości żywności na mocy decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 października 2008 r. zmienionej decyzjami Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 stycznia 2011 r. oraz z dnia 30 września 2011 r.;

d) inne krajowe systemy jakości.

Uzasadnienie dla wsparcia systemu Produkcji Integrowanej

System integrowanej produkcji spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Integrowana produkcja (IP) to rozwijający się prośrodowiskowy system gospodarowania uwzględniający najnowsze osiągnięcia nauki i techniki rolniczej, w ramach którego wytwarzana jest żywność. W systemie tym produkowane są wysokiej jakości owoce, warzywa oraz rolnicze płody rolne. Specyfika uprawy wynika z prawidłowo dobranego płodozmianu i agrotechniki, racjonalnego nawożenia opartego na rzeczywistym zapotrzebowaniu pokarmowym roślin. Chemiczna ochrona roślin w odróżnieniu od rolnictwa konwencjonalnego ograniczona jest do stosowania tylko środków ochrony roślin bezpiecznych dla środowiska naturalnego, w tym dla organizmów pożytecznych. Zabronione jest stosowanie preparatów z grupy toksycznych i bardzo toksycznych dla ludzi. Środki ochrony roślin stosuje się tylko wtedy, gdy inne metody ograniczania występowania agrofagów nie są wystarczające, w możliwie najniższych dopuszczalnych dawkach i stosuje się je po przekroczeniu przez agrofaga progu szkodliwości lub na podstawie sygnalizacji. System produkcji integrowanej jest systemem zawierającym szczegółowe obowiązki dotyczące metod gospodarowania, które określone są w metodykach (IP) i gwarantują, iż produkty uzyskane taką metodą w sposób znaczący przewyższają handlową jakość produktów w zakresie zdrowia roślin i ochrony środowiska naturalnego.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem, który obejmuje opisy produktów, a zgodność z tymi opisami jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Produkt w systemie IP jest uzyskiwany zgodnie z zasadami określonymi w ustawie z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin. Produkcja w systemie IP jest prowadzona zgodnie ze szczegółowymi metodykami zatwierdzonymi przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa, które dokładnie określają sposób prowadzenia upraw. Zgodność sposobu prowadzenia upraw z metodykami IP oraz obowiązującymi w tym zakresie przepisami jest weryfikowana w trakcie przeprowadzonych kontroli obejmujących:

- kontrolę Notatnika IP obejmującą wszystkich producentów,

- kontrolę w gospodarstwie w trakcie wegetacji roślin,

- kontrolę jakości płodów rolnych.

Instytucją kontrolującą i sprawującą nadzór nad prawidłowością funkcjonowania systemu IP jest Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Za certyfikację w systemie IP jest odpowiedzialny wojewódzki inspektor ochrony roślin i nasiennictwa (WIORiN), a także podmiot upoważniony do prowadzenia działalności w tym zakresie przez WIORiN. Posiadanie certyfikatu IP świadczy o tym, że produkt został wyprodukowany zgodnie z zasadami IP.

Integrowana produkcja jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dla nich dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest zgłoszenie się do WIORiN albo do podmiotu upoważnionego do prowadzenia działalności w zakresie certyfikacji w IP, a następnie poddanie się kontrolom oraz przestrzeganie zasad, które mają zagwarantować produkcję żywności wysokiej jakości.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dla nich dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest zgłoszenie się do Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, poddanie się kontrolom oraz przestrzeganie zasad, które mają zagwarantować produkcję żywności wysokiej jakości.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikowalności wytworzonych ramach tego systemu produktów. Jedną z podstawowych zasad w systemie Integrowanej Produkcji jest możliwość identyfikowania miejsca pochodzenia produktu. Cel ten osiągnięty jest poprzez odpowiednie ewidencjonowanie producenta. Na podstawie pierwszego zgłoszenia do systemu IP producent zostaje wpisany do ewidencji pod niepowtarzalnym numerem, który jest potwierdzony stosownym zaświadczeniem. Nadawanie numerów ewidencyjnych odbywa się zgodnie z tzw. kodami NUTS związanymi z podziałem administracyjnym kraju, co umożliwia szybką identyfikację producenta. Produkty oznaczone zastrzeżonym Znakiem IP zawierają nr certyfikatu IP, w którym zawarty jest również nr producenta.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Jest ona jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, którzy oczekują od produktów rolnych trafiających na rynek spełniania surowych kryteriów. Konsumenci odwracają się od żywności anonimowej, niekontrolowanej, mogącej potencjalnie zawierać szkodliwe pozostałości, a handlowcy coraz częściej żądają od producentów żywności poświadczenia, że produkty są dobrej jakości i nie stanowią zagrożenia dla zdrowia kupujących.

Uzasadnienie wsparcia dla systemu Jakość Tradycja

System Jakość Tradycja spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368 z 23.12.2006, str. 15).

Jakość Tradycja to system, w którym do produkcji używa się wyłącznie surowców, których pochodzenie jest identyfikowalne i które nie zawierają komponentów GMO. W systemie tym uczestniczą jedynie produkty charakteryzujące się tradycyjnym składem lub tradycyjnym sposobem wytwarzania, szczególną jakością wynikającą z ich tradycyjnego charakteru lub wyrażającą ich tradycyjny charakter. Ponadto produkty te posiadają szczególną jakość lub reputację odróżniającą je od produktów należących do tej samej kategorii. W przypadku produktów produkcji podstawowej dodatkowym wymogiem jest tradycyjna rasa lub tradycyjna odmiana. Za tradycyjne rasy i odmiany uważa się te, które użytkowano przed 1956 r. Ponadto za tradycyjny uważa się produkt, który posiada co najmniej 50-letnią historię wytwarzania.

Jakość Tradycja jest systemem, w którym producenci wytwarzają dany produkt zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, a zgodność z tą specyfikacją jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Producenci są zobowiązani do posiadania certyfikatu zgodności, potwierdzającego wytwarzanie produktu zgodnie ze specyfikacją. Certyfikat taki może być wydany tylko przez jednostkę certyfikującą akredytowaną zgodnie z normą PN-EN 45011 w zakresie umożliwiającym sprawdzenie zgodności ze specyfikacją i upoważnioną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi zgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. Nr 93, poz. 898) lub z ustawą z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 68 oraz z 2008 r. Nr 171, poz. 1056 i Nr 216, poz. 1368).

Jakość Tradycja jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest złożenie przez producenta wniosku, z załącznikami, do Polskiej Izby Produktu Regionalnego i Lokalnego (właściciela znaku gwarancyjnego "Jakość Tradycja"), poddanie się kontrolom oraz przestrzeganie zasad, które mają zagwarantować produkcję żywności wysokiej jakości. O prawie do używania znaku Jakość Tradycja decyduje Kapituła Znaku Jakościowego Jakość Tradycja.

Jakość Tradycja jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikacji wytworzonych w ramach tego systemu produktów. Jedną z podstawowych zasad w systemie Jakość Tradycja jest możliwość identyfikowania miejsca pochodzenia produktu. Cel ten jest osiągany poprzez odpowiednie obowiązki nałożone na producentów uprawnionych do posługiwania się znakiem Jakość Tradycja. Są oni obowiązani do przyjęcia procedur postępowania, które mają na celu zapewnić stałe monitorowanie produktu, w szczególności monitorowanie pochodzenia surowców wykorzystywanych do produkcji oraz odbiorców pośrednich produktu. Producenci są również obowiązani do produkcji zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, każdorazowego dostarczania Kapitule Znaku Jakościowego Jakość Tradycja aktualnego certyfikatu zgodności, przechowywania dokumentacji kontroli związanej z posiadaniem certyfikatu zgodności oraz każdorazowego dostarczania jej Kapitule Znaku Jakościowego Jakość Tradycja.

Jakość Tradycja jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Jest on jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, jak i innych uczestników rynku, którzy oczekują od produktów rolnych trafiających na rynek spełniania surowych kryteriów w zakresie jakości żywności. Wybór produktu opatrzonego symbolem "Jakość Tradycja" jest dla konsumenta gwarancją jego tradycyjnego charakteru, wyrażającego się składem, sposobem wytwarzania oraz szczególną jakością odróżniającą go od innych produktów należących do tej samej kategorii.

Uzasadnienie wsparcia dla systemu QMP

System QMP spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368 z 23.12.2006, str. 15, z późn. zm.).

System QMP to system, w którym wytwarzana jest wołowina i młoda wołowina, której jakość wynika ze szczegółowych obowiązków producentów żywca, które gwarantują cechy charakterystyczne w procesie produkcji, w szczególności:

1. dobór odpowiednich ras bydła: limousine (LM), charolaise (CH), angus (AN), (AR), hereford (HH), salers (SL), simentaler (SM) oraz krzyżówek ras mięsnych (MM), w których komponent ojcowski stanowią rasy mięsne;

2. przeznaczenie zwierząt do uboju w ściśle określonym wieku (w przypadku wołowiny: nie mniej niż 12 miesięcy i nie więcej niż 16 miesięcy w przypadku buhajków oraz nie więcej niż 24 miesiące w przypadku jałówek i wolców; w przypadku młodej wołowiny od 8 do 12 miesięcy);

3. sposób postępowania ze zwierzętami, w szczególności stosowanie systemu bezuwięziowego w gospodarstwie.

Producenci, w ramach systemu QMP, wytwarzają wołowinę i młodą wołowinę zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, a zgodność z tą specyfikacją jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Ponadto jakość końcowego produktu charakteryzuje:

1. w odniesieniu do wołowiny QMP:

a) umięśnienie E, U, R, O+ oraz otłuszczenie 2, 3, 4 - według skali EUROP,

b) minimalna waga tuszy buhajka i wolca 240 kg, jałówki 220 kg,

c) wiek ubojowy bydła; nie mniej niż 12 miesięcy i nie więcej niż 16 miesięcy w przypadku buhajków oraz nie więcej niż 24 miesiące w przypadku jałówek i wolców,

d) tłuszcz twardy, biały lub kremowobiały,

e) mięśnie i tłuszcz wolne od krwiaków,

f) pH mięsa po wychłodzeniu nie może przekraczać 5,8,

g) mięso wolne od wady typu DFD (od ang. dark, firm, dry);

2. w odniesieniu do młodej wołowiny QMP:

a) umięśnienie E, U, R, O+ oraz otłuszczenie 1, 2, 3 - według skali EUROP,

b) masa tuszy nie może być niższa niż 160 kg,

c) wiek ubojowy bydła od 8 do 12 miesięcy,

d) tłuszcz twardy i biały lub kremowobiały,

e) mięśnie i tłuszcz wolne od krwiaków,

f) pH mięsa po wychłodzeniu nie może przekraczać 5,8,

g) mięso wolne od wady typu DFD (od ang. dark, firm, dry).

System QMP jest systemem, w którym producenci wytwarzają wołowinę i młodą wołowinę zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, a zgodność z tą specyfikacją jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Producenci są obowiązani do posiadania certyfikatu zgodności, potwierdzającego wytwarzanie produktu zgodnie ze specyfikacją. Certyfikat może być wydany tylko przez jednostkę certyfikującą akredytowaną zgodnie z normą PN-EN 45011:2000 w zakresie umożliwiającym sprawdzenie zgodności ze specyfikacją i upoważnioną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do przeprowadzania kontroli zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym.

QMP jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest uzyskanie certyfikatu zgodności ze standardami QMP.

QMP jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikacji produktów wytworzonych w ramach tego systemu. Realizacja standardów systemu QMP gwarantuje pełną identyfikowalność produktów systemu QMP oraz możliwość odtworzenia ich pochodzenia.

QMP jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Stanowi jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, jak i innych uczestników rynku, którzy oczekują od produktów rolnych trafiających na rynek spełniania surowych kryteriów w zakresie jakości żywności. Wybór produktu opatrzonego symbolem "System QMP" jest dla konsumenta gwarancją zastosowania w procesie produkcyjnym szczególnych wymogów oraz jakości odróżniającej produkt oznakowany symbolem "System QMP" od innych produktów należących do tej samej kategorii.

Inne krajowe systemy jakości żywności

Jeżeli w ramach niniejszego działania będą wspierane inne krajowe systemy jakości żywności, to będą one musiały spełniać wszystkie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), wymienione poniżej kryteria.

1. Specyfika produktu końcowego wyprodukowanego w ramach takich systemów wynika ze szczegółowych obowiązków dotyczących metod rolnictwa, które gwarantują: Szczególne cechy łącznie z procesem produkcyjnym; lub jakość produktu końcowego, która w sposób znaczący przewyższa handlową jakość produktów w zakresie zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i roślin, warunków utrzymania zwierząt i ochrony środowiska naturalnego.

2. Systemy obejmują obowiązujące specyfikacje produktów, a zgodność z tymi specyfikacjami weryfikowana jest przez niezależną jednostkę kontrolującą.

3. Systemy są otwarte dla wszystkich producentów.

4. Systemy są przejrzyste i zapewniają pełną możliwość podążania śladem produktów.

5. Systemy odpowiadają bieżącym lub przewidywanym możliwościom rynkowym.

Lista produktów kwalifikujących się do pomocy w ramach mechanizmu jakości wybranego w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności"

1. wsparcie w ramach opisywanego działania mogą uzyskać wyłącznie producenci wytwarzający produkty:

a) których nazwy zostały zarejestrowane jako Chroniona Nazwa Pochodzenia (ChNP) lub Chronione Oznaczenie Geograficzne (ChOG) w rozumieniu rozporządzenia Rady (EWG) nr 510/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych, lub

b) które zostały zarejestrowane jako Gwarantowana Tradycyjna Specjalność (GTS) w rozumieniu rozporządzenia Rady (EWG) nr 509/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami,

oraz są produktami rolnymi wymienionymi w załączniku I do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską i są przeznaczone do spożycia przez ludzi.

Obecnie w rejestrze wspólnotowym zarejestrowane są następujące produkty rolne:

- jako Chroniona Nazwa Pochodzenia: bryndza podhalańska (rozporządzenie nr 642/2007), oscypek (rozporządzenie nr 127/2008), redykołka (rozporządzenie nr 1176/2009), wiśnia nadwiślanka (rozporządzenie nr 1232/2009), podkarpacki miód spadziowy (rozporządzenie nr 710/2010), karp zatorski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 485/2011), fasola piękny jaś z doliny Dunajca (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 1073/2011);

- jako Chronione Oznaczenie Geograficzne: miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich (rozporządzenie nr 483/2008), wielkopolski ser smażony (rozporządzenie nr 323/2009), "truskawka kaszubska" lub "kaszëbskô malëna" (rozporządzenie nr 1155/2009), kiełbasa lisiecka (rozporządzenie nr 918/2010), suska sechlońska (rozporządzenie nr 897/2010), miód kurpiowski (rozporządzenie nr 613/2010), fasola korczyńska (rozporządzenie nr 612/2010), jabłka łąckie (rozporządzenie nr 990/2010), śliwka szydłowska (rozporządzenie nr 975/2010), rogal świętomarciński (rozporządzenie Komisji (WE) nr 1070/2008), andruty kaliskie (rozporządzenie Komisji (WE) nr 326/2009), obwarzanek krakowski (rozporządzenie Komisji (UE) nr 977/2010), chleb prądnicki (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 242/2011), miód drahimski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 568/2011), kołocz śląski/kołacz śląski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 733/2011), jabłka grójeckie (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 981/2011);

- jako Gwarantowana Tradycyjna Specjalność: staropolskie miody pitne: czwórniak, trójniak, dwójniak, półtorak (rozporządzenie nr 729/2009), olej rydzowy (rozporządzenie nr 506/2009), pierekaczewnik (rozporządzenie Komisji (WE) nr 567/2009), kiełbasa myśliwska (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 382/2011), kiełbasa jałowcowa (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 379/2011), kabanosy (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 1044/2011).

Niniejsza lista nie jest listą zamkniętą. W przyszłości do wsparcia w ramach działania uprawnieni będą producenci rolni wytwarzający inne produkty rolne, które zostaną zarejestrowane jako chroniona nazwa pochodzenia, chronione oznaczenie geograficzne lub gwarantowana tradycyjna specjalność.

2. Produkty rolnictwa ekologicznego, roślinne i zwierzęce, wyprodukowane zgodnie z wymogami rozporządzenia Rady (EWG) nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych oraz przetwory i wyroby wyprodukowane lub wytworzone z ww. produktów oraz produkty wyprodukowane zgodnie z wymogami rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 2092/91.

3. Produkty integrowanej produkcji (IP) w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin obejmują wyłącznie nieprzetworzone produkty pochodzenia roślinnego, dla których zostały opracowane i zaakceptowane metodyki produkcji integrowanej. Przygotowano dwadzieścia cztery metodyki, które obejmują następujące produkty: agrest, borówka wysoka, brzoskwinia i morela, buraki ćwikłowe, cebula, gruszki, jabłka, kalafior, kapusta głowiasta, malina, marchew, ogórek gruntowy, ogórek pod osłonami, papryka, pomidory pod osłonami, porzeczka czarna i czerwona, sałata pod osłonami, śliwki, truskawki, wiśnie oraz ziemniaki, pomidor gruntowy, rzepak ozimy i jary, kukurydza.

4. Produkty wymienione w załączniku I do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską przeznaczone do spożycia przez ludzi opatrzone znakiem Jakość Tradycja.

5. Wołowina i młoda wołowina opatrzona znakiem QMP.

Wskazanie oficjalnych organów odpowiedzialnych za nadzór nad funkcjonowaniem systemu jakości oraz opis ustaleń organizacyjnych dotyczących nadzoru

a) System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Odpowiada za przyjmowanie, ocenę i przekazywanie do Komisji Europejskiej wniosków o rejestrację, wniosków o zmianę specyfikacji oraz przyjmowanie i rozpatrywanie zastrzeżeń oraz sprzeciwów do wniosków o rejestrację pochodzących z innych krajów. Do przeprowadzania oceny merytorycznej wniosków powołany został specjalny organ opiniodawczo-doradczy przy ministrze - Rada ds. Tradycyjnych i Regionalnych Nazw Produktów Rolnych i Środków Spożywczych. Zadaniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi jest także upoważnianie jednostek certyfikujących, akredytowanych przez Polskie Centrum Akredytacji zgodnie z normą PN-EN 45011:2000, do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów na zgodność ze specyfikacją. Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych jest organem podległym Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych

Sprawuje państwowy nadzór nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi oraz może przeprowadzać kontrolę zgodności ze specyfikacją.

Jednostki certyfikujące

Upoważnione do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności ze specyfikacją. Jednostki muszą zostać akredytowane zgodnie z normą EN 45011:2000 przez Polskie Centrum Akredytacji oraz zostać upoważnione przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Polskie Centrum Akredytacji

Urząd udzielający akredytacji jednostkom certyfikującym zgodnie z programem akredytacji jednostek certyfikujących produkty regionalne i tradycyjne w odniesieniu do wymagań normy PN-EN 45011:2000. Polskie Centrum Akredytacyjne jest organem niezależnym od Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

b) Rolnictwo ekologiczne

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Upoważnia jednostki certyfikujące, akredytowane w zakresie rolnictwa ekologicznego, zgodnie z norma PN-EN 45011:2000 do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności na prowadzenie produkcji metodami ekologicznymi.

Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych

Sprawuje państwowy nadzór nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi w rolnictwie ekologicznym, dokonuje kontroli granicznej produktów rolnictwa ekologicznego, upoważnia do przywozu produktów rolnictwa ekologicznego z krajów trzecich, przyjmuje zgłoszenia producentów, którzy chcą rozpocząć produkcję metodami ekologicznymi.

Jednostki certyfikujące

Jednostki certyfikujące po akredytacji w PCA i upoważnieniu przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi przeprowadzają kontrolę, wydają i cofają certyfikaty zgodności.

Polskie Centrum Akredytacji

Urząd udzielający akredytacji jednostkom certyfikującym zgodnie z programem akredytacji jednostek certyfikujących produkty ekologiczne w odniesieniu do wymagań normy PN-EN 45011:2000. Polskie Centrum Akredytacyjne jest organem niezależnym od Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

c) Integrowana produkcja (IP)

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Sprawuje nadzór nad Państwową Inspekcją Ochrony Roślin i Nasiennictwa.

Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa

Odpowiada za nadzór nad funkcjonowaniem systemu IP.

Główny Inspektor Ochrony Roślin i Nasiennictwa

Zatwierdza szczegółowe metodyki prowadzenia upraw w IP.

WIORiN oraz podmiot upoważniony przez WIORiN do prowadzenia działalności w zakresie certyfikacji w IP.

WIORiN lub podmiot upoważniony przez WIORiN przyjmują zgłoszenia producentów do systemu IP i wpisują producentów do ewidencji. Ponadto ww. podmioty przeprowadzają kontrolę gospodarstw IP i wydają certyfikaty poświadczające stosowanie IP. WIORiN lub podmioty upoważnione przez WIORiN prowadzą kontrolę posiadania przez uczestnika systemu IP ważnego zaświadczenia potwierdzającego ukończenie szkolenia w zakresie systemu IP.

d) Jakość Tradycja

Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego

Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego sprawuje nadzór nad systemem Jakość Tradycja zgodnie z regulaminem używania wspólnego znaku gwarancyjnego. Przyjmuje wnioski o uczestnictwo w systemie, wydaje decyzję o nadaniu znaku Jakość Tradycja oraz deleguje przedstawicieli do Kapituły decydującej o przyjęciu danego produktu do systemu.

Kapituła Znaku Jakościowego Jakość Tradycja

Kapituła jest odpowiedzialna za rozpatrywanie i akceptację wniosków o wpis do systemu i udzielenie prawa do używania Znaku Jakość Tradycja. Kapituła odpowiedzialna jest za sprawdzenie wniosku, może zaproponować zmiany w specyfikacji, może zmienić lub dookreślić częstotliwość i zakres kontroli, odrzucić wniosek oraz w szczególnych przypadkach pozbawić lub przywrócić prawo do używania znaku. W jej skład wchodzą przedstawiciele Izby, samorządu terytorialnego i eksperci.

Jednostki certyfikujące

Jednostki certyfikujące są upoważnione do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności ze specyfikacją. Jednostki muszą zostać akredytowane zgodnie z normą PN-EN 45011 w zakresie umożliwiającym sprawdzenie zgodności ze specyfikacją przez Polskie Centrum Akredytacji oraz zostać upoważnione przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Polskie Centrum Akredytacji

Polskie Centrum Akredytacji to urząd udzielający akredytacji jednostkom certyfikującym zgodnie z programem akredytacji jednostek certyfikujących produkty regionalne i tradycyjne w odniesieniu do wymagań normy PN-EN 45011:2000 DAC-06. Polskie Centrum Akredytacyjne jest organem niezależnym od Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

e) System QMP

Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego

Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego sprawuje nadzór nad systemem QMP zgodnie ze Statutem PZPBM.

Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego jest odpowiedzialne za rozpatrywanie i akceptacje wniosków o wpis do systemu i udzielenie prawa do stosowania wspólnego znaku gwarancyjnego "System QMP" na produktach wytworzonych w ramach systemu QMP.

Jednostki certyfikujące

Jednostki certyfikujące są upoważnione do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności produkcji ze standardami QMP. Jednostki te muszą zostać akredytowane zgodnie z normą PN-EN 45011:2000, co umożliwi sprawdzenie zgodności ze specyfikacją przez Polskie Centrum Akredytacji, oraz zostać upoważnione przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do przeprowadzania kontroli zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym.

Polskie Centrum Akredytacji

Polskie Centrum Akredytacji jest krajową jednostką akredytującą upoważnioną do akredytacji jednostek certyfikujących, kontrolujących, laboratoriów badawczych i wzorcujących oraz innych podmiotów prowadzących oceny zgodności i weryfikacje na podstawie przepisów o systemie oceny zgodności.

Za nieprzestrzeganie standardów jakości produktów rolnych są wymierzane kary grzywny i kary pieniężne na podstawie przepisów o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych.

Wysokość wsparcia według rodzaju kwalifikującego się systemu

1. System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności - 3.200 zł (819,7 euro)/rok przez pięć lat.

2. Rolnictwo ekologiczne - 3.000 zł (755,7 euro)/rok przez pięć lat.

3. Integrowana produkcja - 2.750 zł (704,4 euro)/rok przez pięć lat - w przypadku tego systemu suma kosztów jego wprowadzania i składki na rzecz grupy producentów, bez uwzględniania kosztów kontroli zewnętrznej zwracana jest do kwoty 750 zł (192,1 euro)/rok.

4. System Jakość Tradycja - 1.470 zł (376,9 euro)/rok przez pięć lat.

5. System QMP - 2.386 zł (542,27 euro)/rok przez pięć lat - wsparcie to pokrywa koszt przeprowadzenia kontroli w celu weryfikacji zgodności z systemem do kwoty 996 zł (226,36 euro)/rok oraz koszt uczestnictwa w systemie do kwoty 1.390 zł (315,91 euro)/rok.

Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Powyższe kwoty są maksymalnymi stawkami wsparcia dla producenta rolnego uczestniczącego w danym systemie. Producent rolny otrzymuje wsparcie na podstawie kosztów rzeczywiście poniesionych.

Wysokość wsparcia nie przekracza równowartości 3.000 euro rocznie na gospodarstwo zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), co też będzie poddane procesowi weryfikacji.

Uzasadnienie kosztów stałych

Stawki wsparcia oszacowane zostały na podstawie kosztów stałych związanych z uczestnictwem producenta rolnego w poszczególnych systemach jakości żywności. Wsparcie jest wypłacane po roku uczestnictwa w systemie przez okres maksymalnie 5 lat. Koszty stałe zostały oszacowane na podstawie kosztów związanych z funkcjonowaniem w ramach danego systemu jakości żywności. Koszty te obejmują opłaty roczne, w tym składki na rzecz grup producentów związane z udziałem w systemie oraz koszty kontroli w ramach poszczególnych systemów.

Składki mogą być płacone wyłącznie na rzecz grup producentów, które dostarczają producentom rolnym zrzeszonym w tych grupach odpowiednich usług wynikających z uczestnictwa w systemach jakości żywności. W przypadku produkcji integrowanej zwraca się również koszty związane z wejściem do sytemu.

Finansowanie

Koszt całkowity: 12 460 000 euro

Wydatki publiczne: 12 460 000 euro

Postanowienia przejściowe

Brak

Spójność z pierwszym filarem

Wsparcie w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" jest rozłączne z pomocą w sektorze pszczelarstwa (art. 106 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007), z pomocą dla producentów roślin strączkowych i motylkowych drobnonasiennych (art. 7 ust. 2b pkt 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego (Dz. U. z 2008 r. Nr 170, poz. 1051, z późn. zm.)), z pomocą dla producentów cukru (rozporządzenie Rady (WE) nr 320/2006), ze środkami szczególnymi na rzecz rolnictwa w regionach peryferyjnych (tytuł III rozporządzenia Rady (WE) nr 247/2006, tytuł II rozporządzenia Rady (EWG) nr 2019/93) oraz ze wsparciem specjalnym w formie płatności do krów i owiec (art. 7 ust. 2b pkt 2 ustawy z dnia 26 stycznia 2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego).

Wsparcie w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" ze względu na swój zakres nie pokrywa się ze wsparciem, jakie można uzyskać na mocy rozporządzenia Rady (WE) nr 3/2008 w sprawie działań informacyjnych i promocyjnych dotyczących produktów rolnych na rynku wewnętrznym.

Ze względu na różny zakres nie ma możliwości pokrycia się wsparcia w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" ze wsparciem w ramach systemów wsparcia bezpośredniego (rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009) oraz ze wsparciem dotyczącym producentów tytoniu (art. 104 ust. 1 lit. b rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007) i chmielu (art. 122 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007).

W związku z tym, że nie wprowadzono w Polsce wsparcia dla producentów oliwy z oliwek (art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 865/2004) oraz producentów wina (art. 103n oraz art. 190a rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007), nie może się ono pokrywać ze wsparciem z przedmiotowego działania.

Jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację operacji o zakresie zbieżnym z zakresem działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności", to członkowie tej organizacji podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu operacje w ramach PROW 2007-2013.

Termin naboru wniosków w ramach działania "Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności" zostanie ogłoszony jednorazowo.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba wspieranych gospodarstw objętych systemami jakości	9 835
Rezultat	Wartość produkcji rolnej z uznanym symbolem jakości lub normą	327 550 000

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	11 800
Rezultat	Procentowy wzrost poziomu produkcji produktów uczestniczących w systemie jakości	100%⁷⁰

______

¹⁾ Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności.

Nazwa działania

Działania informacyjne i promocyjne

Kod działania

133.

Podstawa prawna

Art. 33 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 23 oraz pkt 5.3.1.3.3 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Cel działania

Celem działania jest:

- zwiększenie popytu na produkty rolne i środki spożywcze objęte mechanizmami jakości żywności;

- pogłębienie wiedzy konsumentów o zaletach produktów objętych mechanizmami jakości żywności;

- pogłębienie wiedzy konsumentów o mechanizmach jakości żywności;

- wsparcie grup producentów skupiających podmioty aktywnie uczestniczące w systemach jakości żywności;

Uzasadnienie działania

Obecnie, zarówno wśród konsumentów jak i producentów obserwuje się niski poziom wiedzy na temat istnienia wspólnotowych i krajowych systemów wytwarzania i kontroli produkcji wysokojakościowych produktów. W rezultacie utrzymuje się niski popyt jak i podaż tych produktów. Działania promocyjne i informacyjne skierowane są do konsumentów, w szczególności, w celu zapoznania ich z tymi produktami oraz zwrócenia uwagi na specyficzne cechy tych wysokojakościowych produktów. Dotarcie do konsumenta i jego poinformowanie ma na celu zwiększenie popytu na te produkty. Powinno to z jednej strony zapewnić zbyt tych produktów, a z drugiej pośrednio zachęcić producentów do rozpoczęcia produkcji żywności wysokojakościowej. Zwiększony popyt może pozytywnie wpływać na aktywizację producentów i na zwiększenie zatrudnienia na terenach wiejskich.

Zakres działania

Działania informacyjne i promocyjne mogą być realizowane na całym rynku wspólnotowym przez grupy producentów, które pochodzą z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Działanie jest realizowane poprzez refundację części kosztów kwalifikowalnych grupom producentów realizującym działania informacyjne i promocyjne. Do wsparcia kwalifikują się wyłącznie projekty promocyjne i informacyjne realizowane na rynku wewnętrznym.

Rodzaj pomocy

Grupy producentów mogą uzyskać refundację, która wyniesie 70% kwalifikujących się kosztów, faktycznie poniesionych na realizację działań informacyjnych lub promocyjnych.

Definicja beneficjenta

Grupy producentów. Aby kwalifikować się do wsparcia grupa producentów musi:

- skupiać podmioty, które aktywnie uczestniczą w systemach jakości żywności w odniesieniu do określonych produktów lub sposobu produkcji co musi być potwierdzone przedstawieniem dokumentów potwierdzających, że grupa producentów, osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej skupione w tej grupie producentów wytwarzają lub produkują na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produkty, których dotyczy działanie;

- pochodzić z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i działać na podstawie stosownej umowy lub innego właściwego dokumentu określającego jej strukturę, cel i sposób działania.

Za grupę producentów nie uznaje się organizacji branżowych i międzybranżowych reprezentujących jeden lub więcej sektorów.

Lista systemów kwalifikujących się do pomocy w ramach mechanizmu jakości, wybranego w ramach działania "Działania informacyjne i promocyjne"

1. systemy wspólnotowe:

2. systemy krajowe:

a) Integrowana produkcja (IP) w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin;

b) system Jakość Tradycja uznany za krajowy system jakości żywności na mocy decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 czerwca 2007 r.,

d) inne krajowe systemy jakości.

Uzasadnienie dla wsparcia systemu Produkcji Integrowanej

System integrowanej produkcji spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności, przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Uzasadnienie wsparcia dla systemu Jakość Tradycja

Jakość Tradycja jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikacji wytworzonych w ramach tego systemu produktów. Jedną z podstawowych zasad w systemie "Jakość Tradycja" jest możliwość identyfikowania miejsca pochodzenia produktu. Cel ten jest osiągany poprzez odpowiednie obowiązki nałożone na producentów uprawnionych do posługiwania się znakiem Jakość Tradycja. Są oni obowiązani do przyjęcia procedur postępowania, które mają na celu zapewnić stałe monitorowanie produktu, w szczególności monitorowanie pochodzenia surowców wykorzystywanych do produkcji oraz odbiorców pośrednich produktu. Producenci są również obowiązani do produkcji zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, każdorazowego dostarczania Kapitule Znaku Jakościowego Jakość Tradycja aktualnego certyfikatu zgodności, przechowywania dokumentacji kontroli związanej z posiadaniem certyfikatu zgodności oraz każdorazowego dostarczania jej Kapitule Znaku Jakościowego Jakość Tradycja.

Jakość Tradycja jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Jest on jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, jak i innych uczestników rynku, którzy oczekują od produktów rolnych trafiających na rynek spełniania surowych kryteriów w zakresie jakości żywności. Wybór produktu opatrzonego symbolem Jakość Tradycja jest dla konsumenta gwarancją jego tradycyjnego charakteru, wyrażającego się składem, sposobem wytwarzania oraz szczególną jakością odróżniającą go od innych produktów należących do tej samej kategorii.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem, który obejmuje opisy produktów, a zgodność z tymi opisami jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Produkt w systemie IP jest uzyskiwany zgodnie z zasadami określonymi w ustawie z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin. Produkcja w systemie IP jest prowadzona zgodnie ze szczegółowymi metodykami zatwierdzonymi przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa, które dokładnie określają sposób prowadzenia upraw. Zgodność sposobu prowadzenia upraw z metodykami IP oraz obowiązującymi w tym zakresie przepisami jest weryfikowana w trakcie przeprowadzanych kontroli obejmujących:

- kontrolę Notatnika IP obejmującą wszystkich producentów;

- kontrolę w gospodarstwie w trakcie wegetacji roślin;

- kontrolę jakości płodów rolnych.

Instytucją kontrolującą i sprawującą nadzór nad prawidłowością funkcjonowania systemu IP jest Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Za certyfikację w systemie IP jest odpowiedzialny WIORiN, a także podmiot upoważniony do prowadzenia działalności w tym zakresie przez WIORiN. Posiadanie certyfikatu IP świadczy o tym, że produkt został wyprodukowany zgodnie z zasadami IP.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest zgłoszenie do WIORiN albo do podmiotu upoważnionego do prowadzenia działalności w zakresie certyfikacji w IP, a następnie poddanie się kontrolom oraz przestrzeganie zasad, które mają zagwarantować produkcję żywności wysokiej jakości.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem przejrzystym i zapewnia pełną możliwość identyfikowalności wytworzonych w ramach tego systemu produktów. Jedną z podstawowych zasad w systemie Integrowanej Produkcji jest możliwość identyfikowania miejsca pochodzenia produktu. Cel ten osiągnięty jest poprzez odpowiednie ewidencjonowanie producenta. Na podstawie pierwszego zgłoszenia do systemu IP producent zostaje wpisany do ewidencji pod niepowtarzalnym numerem, który jest potwierdzony stosownym zaświadczeniem. Nadawanie numerów ewidencyjnych odbywa się zgodnie z tzw. kodami NUTS związanymi z podziałem administracyjnym kraju, co umożliwia szybką identyfikację producenta. Produkty oznaczone zastrzeżonym Znakiem IP zawierają nr certyfikatu IP, w którym zawarty jest również nr producenta.

Integrowana produkcja (IP) jest systemem produkcji, który odpowiada przewidywanej koniunkturze na rynku. Jest ona jedną z odpowiedzi na stale zwiększające się wymagania konsumentów, którzy oczekują od produktów rolnych, trafiających na rynek, spełniania surowych kryteriów. Konsumenci odwracają się od żywności anonimowej, nie kontrolowanej, mogącej potencjalnie zawierać szkodliwe pozostałości, a handlowcy coraz częściej żądają od producentów żywności poświadczenia, że produkty są dobrej jakości i nie stanowią zagrożenia dla zdrowia kupujących.

Uzasadnienie wsparcia dla systemu QMP

3. sposób postępowania ze zwierzętami, w szczególności stosowanie systemu bezuwięziowego w gospodarstwie.

Producenci w ramach systemu QMP wytwarzają wołowinę i młodą wołowinę zgodnie z zadeklarowaną specyfikacją produktu, a zgodność z tą specyfikacją jest weryfikowana przez niezależny organ kontrolny. Ponadto jakość końcowego produktu charakteryzuje:

1. w odniesieniu do wołowiny QMP:

a) umięśnienie E, U, R, O+ oraz otłuszczenie 2, 3, 4 - według skali EUROP,

b) minimalna waga tuszy buhajka i wolca 240 kg, jałówki 220 kg,

c) wiek ubojowy bydła: nie mniej niż 12 miesięcy i nie więcej niż 16 miesięcy w przypadku buhajków oraz nie więcej niż 24 miesiące w przypadku jałówek i wolców,

d) tłuszcz twardy, biały lub kremowobiały,

e) mięśnie i tłuszcz wolne od krwiaków,

f) pH mięsa po wychłodzeniu nie może przekraczać 5,8,

g) mięso wolne od wady typu DFD (od ang. dark, firm, dry);

2. w odniesieniu do młodej wołowiny QMP:

a) umięśnienie E, U, R, O+ oraz otłuszczenie 1, 2, 3 - według skali EUROP,

b) masa tuszy nie może być niższa niż 160 kg,

c) wiek ubojowy bydła od 8 do 12 miesięcy,

d) tłuszcz twardy i biały lub kremowobiały,

e) mięśnie i tłuszcz wolne od krwiaków,

f) pH mięsa po wychłodzeniu nie może przekraczać 5,8,

g) mięso wolne od wady typu DFD (od ang. dark, firm, dry).

QMP jest systemem otwartym dla wszystkich producentów, a udział w systemie jest dobrowolny. Warunkiem uczestnictwa jest uzyskanie certyfikatu zgodności ze standardami QMP.

Inne krajowe systemy jakości żywności

Jeżeli w ramach niniejszego działania będą wspierane inne krajowe systemy jakości żywności to będą one musiały spełniać wszystkie poniżej wymienione kryteria.

Systemy jakości żywności uznawane przez państwa członkowskie spełniają następujące kryteria:

- specyfika produktu końcowego wyprodukowanego w ramach takich systemów wynika ze szczegółowych obowiązków dotyczących metod rolnictwa, które gwarantują: Szczególne cechy łącznie z procesem produkcyjnym; lub jakość produktu końcowego, która w sposób znaczący przewyższa handlową jakość produktów w zakresie zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i roślin, warunków utrzymania zwierząt i ochrony środowiska naturalnego;

- systemy obejmują obowiązujące specyfikacje produktów, a zgodność z tymi specyfikacjami weryfikowana jest przez niezależną jednostkę kontrolującą;

- systemy są otwarte dla wszystkich producentów;

- systemy są przejrzyste i zapewniają pełną możliwość podążania śladem produktów;

- systemy odpowiadają bieżącym lub przewidywanym możliwościom rynkowym.

Lista produktów kwalifikujących się do pomocy w ramach poszczególnych systemów mechanizmu jakości wybranych w ramach działania "Działania informacyjne i promocyjne"

1. Wsparcie w ramach opisywanego działania mogą uzyskać wyłącznie producenci wytwarzający produkty:

Obecnie w rejestrze wspólnotowym zarejestrowane są następujące produkty rolne i środki spożywcze:

- jako Chroniona Nazwa Pochodzenia: bryndza podhalańska (rozporządzenie Komisji (WE) nr 642/2007), oscypek (rozporządzenie Komisji (WE) nr 127/2008), redykołka (rozporządzenie Komisji (WE) nr 1176/2009), wiśnia nadwiślanka (rozporządzenie Komisji (WE) nr 1232/2009), podkarpacki miód spadziowy (rozporządzenie Komisji (UE) nr 710/2010), karp zatorski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 485/2011), fasola piękny jaś z doliny Dunajca (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 1073/2011),

- jako Chronione Oznaczenie Geograficzne: miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich (rozporządzenie Komisji (WE) nr 483/2008), rogal świętomarciński (rozporządzenie Komisji (WE) nr 1070/2008), wielkopolski ser smażony (rozporządzenie Komisji (WE) nr 323/2009), andruty kaliskie (rozporządzenie Komisji (WE) nr 326/2009), "truskawka kaszubska" lub "kaszëbskô malëna" (rozporządzenie Komisji (WE) nr 1155/2009), kiełbasa lisiecka (rozporządzenie Komisji (UE) nr 918/2010), obwarzanek krakowski (rozporządzenie nr 977/2010), suska sechlońska (rozporządzenie Komisji (UE) nr 897/2010), miód kurpiowski (rozporządzenie Komisji (UE) nr 613/2010), fasola korczyńska (rozporządzenie Komisji (UE) nr 612/2010); jabłka łąckie (rozporządzenie nr 990/2010), śliwka szydłowska (rozporządzenie nr 975/2010), chleb prądnicki (rozporządzenie nr 242/2011), miód drahimski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 568/2011), kołocz śląski/kołacz śląski (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 733/2011), jabłka grójeckie (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 981/2011),

- jako Gwarantowana Tradycyjna Specjalność: staropolskie miody pitne: czwórniak, trójniak, dwójniak, półtorak (rozporządzenie Komisji (WE) nr 729/2008), olej rydzowy (rozporządzenie Komisji (WE) nr 506/2009), pierekaczewnik (rozporządzenie Komisji (WE) nr 567/2009), kiełbasa myśliwska (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 382/2011), kiełbasa jałowcowa (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 379/2011), kabanosy (rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 1044/2011).

Niniejsza lista nie jest listą zamkniętą. Do wsparcia w ramach działania uprawnieni będą producenci rolni wytwarzający także inne produkty rolne, które zostaną zarejestrowane jako chroniona nazwa pochodzenia, chronione oznaczenie geograficzne lub gwarantowana tradycyjna specjalność.

2. Produkty rolnictwa ekologicznego, roślinne i zwierzęce, wyprodukowane zgodnie z wymogami rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 2092/91.

3. Produkty integrowanej produkcji (IP) w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (Dz. U. poz. 455, z 2014 r. poz. 822 i 827 oraz z 2015 r. poz. 39), obejmują wyłącznie nieprzetworzone produkty pochodzenia roślinnego, dla których zostały opracowane i zaakceptowane metodyki produkcji integrowanej. Jak dotąd zostały przygotowane dwadzieścia cztery metodyki (obejmują one następujące produkty: agrest, borówka wysoka, brzoskwinia i morela, buraki ćwikłowe, cebula, gruszki, jabłka, kalafior, kapusta głowiasta, malina, marchew, ogórek gruntowy, ogórek pod osłonami, papryka, pomidory pod osłonami, porzeczka czarna i czerwona, sałata pod osłonami, śliwki, truskawki, wiśnie, ziemniaki, pomidor gruntowy, rzepak ozimy i jary, kukurydza).

4. Produkty rolne i środki spożywcze przeznaczone do spożycia przez ludzi opatrzone znakiem Jakość Tradycja.

5. Wołowina i młoda wołowina, opatrzona znakiem QMP.

Spójność z pierwszym filarem WPR. Kryteria i zasady administracyjne mające na celu zapewnienie, że operacje korzystające w sposób wyjątkowy ze wsparcia rozwoju obszarów wiejskich w mechanizmach wsparcia wymienionych w załączniku I do rozporządzenia Rady (WE) nr 1974/2006 oraz w systemach wsparcia ustanowionych rozporządzeniem Rady (WE) nr 3/2008.

W celu zapewnienia, że działania promocyjne i informacyjne objęte refundacją w ramach niniejszego działania nie są dodatkowo dofinansowane w ramach mechanizmu "Wsparcie działań promocyjnych i informacyjnych na rynkach wybranych produktów rolnych" lub w ramach przyznawanej pomocy na rynku owoców i warzyw, a także, że organizacje zawodowe i międzybranżowe reprezentujące jeden lub więcej sektorów nie są zaliczane do "grup producentów" przewidziano następujące rozwiązania:

a) administrowanie i wdrażanie działania promocyjnego zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 2826/2000 oraz niniejszego działania informacyjnego i promocyjnego prowadzone jest przez jeden organ administracji państwowej co ułatwia i usprawnia przeprowadzanie kontroli;

b) beneficjenci, którzy otrzymują wsparcie w ramach rozporządzenia Rady (WE) nr 2826/2000 są wykluczeni z możliwości składania wniosków o wsparcie działań informacyjnych i promocyjnych w ramach PROW;

c) grupy ubiegające się o wsparcie są zobowiązane do przedstawienia stosownej umowy lub innego właściwego dokumentu określającego jej strukturę, cel i sposób działania. Umożliwia to wyeliminowanie uznania organizacji zawodowych i międzybranżowych, które reprezentują jeden lub więcej sektorów za grupy producentów;

d) w przypadku, gdy wykonawca wyłoniony do zrealizowania określonego działania w ramach PROW (np. agencja reklamowa, wydawnictwo itp.) wykonuje równocześnie podobne działanie (np. organizacja stoiska na tych samych targach) na zlecenie beneficjentów wsparcia w ramach rozporządzenia Rady (WE) nr 2826/2000 kontroli podlegają dowody księgowe finansowania tego działania celem wyeliminowania podwójnego finansowania. Uwzględniając analizę ryzyka zintensyfikowane są także kontrole techniczne (na miejscu);

e) jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację operacji o zakresie zbieżnym z zakresem działania "Działania informacyjne i promocyjne", to dana organizacja oraz jej członkowie podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu operacje w ramach PROW 2007-2013.

Procedura kontroli ex-ante materiałów informacyjnych, promocyjnych i reklamowych

Celem sprawdzenia zgodności wszelkich materiałów informacyjnych, promocyjnych i reklamowych z obowiązującymi przepisami UE i Polski, na beneficjenta nałożony jest obowiązek przedkładania ich do akceptacji. Wymagane jest od grupy producentów, aby projekt materiałów był zgodny z tymi przepisami. Kontrolę zgodności prowadzi się przed rozpoczęciem produkcji danego materiału. Materiały nie zaakceptowane nie są objęte refundacją. Kontrola ex-ante materiałów informacyjnych, promocyjnych i reklamowych dokonywana będzie przy współpracy instytucji zarządzającej i wdrażającej.

Opis rodzajów działań kwalifikowanych

Działania informacyjne i promocyjne, które kwalifikują się do wsparcia muszą dotyczyć produktów uczestniczących w systemach jakości żywności.

W ramach realizowanego działania, grupa producentów powinna informować o szczególnych cechach lub właściwościach produktów. W szczególności należy uwzględnić te cechy lub właściwości, które były podstawą do rejestracji w europejskim systemie jako Chroniona Nazwa Pochodzenia (ChNP), Chronione Oznaczenie Geograficzne (ChOG) lub Gwarantowana Tradycyjna Specjalność (GTS). W przypadku produktów rolnictwa ekologicznego i produkcji integrowanej należy zaznaczyć, że produkty te zostały wytworzone zgodnie z tymi, przyjaznymi dla środowiska, metodami.

W ramach działania dopuszcza się m.in. organizację oraz uczestnictwo w targach i wystawach. W ramach działania można realizować również różne kampanie promocyjne oraz reklamować produkty i informować o ich cechach i właściwościach za pośrednictwem wybranych kanałów umożliwiających dotarcie do konsumenta.

Prowadzone działania mogą być nakierowane na określone grupy docelowe jak i na ogół konsumentów. Do wsparcia kwalifikują się jednak tylko działania informacyjne, promocyjne i reklamowe prowadzone na rynku wewnętrznym.

Najważniejszym przesłaniem prowadzonych działań powinna być jakość produktów uczestniczących w systemach jakości żywności a nie ich pochodzenie. Pochodzenie może być głównym i nadrzędnym motywem prowadzonych działań informacyjno-promocyjnych tylko w przypadku produktów objętych wspólnotowym systemem Chronionych Nazw Pochodzenia (ChNP) lub Chronionych Oznaczeń Geograficznych (ChOG).

Wysokość pomocy

70% faktycznie poniesionych kwalifikowalnych kosztów zaakceptowanych działań informacyjnych i promocyjnych.

Finansowanie

Koszt całkowity: 5 938 998 euro

Wydatki publiczne: 4 157 299 euro

Postanowienia przejściowe

Brak

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	170
Rezultat	Wartość produkcji rolnej z uznanym symbolem jakości lub normą	234 333 100
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67
Oddziaływanie	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22 270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba wspieranych grup producentów objętych systemami jakości	47 3
Rezultat	Liczba kampanii promocyjnych	50 4 przez cały okres 2008-2015
Rezultat	Liczba odbiorców kampanii promocyjnych	2 771 533 5

Nazwa działania

Grupy producentów rolnych

Kod działania

142.

Podstawa prawna

Art. 20 lit. d) pkt ii) i art. 35 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 25 oraz pkt 5.3.1.4.2 załącznika II i załącznik III do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Cel działania

Wzmocnienie struktury instytucjonalnej w sektorze pierwotnej produkcji rolnej w celu wsparcia funkcjonowania producentów rolnych poprzez zachęcanie ich do tworzenia grup producentów rolnych i współpracy.

W szczególności, celem jest dostosowanie produkcji prowadzonej w gospodarstwach członków grup producentów rolnych do wymogów rynkowych, wspólne wprowadzanie towarów do obrotu, w tym przygotowanie do sprzedaży, centralizacja sprzedaży oraz dostarczenie do odbiorców hurtowych.

Ponadto, działanie sprzyjać będzie utworzeniu wspólnych zasad dotyczących informacji o produktach.

Zakres działania

Zryczałtowana pomoc jest udzielana grupom producentów rolnych w pierwszych 5 latach ich funkcjonowania w celu ułatwienia tworzenia i działalności administracyjnej. Z pomocy grupa może skorzystać tylko raz w okresie swojej działalności.

Uzasadnienie

Polscy producenci rolni w niewielkiej skali podejmują wspólne działania na rynku. Silny indywidualizm producentów, przy dużym rozdrobnieniu gospodarstw rolnych, ogranicza ich konkurencyjność. W związku z powyższym, kontynuacja działania zapoczątkowanego w poprzednim okresie programowania jest konieczna w latach 2007-2013. W szczególności, korzyść stanowią dostosowanie produkcji prowadzonej w gospodarstwach członków grup producentów rolnych do wymogów rynkowych, wspólne wprowadzanie towarów do obrotu, w tym przygotowanie do sprzedaży, centralizacja sprzedaży oraz dostarczenie do odbiorców hurtowych.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc realizowana jest w formie rocznych płatności w okresie pierwszych pięciu lat od dnia wpisu grupy do rejestru grup producentów rolnych, prowadzonego przez właściwego ze względu na siedzibę grupy, marszałka województwa.

Stanowi ona procentowy ryczałt od wartości przychodów netto grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów, wytworzonych w gospodarstwach rolnych jej członków, w poszczególnych latach:

1) 5%, 5%, 4%, 3% i 2% wartości produkcji sprzedanej, stanowiącej równowartość w złotych do sumy EUR 1.000.000, odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku, albo

2) 2,5%, 2,5%, 2%, 1,5% i 1,5% wartości produkcji sprzedanej, stanowiącej równowartość w złotych powyżej sumy EUR 1.000.000, odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku.

Kwota pomocy przewidzianej dla grupy producentów rolnych nie może przekroczyć równowartości w złotych kwoty:

1) 100.000 EUR w pierwszym i drugim roku;

2) 80.000 EUR w trzecim roku;

3) 60.000 EUR w czwartym roku;

4) 50.000 EUR w piątym roku.

Wysokość pomocy nie przekracza pomocy zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Definicja beneficjenta

Grupy producentów rolnych w rozumieniu ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. z 2000 r. Nr 88, poz. 983, z późn. zm.), które zostały formalnie wpisane do rejestru prowadzonego przez marszałka właściwego dla siedziby grupy, w okresie objętym PROW 2007-2013.

Opis procedury uznawalności grup producentów rolnych

Grupa producentów rolnych prowadząca działalność jako przedsiębiorca mający osobowość prawną zostaje wpisana na jej wniosek do rejestru prowadzonego przez marszałka województwa właściwego dla siedziby grupy pod warunkiem, że:

1) została utworzona przez producentów jednego produktu rolnego lub grupy produktów;

2) działa na podstawie statutu lub umowy, zwanych aktem założycielskim;

3) składa się z członków, udziałowców lub akcjonariuszy, zwanych dalej członkami grupy, z których żaden nie może mieć więcej niż 20% głosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników;

4) co najmniej połowa udokumentowanych przychodów grupy pochodzi ze sprzedaży produktów grupy, ze względu na które grupa została powołana, wyprodukowanych w gospodarstwach jej członków;

5) określi obowiązujące członków grupy zasady produkcji, w tym dotyczące jakości i ilości produktów lub grup produktów oraz sposoby przygotowania produktów do sprzedaży.

Sektory objęte wsparciem

W ramach działania wspierane są sektory produkcji roślinnej, zwierzęcej oraz dział specjalny produkcji rolnej. Szczegółowy wykaz produktów lub grup produktów objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych znajduje się w załączniku 9 do Programu.

W miarę rozszerzania wykazu produktów lub grup produktów, objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych, Polska będzie notyfikować Komisji Europejskiej kolejne sektory objęte wsparciem.

Spójność z I filarem WPR

W ramach PROW 2007-2013 wspierane są tylko grupy producentów rolnych zarejestrowane zgodnie z ustawą z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. z 2000 r. Nr 88, poz. 983, z późn. zm.). Ustawa ta nie daje możliwości rejestracji grupom, które mogą być beneficjentami instrumentów finansowych mających na celu ułatwienie tworzenia i działalności administracyjnej grupom w ramach I filara WPR (np. dotyczące sektora warzyw i owoców).

Zasięg geograficzny

Cały kraj

Liczba beneficjentów

350 grup producentów rolnych

Finansowanie

Koszt całkowity: 193 500 000 euro

Wydatki publiczne: 193 500 000 euro

Postanowienia przejściowe

Zobowiązania w zakresie pomocy przyznanej grupom producentów rolnych, powstałym w latach 2004-2006 w ramach PROW 2004-2006 będą przeniesione w ciężar finansowania PROW 2007-2013. Szacunkowa kwota wydatków na zobowiązania podjęte w ramach PROW 2004 - 2006 wynosi 10 mln euro.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania



	Liczba grup producentów rolnych objętych pomocą w okresie programowania 2004-2006	100
	Wysokość obrotu uzyskanego przez grupy producentów rolnych objętych wsparciem w kontekście produktu rolnego, którego dotyczy wsparcie (euro)	2.690.000.000


	Wydajność pracy (wzrost wartości dodanej brutto/osobę)	22.270 euro/osobę

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

5.3.2. OŚ 2 Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich

Nazwa działania

Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)

Kody działania

211, 212.

Podstawa prawna

Artykuł 36 lit. a) ppkt i) oraz ii) i art. 37 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Uzasadnienie

Realizacja działania ma zapobiegać wyludnianiu się obszarów wiejskich, zakwalifikowanych jako górskie i inne o niekorzystnych warunkach gospodarowania i zatracaniu ich rolniczego charakteru oraz wiążącymi się z tym konsekwencjami społecznymi, gospodarczymi i środowiskowymi. Płatności ONW mają stanowić rekompensatę za poniesione koszty i dochód utracony w wyniku gospodarowania na tych obszarach.

Cele działania

1. Zapewnienie ciągłości rolniczego użytkowania ziemi i tym samym utrzymanie żywotności obszarów wiejskich.

2. Zachowanie walorów krajobrazowych obszarów wiejskich.

3. Utrzymanie zrównoważonego sposobu gospodarowania uwzględniającego, aspekty ochrony środowiska.

Opis działania

Działanie jest instrumentem wsparcia finansowego gospodarstw rolnych położonych na obszarach, na których produkcja rolnicza jest utrudniona ze względu na niekorzystne warunki naturalne. Dopłaty wyrównawcze dla gospodarstw rolnych, położonych na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, kompensują istniejące utrudnienia w stosunku do gospodarstw położonych poza granicami ONW.

W ramach delimitacji obszarów górskich i innych obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania wyróżniono:

1) obszary górskie - gdzie produkcja rolna jest utrudniona ze względu na niekorzystne warunki klimatyczne i ukształtowanie terenu; do obszarów górskich zalicza się gminy i obręby ewidencyjne, w których ponad połowa użytków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m.;

2) obszary nizinne - gdzie występują ograniczenia produktywności rolnictwa związane z niską jakością gleb, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, niekorzystnymi warunkami wodnymi, niesprzyjającą rzeźbą terenu oraz wskaźnikiem demograficznym i znacznym udziałem ludności związanej z rolnictwem;

3) obszary ze specyficznymi naturalnymi utrudnieniami - obejmują gminy i obręby ewidencyjne rejonów podgórskich, które zostały wyznaczone na potrzeby ustawy z dnia 15 listopada 1984 o podatku rolnym (Dz.U. z 1984 r. Nr 52, poz. 268, z późn. zm.); co najmniej 50% powierzchni użytków rolnych znajduje się powyżej 350 m n.p.m.

Gminy te charakteryzują się co najmniej dwiema z czterech niżej wymienionych cech:

1) średnia powierzchnia gospodarstw rolnych wynosi poniżej 7,5 ha;

2) gleby są zagrożone występowaniem erozji wodnej;

3) udział gospodarstw rolnych, które zaprzestały produkcji rolnej, wynosi powyżej 25% wszystkich gospodarstw rolnych;

4) udział trwałych użytków zielonych wynosi powyżej 40% w strukturze użytkowania gruntów.

Podstawowe wymagania

Podstawowe wymagania oznaczają normy obowiązkowe zgodnie z art. 4 i 5 oraz załącznikiem III i IV rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003.

Harmonogram wdrażania tych wymogów określają właściwe przepisy prawa wspólnotowego.

Od momentu przejścia Polski na system płatności jednolitej (SPS) podstawowe wymagania oznaczają odpowiednie normy obowiązkowe ustanowione zgodnie z art. 4 i 5 oraz załącznikami III i IV rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003.

Definicja beneficjenta

Pomoc w ramach niniejszego działania przeznaczona jest dla rolników.

Kryteria dostępu

Pomoc w ramach niniejszego działania może być przyznana, jeżeli:

1) beneficjent jest rolnikiem, posiadaczem samoistnym lub zależnym gospodarstwa rolnego położonego w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, na obszarach ONW;

2) działki rolne, których dotyczyć będzie pomoc, są użytkowane jako grunty orne, sady, trwałe użytki zielone;

3) powierzchnia użytków rolnych należących do danego gospodarstwa rolnego, położonych w granicach ONW i wykorzystywanych do produkcji rolniczej, wynosi co najmniej 1 ha;

4) beneficjent przestrzega podstawowych wymagań na obszarze całego gospodarstwa rolnego;

5) beneficjent zobowiąże się do prowadzenia działalności rolniczej na gruntach rolnych, na które uzyskał pomoc z tytułu gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, przez okres co najmniej 5 lat od dnia otrzymania pierwszej płatności.

Beneficjenci, którzy zobowiązali się do prowadzenia działalności rolniczej przez 5 lat od otrzymania pierwszej płatności w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006, będą mogli ubiegać się o płatność na zasadach określonych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

Zasięg geograficzny

Działanie jest wdrażane na obszarach wyznaczonych jako uprawnione do otrzymania wsparcia z tytułu ONW - w gminach oraz obrębach ewidencyjnych wymienionych w załączniku 1 do Programu.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc jest udzielana w postaci rocznych zryczałtowanych płatności (dopłat wyrównawczych) do hektara użytków rolnych położonych na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i pozostających w użytkowaniu rolniczym.

Stawki płatności z tytułu gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania są różne dla różnych typów ONW.

Indykatywny budżet na lata 2007-2013 - 2.448.750.000 EUR

Stawki płatności dla poszczególnych typów ONW

		Dopłata PLN (EUR)/ha
		320 (81,9)
		179 (45,9)
		264 (67,6)
		264 (67,6)

Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Stawki płatności nie przewyższają kwot maksymalnych, określonych w załączniku do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz.U. UE z 21.10.2005).

Roczna płatność otrzymywana przez beneficjentów stanowi iloczyn stawki ustalonej dla danego typu ONW oraz liczby hektarów zgłoszonych we wniosku, z uwzględnieniem degresywności.

Degresywność

Płatności ONW podlegają degresywności w zależności od łącznej powierzchni działek rolnych lub ich części objętych pomocą. Do powierzchni działek rolnych lub ich części nie przekraczającej 50 ha płatność ONW jest udzielana w wysokości 100 % stawki podstawowej, za każdy kolejny hektar powierzchni pomiędzy 50 ha a 100 ha jest udzielana w wysokości 50 % stawki podstawowej. Za każdy kolejny hektar pomiędzy 100 ha a 300 ha udzielana jest płatność w wysokości 25 % stawki podstawowej. Płatność ONW nie przysługuje do powierzchni działek rolnych lub ich części wynoszącej powyżej 300 ha.

Liczba beneficjentów

Szacowana liczba beneficjentów korzystających rocznie ze wsparcia - 750.000.

Finansowanie

Koszt całkowity: 2 615 315 440 euro

Wydatki publiczne: 2 615 315 440 euro

Powierzchnia

Powierzchnia 9.228,29 tys. ha użytków rolnych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba wspieranych gospodarstw rolnych	750 000
Produkt	Powierzchnia gruntów rolnych wspieranych w ramach działania 6	9 128 290 ha
Rezultat	Obszar podlegający skutecznemu zagospodarowaniu przestrzennemu 7 (ha)	11 659 266
	W tym obszary rolne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	793 000
	Jakości wody	1 000 000
	Zmian klimatu	0
	Jakości gleb	650 000
	Unikania marginalizacji	9 128 290
	W tym obszary leśne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	27 862
	Jakości wody	2 577
	Zmian klimatu	38 661
	Jakości gleb	2 577
	Unikania marginalizacji	16 299
Oddziaływanie	Odwrócenie spadku bioróżnorodności	Spadek o 20% Wartość docelowa FBI: 0,6 (60%)
	Zachowanie gruntów o wysokiej wartości przyrodniczej na obszarach rolnych i leśnych	Wartość docelowa z PROW: 590 000 ha
	Poprawa jakości wody	Wzrost o 13% Wartość docelowa: 55 kg N/ha
	Zapobieganie procesowi zmian klimatycznych	Wzrost o od 2,05 do 3,04 Mtoe Wartość docelowa: od 5,95 do 6,94 Mtoe

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Nazwa działania

Program rolnośrodowiskowy (Płatności rolnośrodowiskowe)

Kod działania

214.

Podstawa prawna

Artykuł 36 lit. a) ppkt iv i artykuł 39 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277 z 21.10.2005, str. 1, z późn. zm.).

Art. 27 oraz pkt 5.3.2.1.4 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Realizacja programu rolnośrodowiskowego ma przyczynić się do zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i zachowania różnorodności biologicznej na tych terenach. Głównym założeniem programu jest promowanie produkcji rolnej opartej ma metodach zgodnych z wymogami ochrony środowiska i przyrody.

Cele działania

Poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich, w szczególności:

1) przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo oraz zachowanie różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich;

2) promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania;

3) odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód;

4) ochrona zagrożonych lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych.

Program rolnośrodowiskowy w sposób bezpośredni lub pośredni wpływa na zachowanie bioróżnorodności i tym samym wpisuje się w realizację celów sformułowanych zgodnie z ustaleniami dokonanymi podczas przeglądu WPR (Health Check) i wymienionych w art. 16 a rozporządzenia (WE) nr 1698/2005.

Opis działania

Działanie obejmuje 9 pakietów rolnośrodowiskowych. W ramach każdego pakietu znajdują się warianty rolnośrodowiskowe, które zawierają zestawy zadań, wykraczających poza obowiązujące podstawowe wymagania, i które nie pokrywają się z innymi instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR).

Lista dostępnych pakietów rolnośrodowiskowych

W ramach programu rolnośrodowiskowego będą realizowane następujące pakiety rolnośrodowiskowe (załącznik 10 do Programu):

Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone

Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne

Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone

Pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000

Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000

Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie⁷¹

Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie⁷²

Pakiet 8. Ochrona gleb i wód

Pakiet 9. Strefy buforowe

Podstawowe wymagania

Podstawowe wymagania oznaczają normy obowiązkowe, które muszą być przestrzegane przy prowadzeniu działalności rolniczej, związane w szczególności z ochroną środowiska.

Podstawowe wymagania dla programu rolnośrodowiskowego obejmują (zgodnie z art. 39 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005) minimalne normy, wymogi podstawowe w zakresie zarządzania - SMR (art. 5 i 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009) oraz prawodawstwo krajowe (załącznik 11 do Programu). Prawodawstwo krajowe zawiera wymagania w zakresie stosowania nawozów naturalnych i mineralnych, które są zgodne z dyrektywą 91/676/EWG i dotyczą gospodarstw leżących poza obszarami szczególnie narażonymi (OSN). Dodatkowo podstawowe wymagania określone w prawodawstwie krajowym dotyczą utrzymywania czystości i porządku w gospodarstwie oraz ochrony siedlisk.

W zakres podstawowych wymagań od 2015 r. wchodzą również odpowiednie kryteria i minimalne działania wynikające z definicji działalności rolniczej (ustanowione zgodnie z art. 4 ust. 1 lit. c pkt ii oraz iii rozporządzenia Parlamentu i Rady nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiającego przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009 (Dz. Urz. UE L 347 z 20.12.2013, str. 608)).

Podstawowe wymagania stanowią punkt odniesienia do sporządzenia kalkulacji płatności rolnośrodowiskowych. Harmonogram wdrażania tych wymogów określają właściwe przepisy prawa wspólnotowego.

Płatność rolnośrodowiskowa nie może być przyznana za przestrzeganie wymagań, które wynikają z realizacji zasady "zanieczyszczający płaci". W związku z tym wymagania wynikające z programów działań na podstawie Dyrektywy Azotanowej nie mogą być finansowane w ramach Programu rolnośrodowiskowego. W zależności od wymagań zawartych w poszczególnych programach działań, jeżeli pokrywają się one z wymaganiami dla Programu rolnośrodowiskowego, może to dotyczyć pakietów: rolnictwo zrównoważone, ochrona gleb i wód, strefy buforowe.

Zobowiązania podjęte po 2011 r. i kontynuowane w 2015 r. i w kolejnych latach muszą zostać dostosowane do ram prawnych następnego okresu programowania.

Forma i wysokość pomocy

Płatność rolnośrodowiskowa wypłacana jest w formie zryczałtowanej i stanowi rekompensatę utraconego dochodu, dodatkowych poniesionych kosztów oraz ponoszonych kosztów transakcyjnych. Płatności rolnośrodowiskowe są przyznawane rolnikom, którzy dobrowolnie przyjmują na siebie zobowiązania rolnośrodowiskowe. Podstawowe wymagania nie będą objęte płatnością rolnośrodowiskową.

Płatność rolnośrodowiskowa jest pomocą wieloletnią, wypłacaną corocznie, po wykonaniu określonego zestawu zadań w ramach danego wariantu. Płatności rolnośrodowiskowe określono w przeliczeniu na hektar powierzchni, sztukę zwierzęcia gospodarskiego lub metr bieżący elementu liniowego. W odniesieniu do powierzchni obowiązują górne limity płatności, w zależności od uprawy, co oznacza, że wsparcie nie może przekraczać maksymalnej kwoty określonej w załączniku do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005.

Płatność rolnośrodowiskowa jest udzielana do gruntów rolnych użytkowanych jako grunty orne, łąki, pastwiska oraz sady (tylko w przypadku realizacji pakietu rolnictwo ekologiczne i pakietu zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie).

Koszty transakcyjne uwzględniono przy realizacji pakietu 4: "Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000" oraz pakietu 5: "Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000" w postaci sporządzenia dokumentacji przyrodniczej. Sporządzenie dokumentacji przyrodniczej jest warunkiem otrzymania płatności rolnośrodowiskowej.

W ramach każdego z pakietów rolnośrodowiskowych przewidziano możliwość realizacji wariantów rolnośrodowiskowych, które przedstawiono w poniższej tabeli wraz z wysokością płatności:


	Wariant 1.1. Zrównoważony system gospodarowania	360 zł/ha (92,2 euro/ha)
	Wariant 2.1. Uprawy rolnicze (dla których zakończono okres przestawiania)	790 zł/ha (202,4 euro/ha)
	Wariant 2.2. Uprawy rolnicze (w okresie przestawiania)	840 zł/h (215,2 euro/ha)
	Wariant 2.3. Trwałe użytki zielone (dla których zakończono okres przestawiania)	260 zł/ha (66,6 euro/ha)
	Wariant 2.4. Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania)	330 zł/ha (84,5 euro/ha)
	Wariant 2.5. Uprawy warzywne (dla których zakończono okres przestawiania)	1.300 zł/ha (333 euro/ha)
	Wariant 2.6. Uprawy warzywne (w okresie przestawiania)	1.550 zł/ha (397 euro/ha)
	Wariant 2.7. Uprawy zielarskie (dla których zakończono okres przestawiania)	1.050 zł/ha (269 euro/ha)
	Wariant 2.8. Uprawy zielarskie (w okresie przestawiania)	1.150 zł/ha (294,6 euro/ha)
	Wariant 2.9. Uprawy sadownicze + jagodowe (dla których zakończono okres przestawiania)	1.540 zł/ha (394,5 euro/ha)
	Wariant 2.10. Uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania)	1.800 zł/ha (461,1 euro/ha)
	Wariant 2.11. Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (dla których zakończono okres przestawiania)	650 zł/ha (166,5 euro/ha)
	Uprawa orzecha włoskiego nieowocująca (dla których zakończono okres przestawiania)	160 zł/ha (41,0 euro/ha)
	Uprawa orzecha włoskiego owocująca (dla których zakończono okres przestawiania)	650 zł/ha (166,5 euro/ha)
	Wariant 2.12. Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania)	800 zł/ha (204,9 euro/ha)
	Uprawa orzecha włoskiego nieowocująca (w okresie przestawiania)	160 zł/ha (41,0 euro/ha)
	Uprawa orzecha włoskiego owocująca (w okresie przestawiania)	800 zł/ha (204,9 euro/ha)
	Wariant 3.1. Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach	500 zł/ha (128,1 euro/ha)
	Wariant 4.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków	1.200 zł/ha (307,4 euro/ha)
	Wariant 4.2. Mechowiska	1.200 zł/ha (307,4 euro/ha)
	Wariant 4.3. Szuwary wielkoturzycowe	800 zł/ha (204,9 euro/ha)
	Wariant 4.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe	1.200 zł/ha (307,4 euro/ha)
	Wariant 4.5. Murawy ciepłolubne	1.200 zł/ha (307,4 euro/ha)
	Wariant 4.6. Półnaturalne łąki wilgotne	800 zł/ha (204,9 euro/ha)
	Wariant 4.7. Półnaturalne łąki świeże	800 zł/ha (204,9 euro/ha)
	Wariant 4.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe	800 zł/ha (204,9 euro /ha)
	Wariant 4.9. Słonorośla	1.190 zł/ha (304,8 euro/ha)
	Wariant 4.10. Użytki przyrodnicze	550 zł/ha (140,9 euro/ha)
	Wariant 5.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków	1.370 zł/ha (350,9 euro/ha)
17.	Wariant 5.2. Mechowiska	1.390 zł/ha (356,1 euro/ha)
18.	Wariant 5.3. Szuwary wielkoturzycowe	910 zł/ha (233,1 euro/ha)
19.	Wariant 5.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe	1.390 zł/ha (356,1 euro/ha)
20.	Wariant 5.5. Murawy ciepłolubne	1.380 zł/ha (353,5 euro/ha)
21.	Wariant 5.6. Półnaturalne łąki wilgotne	840 zł/ha (215,2 euro/ha)
22.	Wariant 5.7. Półnaturalne łąki świeże	840 zł/ha (215,2 euro/ha)
23.	Wariant 5.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe	870 zł/ha (222,8 euro/ha)
24.	Wariant 5.9. Słonorośla	1.190 zł/ha (304,8 euro/ha)
25.	Wariant 5.10. Użytki przyrodnicze	550 zł/ha (140,9 euro/ha)
	Wariant 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych	570 zł/ha (146 euro/ha)
27.	Wariant 6.2. Produkcja nasienna towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych	800 zł/ha (204,9 euro/ha)
28.	Wariant 6.3. Produkcja nasienna na zlecenie banku genów	4.700 zł/ha (1.204 euro/ha)
29.	Wariant 6.4. Sady tradycyjne	2.100 zł/ha (537,9 euro/ha)
	Wariant 7.1. Zachowanie lokalnych ras bydła	1.140 zł/szt. (292 euro/szt.)
31.	Wariant 7.2. Zachowanie lokalnych ras koni	1.500 zł/szt. (384,2 euro/szt.)
33.	Wariant 7.3. Zachowanie lokalnych ras owiec	320 zł/szt. (82 euro/szt.)
34.	Wariant 7.4. Zachowanie lokalnych ras świń	570 zł/szt. (146 euro/szt.)
	Wariant 8.1. Wsiewki poplonowe	330 zł/ha (84,5 euro/ha)
	Wariant 8.1. Wsiewki poplonowe na obszarach zagrożonych erozją wodną	458 zł/ha (117,3 euro/ha)
	Wariant 8.2. Międzyplon ozimy	420 zł/ha (107,6 euro/ha)
	Wariant 8.2. Międzyplon ozimy na obszarach zagrożonych erozją wodną	750 zł/ha (192,1 euro/ha)
37.	Wariant 8.3. Międzyplon ścierniskowy	400 zł/ha (102,5 euro/ha)
	Wariant 8.3. Międzyplon ścierniskowy na obszarach zagrożonych erozją wodną	690 zł/ha (176,7 euro/ha)
	Wariant 9.1. Utrzymanie 2-metrowych stref buforowych	44 zł/100 mb (11,3 euro/100 mb)
	Wariant 9.2. Utrzymanie 5-metrowych stref buforowych	110 zł/100 mb (28,2 euro/100mb)
	Wariant 9.3. Utrzymanie 2-metrowych miedz śródpolnych	40 zł/100 mb (10,2 euro/100mb)
	Wariant 9.4. Utrzymanie 5-metrowych miedz śródpolnych	100 zł/100 mb (25,6 euro/100mb)

Założenia metodologiczne dla kalkulacji płatności rolnośrodowiskowych w ramach programu rolnośrodowiskowego

Wskaźniki charakteryzujące przeciętne wyniki ekonomiczne gospodarstw przyjęte jako poziom referencyjny do kalkulacji płatności rolnośrodowiskowych w ramach programu rolnośrodowiskowego zostały wyliczone na podstawie danych GUS z 2001, 2002 i 2003 roku oraz danych charakterystycznych dla przychodów i kosztów z tego okresu. Ponadto, źródłem danych były opracowania Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego, pochodzące z własnych wieloletnich badań reprezentatywnej próby gospodarstw rolnych w Polsce.

Dane dotyczące współczynników Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej (SNB) z 2002 r. są ostatnimi danymi przeliczonymi w sposób zgodny ze stosowanym w krajach UE. Wobec powyższego zostały one zaproponowane do wyliczeń.

Na podstawie ww. danych określono odpowiednio:

- utracony dochód;

- dodatkowe koszty związane z ponoszeniem nakładów na działania agrotechniczne związane z ochroną środowiska;

- dodatkowe koszty związane z określonymi uwarunkowaniami, wynikające z opisu pakietu;

- oszczędności (z tytułu realizacji określonego pakietu w programie rolnośrodowiskowym).

Straty (czyli utracony dochód) wynikające z:

- ekstensyfikacji produkcji, która spowodowana jest zmniejszeniem nakładów na środki produkcji (nawozy, środki ochrony roślin);

- rezygnacji z dosiewania traw oraz z ograniczenia zabiegów uprawowych;

- zmniejszenia obsady zwierząt.

W kalkulacji płatności wyeliminowano podwójne naliczanie płatności za wykonywanie tych samych praktyk rolniczych.

Planowane liczebności lokalnych ras zwierząt gospodarskich w programie rolnośrodowiskowym na lata 2007-2013 oraz projekcja finansowa kosztów realizacji

Gatunek / Rasa / Odmiana	Wielkość populacji krajowej		Całkowity budżet na lata 2007-2013
Gatunek / Rasa / Odmiana	2005⁷⁹	2013⁸⁰	Całkowity budżet na lata 2007-2013
OGÓŁEM	11 232	92 250	242 844 800
Bydło	810	11 950	55 150 500
Bydło polskie czerwone	735	4 500	21 140 000
Bydło białogrzbiete	75	450	1 850 500
Bydło polskie czerwono-białe	-*	4 000	19 185 000
Bydło polskie czarno-białe	-	3 000	12 975 000
Konie	1 318	13 000	81 825 000
Koniki polskie	261	2 000	11 325 000
Konie huculskie	506	2 500	15 750 000
Konie małopolskie	349	2 000	12 645 000
Konie śląskie	202	1 500	9 255 000
Konie wielkopolskie	-	1 000	6 450 000
Konie sokólskie	-	2 000	13 200 000
Konie sztumskie	-	2 000	13 200 000
Owce	8 004	60 800	89 823 800
Owce rasy wrzosówka	1 833	9 000	14 506 000
Owce rasy świniarka	228	1 500	2 166 000
Owce rasy olkuska	179	1 500	2 093 900
Polskie owce górskie odmiany barwnej	142	1 500	2 125 000
Owce rasy merynos barwny	84	600	841 500
Owce uhruskie	228	7 000	11 338 000
Owce wielkopolskie	1 376	8 000	11 265 000
Owce żelaźnieńskie	122	1 600	1 595 000
Owce korideil	192	1 600	2 167 400
Owce kamienieckie	622	4 000	5 530 000
Owce pomorskie	2 998	8 500	14 293 000
Cakiel podhalański	-	8 000	10 935 000
Merynos polski w starym typie	-	8 000	10 968 000
Trzoda chlewna	1 100	6 500	16 045 500
Puławska	500	1 500	4 816 500
Złotnicka biała	350	2 500	5 358 000
Złotnicka pstra	250	2 500	5 871 000

Degresywność

Dla pakietów: rolnictwo zrównoważone, rolnictwo ekologiczne, ekstensywne trwałe użytki zielone (z wyłączeniem obszarów Natura 2000), ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000, ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 oraz ochrona gleb i wód obowiązuje degresywność i limity powierzchniowe, co oznacza, że wysokość pomocy uzależniona jest od wielkości powierzchni objętej wsparciem.

Dla pakietów 1, 2, 4, 5 i 8 progi degresywności i limity obowiązują w odniesieniu do całkowitej powierzchni, która może być wspierana w ramach gospodarstwa rolnego.

Powierzchnia realizacji i zasady łączenia pakietów rolnośrodowiskowych

Pakiety rolnośrodowiskowe będą realizowane przez beneficjenta zgodnie z postanowieniami zawartymi w planie działalności rolnośrodowiskowej. W gospodarstwie rolnym można realizować dowolną liczbę pakietów, a płatności rolnośrodowiskowe wynikające z realizacji różnych pakietów będą sumowane na danej powierzchni. W danym gospodarstwie rolnym nie można realizować jednocześnie pakietu 2. Rolnictwo ekologiczne i pakietu 1. Rolnictwo zrównoważone. Dodatkowo beneficjent pakietu 2. Rolnictwo ekologiczne nie może łączyć tego pakietu z pakietem 8. Ochrona gleb i wód. Ponadto beneficjent pakietu 2.

Rolnictwo ekologiczne nie może łączyć tego pakietu w zakresie wariantów 2.3 i 2.4 na tej samej powierzchni z:

- pakietem 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000,

- pakietem 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000.

Pozostałe pakiety rolnośrodowiskowe mogą być łączone w gospodarstwie rolnym.

Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone, pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 oraz pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 nie mogą być realizowane na tej samej powierzchni.

Powierzchnia użytków rolnych, na których realizowany jest program rolnośrodowiskowy, może ulec zwiększeniu tylko i wyłącznie przy zachowaniu określonych zasad.

Zasady łączenia pakietów rolnośrodowiskowych na tej samej powierzchni

Pakiet 1	Pakiet 2	Pakiet 3	Pakiet 4	Pakiet 5	Pakiet 6	Pakiet 7	Pakiet 8	Pakiet 9
	-	x	x	x	+	+	+	+
-		+	-	-	+	+	-	+
x	+		-	-	x	+	x	+
x	-	-		-	x	+	x	+
x	-	-	-		x	+	x	+
+	+	x	x	x		+	+	+
+	+	+	+	+	+		+	+
+	-	x	x	x	+	+		+
+	+	+	+	+	+	+	+

(x) pakiety nie łączą się, gdyż dotyczą innych grup użytków rolnych;

(+) pakiety można łączyć;

(-) pakietów nie można łączyć.

Definicja beneficjenta

Rolnik

Kryteria dostępu

Beneficjent może ubiegać się o płatność rolnośrodowiskową w ramach tego działania, jeżeli:

1) jest rolnikiem, posiadaczem samoistnym lub zależnym gospodarstwa rolnego położonego na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, o powierzchni użytków rolnych nie mniejszej niż 1 ha;

2) zobowiąże się do realizacji programu rolnośrodowiskowego przez okres 5 lat, zgodnie z planem działalności rolnośrodowiskowej;

3) zobowiąże się do przestrzegania podstawowych wymagań na obszarze całego gospodarstwa rolnego;

4) zobowiąże się do przestrzegania wymagań wynikających z poszczególnych pakietów rolnośrodowiskowych.

Beneficjent, który zamierza realizować program rolnośrodowiskowy, musi złożyć wniosek o przyznanie pierwszej płatności rolnośrodowiskowej wraz z odpowiednimi załącznikami. W kolejnych latach, beneficjent składa wnioski o przyznanie kolejnych płatności rolnośrodowiskowych.

Beneficjenci Działania 4 "Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt" w ramach PROW na lata 2004-2006 mogą przekształcić swoje zobowiązanie na nowe 5-letnie zobowiązanie w ramach działania "Program rolnośrodowiskowy" w ramach PROW na lata 2007-2013, pod warunkiem spełnienia wymagań określonych w przepisach krajowych.

Beneficjenci realizujący program rolnośrodowiskowy w ramach PROW 2004 - 2006 na obszarach Natura 2000 mogą przejść na płatności w ramach działania Natura 2000 pod warunkiem, że powstaną plany zarządzania lub inne obowiązkowe wymogi dla rolnika w formie planów zarządzania lub w innej równoważnej formie.

Zasięg geograficzny

Cały kraj.

Liczba beneficjentów

Szacowana liczba beneficjentów w latach 2008 - 2013 wynosi 200 tys.⁷⁵.

Powierzchnia wsparcia

Ok. 10% użytków rolnych (1,5 - 1,8 mln ha)⁷⁶.

Finansowanie

Koszt całkowity: 2 302 324 502 euro

Wydatki publiczne: 2 302 324 502 euro

Postanowienia przejściowe

Pozostałe do sfinansowania zobowiązania w zakresie pomocy przyznanej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt w ramach PROW 2004-2006 będą przeniesione w ciężar finansowania PROW 2007-2013. Szacunkowa kwota wydatków na zobowiązania podjęte w ramach PROW 2004 - 2006 wynosi 853.750.000 euro.

Spójność z pierwszym filarem

Jeżeli w programie operacyjnym, o którym mowa w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1580/2007, uznanej organizacji producentów owoców i warzyw uwzględniono realizację działań zbieżnych z zakresem pakietów/wariantów działań "Programu rolnośrodowiskowego", to członkowie tej organizacji podlegają wyłączeniu ze wsparcia na tego typu pakiety/warianty w ramach PROW 2007-2013. W celu wyeliminowania podwójnego finansowania tych samych operacji z dwóch różnych źródeł, na poziomie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa prowadzone będą kontrole administracyjne.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba wspieranych gospodarstw rolnych	200 000 8
	Liczba wspieranych gospodarstw rolnych otrzymujących płatności w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006	69 000
	Łączny obszar objęty wsparciem rolnośrodowiskowym (w tym w ramach "nowych wyzwań")	2 081 000 ha UR (8 000 ha UR)
	Łączny obszar objęty wsparciem rolnośrodowiskowym w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006	1 000 000 ha UR
	Fizyczny obszar objęty wsparciem rolnośrodowiskowym	1 500 000 ha
	Liczba pakietów realizowanych przez beneficjentów działania	600 000
	Liczba decyzji w ramach pakietu 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie oraz w ramach pakietu 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie	5 300 (pakiet 7), 28 000 (pakiet 6)
Rezultat	Obszar podlegający skutecznemu zagospodarowaniu przestrzennemu 9 (ha)	11 659 266
	W tym obszary rolne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	793 000
	Jakości wody	1 000 000
	Zmian klimatu	0
	Jakości gleb	650 000
	Unikania marginalizacji	9 128 290
	W tym obszary leśne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	27 862
	Jakości wody	2 577
	Zmian klimatu	38 661
	Jakości gleb	2 577
	Unikania marginalizacji	16 299
Oddziaływanie	Odwrócenie spadku bioróżnorodności	Spadek o 20% Wartość docelowa FBI: 0,6 (60%)
	Zachowanie gruntów o wysokiej wartości przyrodniczej na obszarach rolnych i leśnych	Wartość docelowa z PROW: 590 000 ha
	Poprawa jakości wody	Wzrost o 13% Wartość docelowa: 55 kg N/ha
	Zapobieganie procesowi zmian klimatycznych	Wzrost o od 2,05 do 3,04 Mtoe Wartość docelowa: od 5,95 do 6,94 Mtoe

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania w ramach pakietu 5 "Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000"



	Powierzchnia gruntów rolnych (w tym w ramach "nowych wyzwań")	378.000 ha TUZ (8.000 ha TUZ)

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe






	Bilansu azotu na terenach objętych wsparciem	55 kg N/ha
	Zielone pokrycie pól w okresie jesienno-zimowym w stosunku do powierzchni gruntów ornych w Polsce	2x⁷⁹

Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 8. Ochrona gleb i wód

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania

Pakiet 9. Strefy buforowe

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wskaźników monitorowania



	Długość stref buforowych	650.000 metrów bieżących

Nazwa działania

Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne

Kod działania

221, 223.

Podstawa prawna

Schemat I - zalesianie gruntów rolnych

Art. 36 lit. b) ppkt i) oraz art. 43 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 30 oraz 31 oraz pkt 5.3.2.2.1 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Schemat II - zalesianie gruntów innych niż rolne

Art. 36 lit. b) ppkt iii) oraz art. 45 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 30 oraz pkt 5.3.2.2.3 załącznika II do rozporządzenia (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

W Rzeczypospolitej Polskiej występuje nadwyżka gruntów niskich klas bonitacyjnych użytkowanych do niedawna bądź jeszcze obecnie jako grunty rolne. Wyłączenie tych gruntów z uprawy ma uzasadnienie ekonomiczne z uwagi na ich niską produktywność. Zalesienie takich gruntów wpływa korzystnie na ich wartość ekonomiczną i jednocześnie pozwala na znaczącą poprawę wskaźników statystycznych dotyczących wielkości obszarów leśnych w Rzeczypospolitej Polskiej. Proponowane rozwiązania w zakresie sposobu zakładania upraw, ich składu gatunkowego oraz wykorzystania istniejących samosiewów, wpłyną korzystnie na utrzymanie różnorodności biologicznej oraz kondycję zakładanych upraw leśnych.

Cele działania

1. Powiększenie obszarów leśnych poprzez zalesianie.

2. Utrzymanie i wzmocnienie ekologicznej stabilności obszarów leśnych poprzez zmniejszenie fragmentacji kompleksów leśnych i tworzenie korytarzy ekologicznych.

3. Zwiększenie udziału lasów w globalnym bilansie węgla oraz ograniczeniu zmian klimatu.

Podstawowe wymagania

Podstawowe wymagania oznaczają normy obowiązkowe, które muszą być przestrzegane przy prowadzeniu działalności rolniczej, związane w szczególności z ochroną środowiska.

Zgodnie z art. 51 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, do czasu przejścia Polski z systemu jednolitej płatności obszarowej (ang. SAPS - Single Area Payment Scheme) na system płatności jednolitej (ang. SPS - Single Payment Scheme) obowiązują podstawowe wymagania określone w art. 5 rozporządzenia Rady (WE) Nr 1782/2003 ustanawiającego wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiającego określone systemy wsparcia dla rolników oraz zmieniającego niektóre rozporządzenia (Dz. Urz. UE L 270 z 21.10.2003, str. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 40, str. 269).

Od momentu przejścia na system jednolitej płatności podstawowe wymagania oznaczają odpowiednie normy obowiązkowe zgodnie z art. 4 i 5 oraz załącznikami III i IV rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003.

Definicja gruntów rolnych

Grunty, które użytkowane są jako grunty orne oraz sady, położone poza granicami obszarów Natura 2000 (Schemat I).

Definicja rolnika

Osoba fizyczna lub prawna lub grupa osób fizycznych lub prawnych, bez względu na status prawny takiej grupy i jej członków w świetle prawa krajowego, których gospodarstwo znajduje się na terytorium Wspólnoty określone w art. 299 Traktatu, oraz które prowadzą działalność rolniczą.

Zasady i kryteria wyboru obszarów do zalesienia

Potrzeby zalesieniowe kraju oszacowane w Krajowym Programie Zwiększania Lesistości (KPZL 1995, 2003), przyjętym do realizacji uchwałą Rady Ministrów, określają docelowy poziom lesistości Polski planowany na poziomie 30% pow. kraju w perspektywie 2020 r. Z KPZL wynika, że w Polsce ma miejsce nadmierne użytkowanie gruntów o małej przydatności rolniczej i podatnych na zagrożenia (np. erozja, zanieczyszczenie wód). Biorąc pod uwagę planowany wzrost lesistości kraju zasadne jest wsparcie procesu zalesiania gruntów własności prywatnej i komunalnej, a następnie zapewnienie właściwej pielęgnacji nowych nasadzeń we wczesnych etapach ich rozwoju.

Zalesienia te będą dostosowane do lokalnych warunków siedliskowych i krajobrazowych zgodnie z wymogami określonymi w krajowych wytycznych w sprawie uporządkowania przestrzeni rolno-leśnej⁸⁰.

Odniesienie do planów urządzenia lasu (z uwzględnieniem aspektów środowiskowych)

W lasach nie stanowiących własności Skarby Państwa sporządza się uproszczone plany urządzania lasu, których wykonanie dla każdego kompleksu leśnego zleca właściwy miejscowo starosta, a w przypadku gdy kompleks leśny jest mniejszy niż 10 ha gospodarowanie w takim lesie odbywa się na podstawie decyzji starosty. Wymogi zawarte w przepisach o lasach skutkują podobnymi wymogami wykonania planów bądź decyzji określając zasady kierujące ochroną przyrody w takich kompleksach leśnych.

Lasy na najcenniejszych siedliskach są także chronione na podstawie przepisów o ochronie przyrody, pozwalających na wprowadzanie form ochrony adekwatnych do walorów chronionych siedlisk, dla których sporządza się plany ochrony, a w sytuacji wygaśnięcia planu ochrony wprowadza się roczne zadania ochronne do czasu opracowania nowego planu.

Program ten wyłącza ze wsparcia grunty położone w granicach obszarów Natura 2000 z uwagi na fakt, iż obszary te nie mają obowiązujących planów zarządzania wskazujących grunty bez przeciwwskazań środowiskowych do zalesiania wynikających z wymogów ochrony cennych gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk priorytetowych określonych w dyrektywie Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa oraz dyrektywie Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory.

W momencie ustanowienia planów ochrony lub planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 definiujących cele zarządzania tymi obszarami będzie istniała możliwość zalesiania na niektórych obszarach Natura 2000.

Program ten uwzględnia wskazania odnośnie wielofunkcyjnego rozwoju gospodarki leśnej i leśnictwa określone we Wspólnotowej Strategii Leśnej (EU Forest Action Plan).

Zakres działania

Zgodnie z art. 43 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, Działanie 2.4 obejmuje następujące formy pomocy:

1) wsparcie na zalesienie, która pokrywa koszty założenia uprawy zgodnie z zasadami obowiązującymi w krajowych przepisach o lasach (Zasady Hodowli Lasu) oraz jeśli jest to uzasadnione - ochrony przed zwierzyną poprzez grodzenie uprawy;

2) premię pielęgnacyjną za utrzymanie nowej uprawy leśnej oraz za ochronę indywidualną sadzonek drzew przed zwierzyną;

3) premię zalesieniową, stanowiącą ekwiwalent za wyłączenie gruntu z upraw rolnych.

Specyfiką Polski jest duże rozdrobnienie własności gruntów użytkowanych rolniczo, zarówno co do powierzchni, jak i szerokości działek, co zasadniczo ogranicza możliwość ich zalesiania z uwagi na niespełnianie wymogów minimalnej powierzchni (większej niż 0,5 ha) oraz szerokości działki (większej niż 20 m). Wskazane jest dla właściwego gospodarowania na gruntach o silnie rozdrobnionej własności odstąpienie od jednego z tych wymogów, w ściśle określonej sytuacji. Proponuje się możliwość odstąpienia od wymogu minimalnej szerokości dla gruntów planowanych do zalesienia, graniczących z istniejącymi kompleksami leśnymi.

Schemat I. Zalesienie gruntów rolnych

Schemat I dotyczy leśnego zagospodarowania gruntów uprawianych rolniczo, zakładanych sztucznie (poprzez sadzenie). Pomoc udzielana w ramach Schematu I dotyczy:

1) założenia uprawy leśnej (wsparcie na zalesienie);

2) pielęgnacji uprawy leśnej (premia pielęgnacyjna);

3) utraconego dochodu z tytułu wyłączenia gruntów spod uprawy rolnej (premia zalesieniowa).

Schemat II. Zalesianie gruntów innych niż rolne

Schemat II dotyczy wyłącznie leśnego zagospodarowania opuszczonych gruntów rolniczych lub innych gruntów odłogowanych, dla których zalesienie stanowi racjonalny sposób zagospodarowania (np. ochrona przed erozją). Zakłada się tu możliwość wykorzystania sukcesji naturalnej w obrębie ww. gruntów.

W przypadku zalesienia z wykorzystaniem drzew rodzimych gatunków lasotwórczych (Tabela 40) będących efektem sukcesji naturalnej na gruntach przeznaczonych do zalesienia przyjęto, iż maksymalny wiek drzew nie może przekraczać 20 lat (I klasa wieku drzewostanów), pokrycie powierzchni gruntu przez drzewa i krzewy powinno przekraczać 50%. W przypadku niższego pokrycia powierzchni przez korony drzew przewiduje się adaptowanie drzew przy przygotowywaniu powierzchni pod zalesienie.

Wsparcie udzielane w ramach Schematu II dotyczy:

1) założenia uprawy leśnej (wsparcie na zalesienie);

2) pielęgnacji uprawy leśnej (premia pielęgnacyjna).

Jednostki samorządu terytorialnego mogą ubiegać się, w ramach obydwu schematów, wyłącznie o wsparcie na zalesienie (art. 43 ust 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 1968/2005).

Warunkiem uzyskania pomocy będzie spełnienie następujących wymogów:

1) zalesienia gruntów rolnych (Schemat I) mogą być wykonywane na gruntach rolnych użytkowanych jako grunty orne oraz sady, położonych poza granicami obszarów Natura 2000;

2) zalesienia gruntów innych niż rolne (schemat II) mogą być wykonywane na odłogowanych gruntach rolniczych, w szczególności z samosiewem drzew rodzimych gatunków lasotwórczych w I klasie wieku (do 20 lat) oraz na innych gruntach odłogowanych wymagających ochrony przed erozją, położonych poza granicami obszarów Natura 2000;

3) do zalesienia mogą być przeznaczane grunty przewidziane do zalesienia w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego lub na podstawie zapisów w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (zasady opracowywania powyższych dokumentów w kontekście zalesień zostały zamieszczone w załączniku 12 do Programu);

4) zalesienia będą wykonywane zgodnie z wymogami ochrony przeciwpożarowej wynikającymi z przepisów wykonawczych ustawy o lasach;

5) beneficjent będzie przestrzegał podstawowych wymagań na obszarze całego gospodarstwa rolnego (dotyczy Schematu I);

6) powierzchnia zalesienia wynosi więcej niż 0,5 ha, przy szerokości zalesionej działki - większej niż 20 m, z wyjątkiem gruntów graniczących z lasem. W przypadku wniosku składanego przez grupę rolników łączna powierzchnia zakwalifikowana do zalesienia musi wynosić 2 ha w jednym obrysie;

7) maksymalna powierzchnia gruntu do zalesienia zgłaszana w okresie programowania 2007-2013 przez jednego rolnika nie może być większa niż 100 ha;

8) wykorzystywanie do zalesień jedynie rodzimych gatunków drzew i krzewów, zgodnie z przepisami o leśnym materiale rozmnożeniowym;

9) w celu dostosowania zalesień do lokalnych warunków siedliskowych, ustalając skład gatunkowy uprawy leśnej uwzględnia się rolniczą klasyfikację gruntów rolnych oraz regionalizację przyrodniczo-leśną zgodną z ustawą o leśnym materiale rozmnożeniowym (załącznik 13 do Programu);

10) materiał sadzeniowy musi spełniać wymagania jakościowe określone w ustawie o leśnym materiale rozmnożeniowym.

Rodzime gatunki drzew i krzewów do zalesiania zostały określone w tabeli 40.

Tabela 40. Lista zalecanych głównych gatunków do zalesienia, z uwzględnieniem wymogów dotyczących regionalizacji nasiennej

Średnia Liczba sadzonek z odkrytym systemem korzeniowym przypadająca na 1 ha zalesianych gruntów wyniesie około 8.000 sztuk (dokładne dane będą określane każdorazowo w planie zalesienia).

Zgodnie z przepisami o ochronie przyrody każde zalesienie planowane w granicach parku krajobrazowego i rezerwatu przyrody powinno być zaopiniowane przez właściwego miejscowo wojewodę (wojewódzkiego konserwatora przyrody), lub w przypadku parku narodowego przez dyrektora tego parku, w celu potwierdzenia, iż jego wykonanie jest zgodnie z planem ochrony tego obszaru i nie pogorszy stanu siedlisk i gatunków uznanych za priorytetowe przez WE.

Zgodność z wymogami ochrony przeciwpożarowej

Zalesienia będą wykonywane zgodnie z wymogami ochrony przeciwpożarowej wynikającymi z przepisów wykonawczych ustawy o lasach.

Metodologia kalkulacji wysokości wsparcia

Kalkulacja wysokości wsparcia bazuje na rzeczywistych kosztach związanych z zakładaniem, pielęgnacją i ochroną upraw leśnych w różnych regionach kraju w 2006 r., które zostały zebrane przez pracowników Instytutu Badawczego Leśnictwa. Ponieważ analiza czynników kształtujących koszty założenia uprawy, jej pielęgnacji i ochrony nie wykazała istotnego zróżnicowania regionalnego, bazowano na kosztach uśrednionych w skali kraju (załącznik 14 do Programu).

Forma i wysokość pomocy

Wsparcie na zalesienie polega na dofinansowaniu kosztów założenia uprawy⁸¹, wykonania poprawek w drugim roku i zabezpieczenia przed zwierzyną. Zgodnie z rozporządzeniem Komisji (KE) nr 1974/2006, wsparcie to ma postać zryczałtowanej płatności w przeliczeniu na 1 hektar zalesianych gruntów.

Wsparcie będzie wypłacane jednorazowo po założeniu uprawy.

Wysokość kwoty wsparcia jest zróżnicowana w zależności od:

a) proporcji gatunków iglastych i liściastych w strukturze drzewostanu;

b) wykonania grodzenia całości lub części uprawy w celu zabezpieczenia sadzonek drzew przed zwierzyną;

c) ukształtowania terenu, przy czym przyjęto, że na stokach o spadku większym niż 12° koszty zalesień zwiększają się o 40% w stosunku do kosztów zalesień gruntów o korzystnej konfiguracji.

Premia pielęgnacyjna stanowi zryczałtowaną płatność w przeliczeniu na jeden hektar zalesionych gruntów, wypłacaną co roku, przez 5 lat od założenia uprawy, która uwzględnia koszty prac pielęgnacyjnych (zwalczanie chwastów i patogenów), ochronę indywidualną cennych drzew⁸² (smarowanie repelentami, osłony z 3 palików, owijanie wierzchołków drzewek wełną owczą) oraz czyszczenie wczesne (CW).

Premia zalesieniowa stanowi zryczałtowaną płatność w przeliczeniu na 1 ha zalesionych gruntów, wynikającą z utraconych dochodów z tytułu przekształcenia gruntów rolnych na grunty leśne i jest wypłacana co roku, przez 15 lat od założenia uprawy leśnej. Wysokość dochodu i jego źródła pochodzenia ustalana będzie na podstawie dochodów z roku poprzedzającego składanie wniosku o przystąpienie do programu. Otrzymają ją rolnicy, których udział dochodu z rolnictwa przekracza 25% dochodu całkowitego w gospodarstwie, zgodnie z relacjami wysokości maksymalnych stawek umieszczonych w załączniku do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, przy zastosowaniu kursu 3,9038 PLN, stanowiącego średni kurs za 2006 rok, obliczony na podstawie kursów miesięcznych publikowanych przez Europejski Bank Centralny. Premia zalesieniowa podlega prawu dziedziczenia.

Pomoc nie będzie przyznawana:

1) rolnikom korzystającym ze wsparcia w postaci renty strukturalnej;

2) na zalesianie gruntów położonych w granicach obszarów Natura 2000;

3) na plantacje choinek świątecznych;

4) na plantacje drzew szybkorosnących.

Wsparcie na zalesienie oraz premia pielęgnacyjna i zalesieniowa są finansowane w całości ze środków publicznych EU i krajowych, w stosunku 80% - UE i 20% - środki krajowe. Wysokość wsparcia nie przekracza maksymalnych stawek pomocy określonych w załączniku do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005.

Schemat I - zalesianie gruntów rolnych




	Zalesianie na terenach o korzystnej	zł(euro)/ha
	konfiguracji	4.620 (1.183,5)	5.240 (1.342,3)
	Zalesianie na stokach o nachyleniu	zł(euro)/ha
	powyżej 12°	5.550 (1.421,7)	6.230 (1.595,9)
	Zalesianie na terenach o korzystnej konfiguracji z wykorzystaniem sadzonek	zł(euro)/ha
	mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym	5.720 (1.465,2)	4.160 (1.065,6)
	Zalesianie na stokach o nachyleniu powyżej 12° z wykorzystaniem sadzonek	zł(euro)/ha
	mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym	6.260 (1.603,6)	4.870 1.247,5)
	Zabezpieczanie przed zwierzyną - grodzenie 2-metrową siatką metalową:	zł(euro)
	- na 1 hektar ogrodzonej powierzchni	2.590 (663,5)
	- na 1 metr bieżący ogrodzonej powierzchni	6,5 (1,7)


	- na terenach o korzystnej konfiguracji	970 (248,5)
	- na stokach o nachyleniu powyżej 12°	1.360 (348,4)

	- zabezpieczenie repelentami	190 (48,7)
- zabezpieczenie 3 palikami		700 (179,3)
- zabezpieczenie owczą wełną		280 (71,7)

1. Schemat II - zalesianie gruntów innych niż rolne




Zalesianie na terenach o korzystnej	zł(euro)/ha
konfiguracji	4.620 (1.183,5)	5.240 (1.342,3)
Zalesianie na stokach o nachyleniu	zł(euro)/ha
powyżej 12°	5.550 (1.421,7)	6.230 (1.595,9)
Zalesianie na terenach o korzystnej konfiguracji z wykorzystaniem sadzonek	zł(euro)/ha
mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym	5.720 (1.465,2)	4.160 (1.065,6)
Zalesianie na stokach o nachyleniu powyżej 12° z wykorzystaniem sadzonek	zł(euro)/ha
mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym	6.260 (1.603,6)	4.870 (1.247,5)
Zalesianie w warunkach niekorzystnych	zł(euro)/ha
(rekultywacje) na terenach o korzystnej konfiguracji	4.420 (1.132,2)	5.040 (1.291,0)
Zalesianie w warunkach niekorzystnych	zł(euro)/ha
(rekultywacje) na terenach o nachyleniu powyżej 12°	5.270 (1.350,0)	5.960 (1.526,7)
Zalesianie z wykorzystaniem sukcesji	zł(euro)/ha
naturalnej na terenach o korzystnej konfiguracji	1.700 (435,5)	1.790 (458,5)
Zalesianie z wykorzystaniem sukcesji	Zł(euro)/ha
naturalnej na terenach o nachyleniu powyżej 12°	2.210 (566,1)	2.310 (591,7)
Zabezpieczanie przed zwierzyną - grodzenie 2-metrową siatką metalową	zł(euro)
- na 1 hektar ogrodzonej uprawy	2.590 (663,5)
- na 1 metr bieżący ogrodzonej uprawy	6,5 (1,7)

Premia pielęgnacyjna	zł(euro)/ha na rok
- na terenach o korzystnej konfiguracji	970 (248,5)
- na stokach o nachyleniu powyżej 12°	1.360 (348,4)
Premia pielęgnacyjna dla upraw zakładanych w warunkach niekorzystnych (rekultywacje)	zł(euro)/ha na rok
- na terenach o korzystnej konfiguracji	1.460 (374,0)
- na stokach o nachyleniu powyżej 12°	2.050 (525,1)
Premia pielęgnacyjna dla upraw zakładanych z wykorzystaniem sukcesji naturalnej	zł(euro)/ha na rok
- na terenach o korzystnej konfiguracji	1.250 (320,2)
- na stokach o nachyleniu powyżej 12°	1.750 (448,3)
Ochrona upraw przed zwierzyną	zł(euro)/ha na rok
- zabezpieczenie repelentami	190 (48,7)
- zabezpieczenie 3 palikami	700 (179,3)
- zabezpieczenie owczą wełną	280 (71,7)

Równowartość kwot wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Definicja beneficjenta

Rolnik - właściciel gruntów rolnych oraz gruntów innych niż rolne, z wyłączeniem jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej reprezentujących Skarb Państwa w zakresie zarządzania mieniem stanowiącym własność Skarbu Państwa.

Kryteria dostępu

Pomoc może być przyznana rolnikowi, jeżeli:

1) otrzymał potwierdzenie przeznaczenia gruntu do zalesienia zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego lub studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, wydane przez właściwy miejscowo organ gminy (wójta, burmistrza, prezydenta);

2) otrzymał pozytywną opinię dla zalesienia planowanego:

a) w parkach krajobrazowych oraz rezerwatach przyrody - wydaną przez właściwego miejscowo wojewodę (wojewódzkiego konserwatora przyrody),

b) w parku narodowym - wydaną przez dyrektora tego parku,

3) uzyskał pozytywną decyzję (postanowienie) o przystąpieniu do programu zalesieniowego;

4) zobowiąże się do przestrzegania warunków i terminów określonych w szczegółowym planie zalesieniowym;

5) przedłoży oświadczenie o wykonaniu zalesienia.

Pozytywna opinia wydana przez właściwego miejscowo wojewodę (wojewódzkiego konserwatora przyrody) dla planowanego zalesienia w parku krajobrazowym lub rezerwacie przyrody lub przez dyrektora parku na obszarze parku narodowego, oznacza zgodę tego organu na wykonanie zalesienia na tym obszarze. Zgoda ta warunkuje wykonanie zalesienia. Opinia jest oparta na aktualnej wiedzy dotyczącej stanu ochrony przyrody na danym obszarze.

Zasięg geograficzny

Cały kraj

Postanowienia przejściowe

Zobowiązania w zakresie pomocy przyznanej na zalesienia w ramach PROW 2004-2006 będą przeniesione w ciężar finansowania PROW 2007-2013. Szacunkowa kwota wydatków na zobowiązania podjęte w ramach PROW 2004 - 2006 wynosi ok. 183 mln euro.

Finansowanie

Koszt całkowity: 245 780 605 euro

Wydatki publiczne: 245 780 605 euro

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba beneficjentów	21 867 (schemat I- 13 120, schemat II - 8 747)
	Liczba beneficjentów otrzymujących płatności w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006	schemat I - 7 500
	Powierzchnia gruntów wspieranych w ramach działania	64 436 ha
	Powierzchnia zalesiona w ramach zobowiązań podjętych w okresie programowania 2004-2006	34 000 ha
Rezultat	Obszar podlegający skutecznemu zagospodarowaniu przestrzennemu 10 (ha)	11 659 266
	W tym obszary rolne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	793 000
	Jakości wody	1 000 000
	Zmian klimatu	0
	Jakości gleb	650 000
	Unikania marginalizacji	9 128 290
	W tym obszary leśne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	27 862
	Jakości wody	2 577
	Zmian klimatu	38 661
	Jakości gleb	2 577
	Unikania marginalizacji	16 299
Oddziaływanie	Zachowanie gruntów o wysokiej wartości przyrodniczej na obszarach rolnych i leśnych	Wartość docelowa z PROW: 590 000 ha
	Poprawa jakości wody	Wzrost o 13% Wartość docelowa: 55 kg N/ha
	Zapobieganie procesowi zmian klimatycznych	Wzrost o od 2,05 do 3,04 Mtoe Wartość docelowa: od 5,95 do 6,94 Mtoe

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe


	Wzrost udziału powierzchni obszarów wspieranych w ramach działania (co przyczyni się do rocznej redukcji emitowanego CO₂)	64 436 ha

Nazwa działania

Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych

Kod działania

226.

Podstawa prawna

Art. 36 lit. b) v) i art. 48 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.)

Art. 30 i 33 oraz pkt 5.3.2.2.6 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Potrzeba przywrócenia lasom zniszczonym w wyniku katastrof naturalnych i klęsk żywiołowych ich potencjału biologicznego oraz potrzeba ochrony prewencyjnej lasów zagrożonych pożarami.

Cele działania

Odnowienie i pielęgnacja drzewostanów zniszczonych przez czynniki biotyczne i abiotyczne oraz wprowadzanie mechanizmów zapobiegających katastrofom naturalnym, ze szczególnym uwzględnieniem zabezpieczeń przeciwpożarowych. Pomoc będzie realizowana w oparciu o kompleksowe projekty obejmujące lasy.

Zakres działania

Cel działania zostanie osiągnięty przez uporządkowanie uszkodzonych powierzchni leśnych, przygotowanie leśnego materiału sadzeniowego, stopniowe odnowienie zniszczonych drzewostanów wraz z pielęgnacją i ochroną założonych upraw, pielęgnację i ochronę uszkodzonych drzewostanów we wszystkich klasach wieku oraz cennych leśnych obiektów przyrodniczych, udostępnienie lasu społeczeństwu przez budowę i modernizację leśnej bazy turystycznej i edukacyjnej oraz wzmocnienie systemu ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych.

Pomoc udzielana w ramach powyższego działania dostępna będzie, w przypadku wystąpienia naturalnej katastrofy (wiatr, okiść, powódź, lawina, obsunięcia gruntów, szkodliwe czynniki biotyczne) lub pożaru, na obszarach leśnych całej Rzeczypospolitej Polskiej, bez względu na formę własności.

W ramach działania mogą być wspierane projekty związane z:

1) przygotowaniem leśnego materiału rozmnożeniowego na potrzeby odbudowy uszkodzonych lasów;

2) uporządkowaniem uszkodzonej powierzchni leśnej;

3) odnowieniem lasu wraz z pielęgnacją i ochroną założonych upraw;

4) pielęgnacją i ochroną uszkodzonych drzewostanów oraz cennych obiektów przyrodniczych;

5) udostępnianiem terenów leśnych dla wypełniania funkcji społecznych lasu;

6) wzmocnieniem systemu ochrony przeciwpożarowej.

Działanie realizowane będzie w ramach dwóch schematów:

Schemat I - Wsparcie dla obszarów, na których nastąpiła katastrofa naturalna lub klęska żywiołowa. Obszary takie zostały wyznaczone na podstawie zgłoszeń ministra właściwego ds. środowiska.

Schemat II - Wprowadzenie elementów zapobiegawczych na terenach zaliczonych do dwóch najwyższych kategorii zagrożenia pożarowego. Obszar objęty tą formą wsparcia został wyznaczony na podstawie opracowania IBL "Kategoryzacja zagrożenia pożarowego lasów Polski" na poziomie III NTS (grup powiatów) (załącznik 4 do Programu).

Kryteria dostępu

1) pomoc może być przyznana na realizację projektów na obszarach leśnych dotkniętych klęską żywiołową bądź negatywnym oddziaływaniem czynników biotycznych (Schemat I) lub na obszarach leśnych, na których istnieje zwiększone zagrożenie wystąpienia pożaru (obszary nadleśnictw zaliczone do I i II kategorii zagrożenia pożarowego - Schemat II);

2) nadleśnictwo, w toku przygotowywania projektu, jest obowiązane do poinformowania właścicieli lasów o planowanym projekcie i uwzględnienia w jego zakresie lasów prywatnych i komunalnych, zgłoszonych przez ich właścicieli;

3) projekt współfinansowany w ramach działania nie może być realizowany z udziałem innych środków publicznych przyznanych w związku z jego realizacją;

4) realizowany projekt powinien uwzględniać zasady zabezpieczeń przeciwpożarowych wynikających z kategorii zagrożenia pożarowego obszaru leśnego, którego dotyczy.

Definicja beneficjenta

Jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej - Nadleśnictwa Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc udzielana jest na mocy umowy i polega na refinansowaniu poniesionych kosztów.

Poziom pomocy

Wkład EFRROW wynosi 80% całkowitego kwalifikującego się kosztu, pozostałe 20% pochodzi z budżetu państwa. Poziom pomocy udzielanej beneficjentowi wynosi do 100% wysokości kosztów kwalifikowalnych.

Zasięg geograficzny

Schemat I - realizacja działania w zakresie odbudowy zniszczonego potencjału leśnego oraz wprowadzania odpowiednich instrumentów zapobiegawczych obejmuje uszkodzone obszary leśne.

Schemat II - cały kraj, obszary leśne zakwalifikowane do dwóch najwyższych kategorii zagrożenia pożarowego.

Finansowanie

Koszt całkowity: 126 768 285 euro

Wydatki publiczne: 126 768 285 euro

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów na rzecz odtworzenia potencjału produkcji leśnej i projektów inwestycji o charakterze zapobiegawczym	905
	Powierzchnia zniszczonych lasów objętych pomocą	144 878 ha
	Powierzchnia lasów objętych działaniami zapobiegawczymi	5 381 013 ha z powierzchni wszystkich lasów, w tym 4 500 000 ha w PGL LP
	Całkowita wartość inwestycji o charakterze zapobiegawczym i mających na celu odtworzenie potencjału produkcji leśnej (euro)	max 126 768 285
Rezultat	Obszar podlegający skutecznemu zagospodarowaniu przestrzennemu 11 (ha)	11 659 266
	W tym obszary rolne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	793 000
	Jakości wody	1 000 000
	Zmian klimatu	0
	Jakości gleb	650 000
	Unikania marginalizacji	9 128 290
	W tym obszary leśne przyczyniające się do:
	Bioróżnorodności	27 862
	Jakości wody	2 577
	Zmian klimatu	38 661
	Jakości gleb	2 577
	Unikania marginalizacji	16 299
Oddziaływanie	Zachowanie gruntów o wysokiej wartości przyrodniczej na obszarach rolnych i leśnych	Wartość docelowa z PROW: 590 000 ha
	Poprawa jakości wody	Wzrost o 13% Wartość docelowa: 55 kg N/ha
	Zapobieganie procesowi zmian klimatycznych	Wzrost o od 2,05 do 3,04 Mtoe Wartość docelowa: od 5,95 do 6,94 Mtoe

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

5.3.3. OŚ 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej

Nazwa działania

Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej

Kod działania

311.

Podstawa prawna

Art. 52 i 53 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 35 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Uzasadnienie

Realizacja działania tworzy warunki dla zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich przez udzielenie pomocy na podejmowanie lub rozwijanie przez rolników, domowników i małżonków rolników działalności nierolniczej lub związanej z rolnictwem w zakresie produkcji lub usług.

Preferencyjne warunki wsparcia mogą być zastosowane dla gospodarstw, które poniosły straty w wyniku wystąpienia niekorzystnych zjawisk atmosferycznych.

Cel

Różnicowanie działalności rolniczej w kierunku podejmowania lub rozwijania przez rolników, domowników i małżonków rolników, działalności nierolniczej lub związanej z rolnictwem, co wpłynie na tworzenie pozarolniczych źródeł dochodów, promocje zatrudnienia poza rolnictwem na obszarach wiejskich.

Zakres działania

Pomocy udziela się z tytułu podjęcia lub rozwoju działalności w zakresie:

1) usług dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa;

2) usług dla ludności;

3) sprzedaży hurtowej i detalicznej, z wyjątkiem produktów objętych załącznikiem I do Traktatu;

4) rzemiosła lub rękodzielnictwa;

5) robót i usług budowlanych oraz instalacyjnych;

6) usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem;

7) usług transportowych;

8) usług komunalnych;

9) przetwórstwa, z wyjątkiem produktów objętych załącznikiem I do Traktatu;

10) magazynowania lub przechowywania towarów;

11) wytwarzania produktów energetycznych z biomasy;

12) rachunkowości, doradztwa lub usług informatycznych.

Pomoc może być przyznana, jeżeli:

1) operacja jest uzasadniona pod względem ekonomicznym;

2) operacja spełnia wymagania wynikające z obowiązujących przepisów prawa, które mają zastosowanie do tej operacji;

3) działalność, której dotyczy operacja, zarejestrowana jest w miejscowości należącej do:

- gminy wiejskiej, albo

- gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców, albo

- gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców;

4) inwestycje związane z budową, remontem, wyposażeniem, zagospodarowaniem nieruchomości objętych operacją, dotyczą nieruchomości położonych w miejscowościach o których mowa w pkt 3;

5) operacja wiąże się z możliwością zatrudnienia w ramach podjętej albo rozwijanej działalności nierolniczej;

6) gospodarstwo rolne, w którym pracuje beneficjent było objęte, w roku poprzedzającym rok złożenia wniosku, płatnościami bezpośrednimi.

Definicja beneficjenta

Osoba fizyczna ubezpieczona na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, jako rolnik, małżonek rolnika lub domownik.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowalnych operacji.

Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi w gospodarstwie rolnym, w okresie realizacji Programu, nie może przekroczyć 100.000 zł (25.616,1 euro). Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Poziom pomocy

Poziom pomocy finansowej wynosi maksymalnie:

1) 50 % kosztów kwalifikowalnych operacji;

2) 80 % kosztów kwalifikowalnych operacji realizowanej w gospodarstwie, w którym wystąpiły straty w wyniku wystąpienia niekorzystnych zjawisk atmosferycznych. Minimalna wartość strat zostanie określona w przepisach krajowych.

Główne kryteria demarkacyjne

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2

W celu wyeliminowania możliwości podwójnego finansowania operacji prowadzone będą kontrole krzyżowe. Szczegółowe zasady dotyczące kontroli krzyżowych zostaną określone na poziomie krajowym.

Finansowanie

Koszt całkowity: 661 920 500 euro

Wydatki publiczne: 330 960 250 euro

Postanowienia przejściowe

Nie dotyczy

Pomoc państwa

W ramach działania stosowana będzie zasada de minimis zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis.

Zasięg geograficzny

Cały kraj.

Liczba beneficjentów

Szacowana liczba beneficjentów w latach 2007 - 2013 wynosi 19.750.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba beneficjentów	13 550
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro)	778 730 000
Rezultat	Wzrost wartości dodanej brutto ze wspieranej działalności pozarolniczej (euro)	423 521 400
Rezultat	Liczba utworzonych miejsc pracy brutto	14 760
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67
Oddziaływanie	Tworzenie miejsc pracy	Wzrost o 2,7% Wartość docelowa: 14 226 tys. osób (w tym z PROW: 79,06 tys. osób)

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	14 760
Produkt	Liczba projektów dotyczących wytwarzania biogazu i energii elektrycznej z biogazu	577
Rezultat	Wzrost liczby gospodarstw rolników prowadzących działalność nierolniczą	13 550

Nazwa działania

Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw

Kod działania

312.

Podstawa prawna

Art. 54 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Uzasadnienie

Realizacja działania tworzy warunki dla dywersyfikacji działalności gospodarczej i poprawy możliwości zatrudnienia, przyczyniając się tym samym do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich.

Cel

Wzrost konkurencyjności gospodarczej obszarów wiejskich, rozwój przedsiębiorczości i rynku pracy, a w konsekwencji - wzrost zatrudnienia na obszarach wiejskich.

Zakres działania

Pomocy udziela się podmiotom z tytułu inwestycji związanych z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw, działających w zakresie:

1) usług dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa;

2) usług dla ludności;

3) sprzedaży hurtowej i detalicznej, z wyjątkiem produktów objętych załącznikiem I do Traktatu;

4) rzemiosła lub rękodzielnictwa;

5) robót i usług budowlanych oraz instalacyjnych;

6) usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem;

7) usług transportowych;

8) usług komunalnych;

9) przetwórstwa, z wyjątkiem produktów objętych załącznikiem I do Traktatu;

10) magazynowania lub przechowywania towarów;

11) wytwarzania produktów energetycznych z biomasy;

12) rachunkowości, doradztwa lub usług informatycznych.

Pomoc może być przyznana, jeżeli:

1) operacja jest uzasadniona pod względem ekonomicznym;

2) operacja spełnia wymagania wynikające z obowiązujących przepisów prawa, które mają zastosowanie do tej operacji;

3) siedziba lub oddział lub miejsce zamieszkania przedsiębiorcy oraz, w przypadku operacji związanych z nieruchomością, miejsce położenia nieruchomości, znajdują się:

a) w miejscowości należącej do:

– gminy wiejskiej albo

– gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców, albo

– gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców - w przypadku podmiotów innych niż grupy producentów rolnych, wstępnie uznane grupy producentów owoców i warzyw, uznane organizacje producentów owoców i warzyw oraz podmioty świadczące usługi dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa,

b) na obszarach wiejskich zgodnie z najszerszą definicją, tj. miejscowości należącej do:

– gminy wiejskiej albo

– gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 20 tys. mieszkańców, albo

– gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców - w przypadku grup producentów rolnych, wstępnie uznanych grup producentów owoców i warzyw, uznanych organizacji producentów owoców i warzyw oraz podmiotów świadczących usługi dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa,

4) biznesplan przewiduje utworzenie co najmniej 1 miejsca pracy, co uzasadnione jest zakresem rzeczowym operacji;

5) w okresie ostatnich 2 lat wnioskodawca nie uzyskał pomocy inwestycyjnej w ramach PO Kapitał Ludzki, działanie "Wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości i samozatrudnienia".

Definicja beneficjenta

Osoba fizyczna lub osoba prawna, lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która prowadzi (podejmuje) działalność jako mikroprzedsiębiorstwo zatrudniające poniżej 10 osób, i mające obrót nieprzekraczający równowartości w zł 2 mln euro.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowalnych operacji. Wysokość pomocy przyznanej na realizację operacji nie może przekroczyć:

1) 100.000 zł (25.616,1 euro) - jeśli biznesplan przewiduje utworzenie co najmniej 1 i mniej niż 2 miejsc pracy (w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne), co uzasadnione jest zakresem rzeczowym operacji;

2) 200.000 zł (51.232,1 euro) - jeśli biznesplan przewiduje utworzenie co najmniej 2 i mniej niż 3 miejsc pracy (w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne), co uzasadnione jest zakresem rzeczowym operacji;

3) 300.000 zł (76.848,2 euro) - jeśli biznesplan przewiduje utworzenie co najmniej 3 miejsc pracy (w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne), co uzasadnione jest zakresem rzeczowym operacji.

Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi, w okresie realizacji Programu, nie może przekroczyć 300.000 zł (76.848,2 euro).

Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Poziom pomocy

Poziom pomocy finansowej wynosi maksymalnie 50% kosztów kwalifikowalnych operacji.

Główne kryteria demarkacyjne

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2

Finansowanie

Koszt całkowity: 1 260 910 358 euro

Wydatki publiczne: 630 455 179 euro

Postanowienia przejściowe

Nie dotyczy

Pomoc państwa

W ramach działania stosowana będzie zasada de minimis zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis.

Zasięg geograficzny

Cały kraj.

Liczba beneficjentów

Szacowana liczba beneficjentów w latach 2007 - 2013 wynosi około 27.300.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba wspieranych mikroprzedsiębiorstw	16 815
Rezultat	Wzrost wartości dodanej brutto w mikroprzedsiębiorstwach, którym udzielono pomocy (euro)	362 689 500
Rezultat	Liczba utworzonych miejsc pracy brutto	17 650
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67
Oddziaływanie	Tworzenie miejsc pracy	Wzrost o 2,7% Wartość docelowa: 14 226 tys. osób (w tym z PROW: 79,06 tys. osób)

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	17 650
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro)	1 483 346 200
Rezultat	Udział nowo powstałych mikroprzedsiębiorstw w ogólnej liczbie mikroprzedsiębiorstw objętych pomocą	30%
Rezultat	Udział mikroprzedsiębiorstw prowadzonych przez byłych rolników lub domowników w ogólnej liczbie mikroprzedsiębiorstw objętych pomocą	10%

Nazwa działania

Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej

Kod działania

321.

Podstawa prawna

Art. 56 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Uzasadnienie

Barierę rozwoju obszarów wiejskich stanowi brak podstawowych elementów infrastruktury technicznej. Szczególne utrudnienia w tym zakresie występują w najmniejszych miejscowościach. Realizacja działania stanowi uzupełnienie zakresu wsparcia obejmującego inwestycje przewidziane do finansowania w ramach programów operacyjnych, współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz programów krajowych.

Wprowadzenie w ramach działania możliwości dofinansowania inwestycji z zakresu budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu jest zgodne z założeniami Europejskiego Planu Odnowy Gospodarczej i przyczyni się do wyrównania szans rozwojowych pomiędzy miastem a obszarami wiejskimi.

Cel działania

Poprawa warunków życia oraz prowadzenia działalności gospodarczej na obszarach wiejskich przez rozwijanie niektórych elementów infrastruktury technicznej zapewniających dostęp do podstawowych usług dla ludności i gospodarki.

W celu zmniejszenia zużycia paliw kopalnianych w ramach działania będą wspierane inwestycje dotyczące budowy mikroinstalacji prosumenckich wykorzystujących lokalne, odnawialne źródła energii, w szczególności energii elektrycznej i cieplnej, tym samym działanie to wpisuje się w realizację celów sformułowanych zgodnie z ustaleniami dokonanymi podczas przeglądu WPR (Health Check) i wymienionych w art. 16a. rozporządzenia nr 1698/2005.

Stworzenie warunków dla rozwoju przedsiębiorczości oraz rozwój i poprawa warunków sprzedaży bezpośredniej przez budowę i modernizację lokalnej infrastruktury handlowej (targowisk).

Zakres działania

Pomocy udziela się na realizację projektów w zakresie:

1) gospodarki wodno-ściekowej, w szczególności:

a) zaopatrzenia w wodę,

b) odprowadzania i oczyszczania ścieków, w tym systemów kanalizacji sieciowej lub kanalizacji zagrodowej;

2) tworzenia systemu zbioru, segregacji i wywozu odpadów komunalnych;

3) wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych, w szczególności wiatru, wody, energii geotermalnej, słońca, biogazu albo biomasy lub budowy mikroinstalacji prosumenckich wykorzystujących lokalne, odnawialne źródła energii;

4) budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu;

5) budowy lub modernizacji targowisk.

Zakres pomocy obejmuje koszty inwestycyjne, w szczególności: zakup materiałów i wykonanie prac budowlano - montażowych, zakup niezbędnego wyposażenia.

W przypadku operacji dotyczących budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu, finansowane mogą być inwestycje prowadzące do utworzenia w gminach szerokopasmowych sieci telekomunikacyjnych. W ramach działania wspierane będą operacje polegające na tworzeniu i umożliwieniu dostępu do infrastruktury szerokopasmowej (w tym instalacji urządzeń do przesyłu wstecznego i urządzeń naziemnych) dla odbiorców prywatnych i instytucjonalnych. W zakresie infrastruktury szerokopasmowego Internetu wspierane będzie również tworzenie publicznych punktów dostępu do Internetu (tzw. PIAP).

Definicja beneficjenta

Gmina lub jednostka organizacyjna, dla której organizatorem jest j.s.t. wykonująca zadania określone w Zakresie pomocy, a w przypadku inwestycji związanych z budową mikroinstalacji prosumenckich wykorzystujących lokalne, odnawialne źródła energii - gmina.

W przypadku inwestycji związanych z Internetem szerokopasmowym, budową lub modernizacją targowisk, beneficjentem może być gmina lub związek międzygminny.

Kryteria dostępu

Pomoc może być przyznana na:

1) projekt realizowany w miejscowości należącej do:

- gminy wiejskiej lub

- gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców, lub

- gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys.

2) projekt spełniający wymagania wynikające z obowiązujących przepisów prawa, które mają zastosowanie do tego projektu.

Projekty z zakresu budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu mogą być realizowane na obszarach wiejskich dotkniętych wykluczeniem cyfrowym, tj. tam, gdzie jest niedostateczny dostęp do sieci Internetu szerokopasmowego pod warunkiem zgodności z zasadami pomocy publicznej, jak wyjaśniono w Komunikacie Komisji Wytyczne wspólnotowe w sprawie stosowania przepisów dotyczących pomocy państwa w odniesieniu do szybkiego wdrażania sieci szerokopasmowych (Dz. Urz. UE C 235 z 30.09.2009, str. 7).

Wymagana jest komplementarność projektu z innymi przedsięwzięciami z zakresu społeczeństwa informacyjnego (zrealizowanymi bądź planowanymi) oraz wykazanie przez beneficjenta, że na danym obszarze potencjalni użytkownicy są zainteresowani wykorzystaniem planowanej infrastruktury. W ramach działania musi być zachowana zasada neutralności technologicznej, tj. nie może być faworyzowana żadna konkretna technologia

Forma i wysokość pomocy

Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowalnych projektu. Maksymalna wysokość pomocy na realizację projektów w jednej gminie, w okresie realizacji Programu, nie może przekroczyć:

1) 4 000 000 zł (1 024 642,7 euro) - na projekty w zakresie gospodarki wodno-ściekowej;

2) 200 000 zł (51 232,1 euro) - na projekty w zakresie tworzenia systemu zbioru, segregacji i wywozu odpadów komunalnych;

3) 3 000 000 zł (768 482,0 euro) - na projekty w zakresie wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych,

4) 1 000 000 zł (256 160,6 euro) - na projekty w zakresie budowy lub modernizacji targowisk.

Na projekty w zakresie budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu limit jest zgodny z zasadą pomocy de minimis.

Na projekty w zakresie budowy mikroinstalacji prosumenckich wykorzystujących lokalne, odnawialne źródła energii, limit jest zgodny z zasadą pomocy de minimis - zgodnie z rozporządzeniem Komisji (UE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis (Dz. Urz. UE L 352 z 24.12.2013, str. 1).

Limit pomocy na realizację projektów z zakresu energii odnawialnej z udziałem środków przyznawanych po przeglądzie WPR jest odrębny od limitu 3 000 000 zł określonego dla projektów w zakresie wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych.

Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Poziom pomocy

Poziom pomocy z EFRROW wynosi maksymalnie 75% kosztów kwalifikowalnych inwestycji, z wyjątkiem budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu oraz budowy mikroinstalacji prosumenckich wykorzystujących lokalne, odnawialne źródła energii, gdzie poziom wsparcia wynosi maksymalnie 90% kosztów kwalifikowalnych operacji.

Wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości:

1) co najmniej 25% kosztów kwalifikowalnych projektu - w przypadku operacji w zakresie gospodarki wodno-ściekowej, tworzenia systemu zbioru, segregacji, wywozu odpadów komunalnych, oraz wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych oraz budowy lub modernizacji targowisk;

2) co najmniej 10% kosztów kwalifikowalnych operacji w zakresie budowy infrastruktury Internetu szerokopasmowego oraz projektów realizowanych w ramach Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej z zakresu budowy mikroinstalacji prosumenckich wykorzystujących lokalne, odnawialne źródła energii - dotyczy operacji realizowanych z udziałem środków przyznanych po przeglądzie WPR (Health Check), pochodzi ze środków własnych.

Główne kryteria demarkacyjne

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2

	Linie demarkacyjne

W celu wyeliminowania możliwości podwójnego finansowania projektów prowadzone będą kontrole krzyżowe. Szczegółowe zasady dotyczące kontroli krzyżowych oraz kooperacji z instytucjami zarządzającymi programami Funduszy Strukturalnych zostaną określone na poziomie krajowym.

W przypadku projektów z zakresu rozwoju infrastruktury szerokopasmowego Internetu, stosowany będzie mechanizm kontroli krzyżowej, w którym wykorzystane będą m.in.:

- oświadczenia Instytucji Zarządzających RPO lub PO RPW lub POiG o nie objęciu operacji finansowaniem w ramach RPO lub RO RPW lub POiG,

- oświadczenia beneficjenta, że koszty inwestycji nie są pokrywane ze środków uzyskanych z innych programów operacyjnych.

Finansowanie

Koszt całkowity: 1 626 627 898 euro

Wydatki publiczne: 1 626 627 898 euro

Postanowienia przejściowe

Nie dotyczy

Pomoc państwa

W przypadku inwestycji w zakresie infrastruktury Internetu szerokopasmowego pomoc ma charakter de minimis. W przypadku inwestycji w zakresie budowy mikroinstalacji prosumenckich wykorzystujących lokalne, odnawialne źródła energii pomoc ma charakter de minimis zgodnie z rozporządzeniem Komisji (UE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis.

Zasięg geograficzny

Cały kraj.

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów (w tym w ramach "nowych wyzwań")	21 560 (Infrastruktura szerokopasmowego Internetu 4) (Energia odnawialna 126)
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro) (w tym w ramach "nowych wyzwań")	2 441 670 700 (Infrastruktura szerokopasmowego Internetu 680 080) (Energia odnawialna 25 056 470)
Rezultat	Ludność zamieszkująca obszary wiejskie korzystająca z udoskonalonych usług	8 425 700
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 308,67
Oddziaływanie	Tworzenie miejsc pracy	Wzrost o 2,7% Wartość docelowa: 14 226 tys. osób (w tym z PROW: 79,06 tys. osób)

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba beneficjentów (w tym w ramach "nowych wyzwań")	7 400 (Infrastruktura szerokopasmowego Internetu 4) (Energia odnawialna 126)
	Liczba nowych targowisk	76
	Liczba zmodernizowanych targowisk	190
Rezultat	Wzrost liczby osób zamieszkującej obszary wiejskie z dostępem do lepszych usług	50%
	Liczba kilometrów wybudowanych sieci wodociągowych i kanalizacyjnych w wyniku realizacji programu	28 600
	Ilość odpadów komunalnych objętych systemami stworzonymi w wyniku realizacji projektów w ramach programu	120% wartości bazowej
	Moc wytwarzana przy wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii dzięki wsparciu w ramach programu (MW)	420
	Liczba mieszkańców obszarów wiejskich uzyskujących potencjalny dostęp do sieci szerokopasmowego Internetu (w tym w ramach "nowych wyzwań")	13 600 (13 600)
	Liczba sprzedających w nowo wybudowanych lub wyremontowanych targowiskach [osobodni/rok]	969 300

Nazwa działania

Odnowa i rozwój wsi

Kod działania

313, 322, 323

Podstawa prawna

Art. 52 (a) (iii) (b) (ii) (iii) i art. 57 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Uzasadnienie

Realizacja działania tworzy warunki dla rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich i aktywizacji ludności wiejskiej przez wsparcie inwestycyjne przyznawane na realizację projektów związanych z zagospodarowaniem przestrzeni publicznej, w tym utrzymaniem, odbudową i poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi oraz podniesienie atrakcyjności turystycznej obszarów wiejskich.

Cel działania

Działanie będzie wpływać na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. Umożliwi rozwój tożsamości społeczności wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich oraz wpłynie na wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich.

Zakres działania

Pomocy finansowej udziela się podmiotom z tytułu inwestycji w zakresie:

1) budowy, przebudowy, remontu lub wyposażenia obiektów:

a) pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe,

b) służących promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury,

2) kształtowania obszaru przestrzeni publicznej;

3) budowy remontu lub przebudowy infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych lub społeczno-kulturalnych;

4) zakupu obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynków będących zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne;

5) odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historycznych, budynków będących zabytkami lub miejsc pamięci;

6) kultywowania tradycji społeczności lokalnej oraz tradycyjnych zawodów.

Definicja beneficjenta

Osoba prawna: gmina, instytucja kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego, kościół lub inny związek wyznaniowy, organizacja pozarządowa mająca status organizacji pożytku publicznego (w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie).

Kryteria dostępu

Pomoc finansowa może być przyznana, jeżeli:

1) projekt realizowany jest w miejscowości należącej do:

- gminy wiejskiej lub

- gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców, lub

- gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców,

2) projekt wpisuje się w zakres Planu Odnowy Miejscowości;

3) projekt nie ma charakteru komercyjnego;

4) w przypadku, gdy projekt realizowany będzie na nieruchomości nie należącej do beneficjenta, beneficjent posiada prawo do dysponowania tą nieruchomością na cele określone w projekcie przez okres 7 lat po realizacji projektu;

5) organizacja pozarządowa działa w obszarze zbieżnym z celami działania "Odnowa i rozwój wsi" w szczególności na rzecz aktywizacji ludności, rozwoju oraz zachowania dziedzictwa kulturowego lub przyrodniczego;

6) projekt składany przez instytucję kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego został zaakceptowany przez tę jednostkę.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc finansowa ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych projektu.

Maksymalna wysokość pomocy na realizację projektów w jednej miejscowości wynosi 500.000 zł (128.080,3 euro) w okresie realizacji Programu.

Wielkość pomocy przyznanej na realizację jednego projektu nie może być niższa niż 25.000 zł (6.404,0 euro).

Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Poziom pomocy

Poziom pomocy finansowej z EFRROW wynosi maksymalnie 75% kosztów kwalifikowalnych projektu.

Wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 25% kosztów kwalifikowalnych projektu, pochodzi ze środków własnych beneficjenta.

Główne kryteria demarkacyjne

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.2

Finansowanie

Koszt całkowity: 580 241 898 euro

Wydatki publiczne: 580 241 898 euro

Zasięg geograficzny

cały kraj

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba beneficjentów	9 900
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro)	709 947 800
Rezultat	Ludność zamieszkująca obszary wiejskie odnosząca korzyści ze zrealizowanych projektów	11 770 700
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67
Oddziaływanie	Tworzenie miejsc pracy	Wzrost o 2,7% Wartość docelowa: 14 226 tys. osób (w tym z PROW: 79,06 tys. osób)

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	20 550
Rezultat	Liczba odnowionych obiektów	17 470
Rezultat	Liczba miejscowości, gdzie rewitalizowana została przestrzeń publiczna	4 950

5.3.4. OŚ 4 LEADER

Podstawa prawna

Art. 61-65 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 37-39 oraz pkt 5.3.4.1 - 5.3.4.3 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Cel

Leader jest podejściem wielosektorowym, przekrojowym i partnerskim, realizowanym lokalnie na określonym obszarze, umożliwiającym osiągnięcie celów osi trzeciej.

Celem osi czwartej jest przede wszystkim budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców oraz przyczynianie się do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja, w skutek pośredniego włączenia lokalnych grup działania w system zarządzania danym obszarem. Pomocne w osiągnięciu celów osi będą również projekty współpracy.

Opis osi

Leader jest podejściem przekrojowym, które ma przyczynić się do aktywizacji społeczności wiejskich poprzez włączenie partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw.

Lokalne podejście powiązane z określonym obszarem, wpływa na lepsze zdefiniowanie problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązania. Leader jest oddolnym partnerskim podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, realizowanym przez lokalne grupy działania (LGD), polegającym na opracowaniu przez lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju (LSR) oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby ludzkie, naturalne, kulturowe, historyczne, itp., wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele tych sektorów tworzą partnerstwo zwane lokalną grupą działania, które jest reprezentatywne dla obszaru objętego LSR. Na poziomie decyzyjnym LGD, co najmniej 50% stanowią partnerzy gospodarczy i społeczni. Lokalna grupa działania wybiera projekty, których realizacja przyczyni się do osiągnięcia celów wspólnie opracowanej lokalnej strategii rozwoju.

Takie oddolne podejście wzmocni spójność podejmowanych lokalnie decyzji, podniesie jakość zarządzania i przyczyni się do wzmocnienia kapitału społecznego w społecznościach wiejskich, a także skłoni do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju danego obszaru. W ramach podejścia Leader będzie również wspierana działalność lokalnych grup działania, w tym realizowane przez nie projekty współpracy.

Realizacja osi 4 w dłuższej perspektywie czasowej przyczyni się do osiągnięcia celów osi trzeciej.

Zasięg geograficzny

Obszary działania LGD.

Nazwa działania

Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju

Kod

413.

Podstawa prawna

Art. 61-64 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 37 oraz pkt 5.3.4.1 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Cel działania

Działanie ma na celu umożliwienie mieszkańcom obszaru objętego lokalną strategią rozwoju (LSR) realizacji projektów w ramach tej strategii. Realizacja strategii powinna przyczynić się do poprawy jakości życia na obszarach wiejskich m.in. poprzez wzrost aktywności lokalnych społeczności oraz stymulowanie powstawania nowych miejsc pracy.

W ramach realizacji LSR, zatwierdzonych przez samorząd województwa, LGD wybiera projekty do realizacji w ramach środków przyznanych na realizację strategii. Pracownicy LGD pomagają wnioskodawcom w przygotowaniu projektów. Wnioski te mogą dotyczyć projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań osi 3 - Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej:

- Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej,

- Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw,

- Odnowa i rozwój wsi,

oraz innych projektów zwanych dalej "małymi projektami", które niekwalifikują się do wsparcia w ramach działań osi 3, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi, tj. poprawy jakości życia lub większego zróżnicowania działalności gospodarczej na obszarze działania LGD.

Oś (1,2 i/lub 3) realizowana poprzez oś Leader

Leader jest podejściem przekrojowym i partnerskim, umożliwiającym osiągnięcie celów osi trzeciej.

Procedura i harmonogram wyboru lokalnych grup działania, w tym kryteria wyboru

Instytucja Zarządzająca (IZ) deleguje część swoich zadań w zakresie wyboru LGD w ramach wdrażania PROW na rzecz samorządów województw (SW). Samorządy województw w porozumieniu z Instytucją Zarządzającą ogłaszają nabór wniosków LGD na realizację lokalnej strategii rozwoju najpóźniej w trzecim kwartale 2008 r. LGD składa wniosek na realizację lokalnej strategii rozwoju do SW, na terenie którego ma siedzibę. Wybór LGD odbywa się na podstawie kryteriów, określonych na poziomie krajowym przez Instytucję Zarządzającą, odnoszących się do potencjału organizacyjno administracyjnego LGD oraz jakości LSR.

Umowy podpisywane są z wybranymi lokalnymi grupami działania przez odpowiedni samorząd województwa. Wnioski o pomoc oraz wnioski o płatność składane przez LGD weryfikuje SW. Zweryfikowane przez SW wnioski o płatność przekazywane są do Agencji Płatniczej, pełniącej funkcje płatnicze w ramach osi 4.

W miarę dostępnych środków przewiduje się drugi nabór wniosków LGD na realizację LSR. Najpóźniej 3 lata po podpisaniu umów z LGD na realizację LSR przewiduje się weryfikację działalności LGD pod względem realizacji LSR oraz potencjału organizacyjno-administracyjnego. Jeżeli działania realizowane przez LGD nie byłyby zgodne z LSR lub byłoby zagrożenie braku możliwości zrealizowania zaplanowanych celów, wówczas LGD zostanie wyłączona z możliwości dalszego realizowania LSR.

Kryteria dostępu i wyboru LGD:

1. Kryteria dostępu dla LGD:

a) partnerstwo trójsektorowe składające się z przedstawicieli sektora publicznego, gospodarczego i społecznego;

b) na poziomie decyzyjnym partnerstwa przynajmniej 50% stanowią partnerzy gospodarczy i społeczni, w tym przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności: rolnicy, kobiety wiejskie, młodzi ludzie oraz ich stowarzyszenia;

c) LGD przygotowuje lokalną strategię rozwoju; obszar objęty LSR jest spójny i obejmuje zgodnie z przyjętą definicją obszarów wiejskich, miejscowości znajdujące się w granicach administracyjnych:

– gmin wiejskich,

– gmin miejsko-wiejskich, z wyłączeniem miast liczących powyżej 20 tys. mieszkańców,

– gmin miejskich, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców.

d) struktura organizacyjna LGD zapewnia rozdzielenie funkcji zarządczej od decyzyjnej;

e) obszar, na którym jest realizowana LSR, liczy co najmniej 10 tys. i nie więcej niż 150 tys. mieszkańców;

f) dopuszcza się możliwość działania na danym obszarze wyłącznie jednej LGD wybranej do realizacji LSR w ramach PROW 2007-2013;

g) LGD musi posiadać potencjał administracyjny do zarządzania środkami publicznymi i wdrożenia lokalnej strategii rozwoju.

2. Kryteria wyboru LGD będą dotyczyły oceny:

1) Potencjału organizacyjno - administracyjnego LGD:

a) Struktury LGD;

b) Struktury organu decyzyjnego;

c) Zasad i procedur rozszerzania składu LGD;

d) Szczegółowych zasad i procedur funkcjonowania LGD;

e) Procedur wyboru projektów;

f) Kryteriów oceny projektu przez LGD;

g) Dotychczasowej działalności LGD lub partnerów tworzących LGD;

h) Kwalifikacji i doświadczenia osób wchodzących w skład organu decyzyjnego.

2) Jakości lokalnej strategii rozwoju (LSR) w szczególności w zakresie:

a) Związku i spójności przyjętych w LSR kierunków rozwoju z uwarunkowaniami lokalnymi;

b) Analizy SWOT

c) Celów LSR;

d) Adekwatności przedstawionych przedsięwzięć w stosunku do celów LSR;

e) Zintegrowanego charakteru LSR;

f) Innowacyjnego charakteru proponowanych w LSR przez LGD rozwiązań i działań;

g) Działania zaplanowane w LSR zapewniają udział partnerów lokalnych i mieszkańców w procesie przygotowania oraz wdrażania lub aktualizacji LSR;

h) (uchylona);

i) Metodologii ewaluacji własnej LGD i oceny realizacji LSR oraz na tej podstawie aktualizacji LSR;

j) Budżetu wraz z harmonogramem przedsięwzięć w ramach LSR;

k) Powiązania z innymi dokumentami planistycznymi i wpływu na rozwój obszaru objętego LSR.

Planowana liczba lokalnych grup działania

Można szacować, iż liczba lokalnych grup działania będzie wynosiła pod koniec okresu programowania około 330 LGD.

Minimalny udział procentowy partnerów społecznych i organizacji wywodzących się ze społeczeństwa obywatelskiego na poziomie decyzyjnym lokalnej grupy działania

Na poziomie decyzyjnym LGD partnerzy gospodarczy i społeczni, w tym przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności: rolnicy, kobiety wiejskie, młodzi ludzie oraz ich stowarzyszenia stanowią co najmniej 50% składu ciała decyzyjnego LGD.

Planowany procentowy udział obszarów wiejskich objętych zakresem działania lokalnych strategii rozwoju

Zaangażowanie w realizację osi 4 Leader będzie się zwiększać w miarę jej wdrażania. Szacuje się, iż w połowie okresu realizacji PROW podejściem Leader będzie objęte około 90% obszarów wiejskich spełniających kryteria określone dla tego podejścia.

Zasady wyboru projektów przez lokalne grupy działania

Wnioski o pomoc, kwalifikujące się do udzielenia pomocy w ramach osi 4 Leader, mogą dotyczyć tylko projektów zgodnych z LSR, przyjętą przez LGD i zatwierdzoną przez samorząd województwa. Wnioski te mogą dotyczyć:

1) projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań osi 3

- Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, tj.:

- Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej,

- Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw,

- Odnowa i rozwój wsi,

w tym przypadku projekty muszą spełniać warunki przyznania pomocy określone dla poszczególnych działań osi 3.

Projekty odpowiadające działaniu "Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" będą realizowane zgodnie z najszerszą definicją obszarów wiejskich, tj. na obszarze gmin wiejskich, gmin miejsko-wiejskich z wyłączeniem miast liczących powyżej 20 tys. mieszkańców oraz gmin miejskich z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców.

2) projektów przyczyniających się do poprawy jakości życia lub zróżnicowania działalności gospodarczej na obszarze działania LGD, które nie kwalifikują się do wsparcia w ramach działań osi 3 - Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, pod warunkiem spełnienia kryteriów dostępu i wyboru, dla których całkowita wartość projektu wynosi od 4.500 zł (1.152,7 euro) do 100.000 zł (25.616,1 euro), zwanych dalej "małymi projektami". Równowartość kwoty wyrażona w euro ma charakter indykatywny.

Samorząd województwa ogłasza nabór wniosków o przyznanie pomocy na wniosek LGD. LGD przygotowuje treść wezwania do składania wniosków, które będzie zawierać między innymi lokalne kryteria wyboru operacji do finansowania. Instytucje wdrażające współpracują z lokalnymi grupami działania w celu efektywnego wdrażania i zarządzania lokalnymi strategiami rozwoju.

Wnioskodawca składa wniosek o pomoc do lokalnej grupy działania. LGD podejmuje decyzję o wybraniu lub nie wybraniu projektu do finansowania, w ramach przewidzianego w LSR budżetu.

W przypadku projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań osi 3 - Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, organ decyzyjny LGD bierze pod uwagę zgodność projektu z LSR oraz określonymi w niej lokalnymi kryteriami wyboru.

W przypadku małych projektów organ decyzyjny LGD ocenia projekt pod względem zgodności z LSR oraz określonymi w niej lokalnymi kryteriami wyboru.

Następnie, w obu przypadkach, LGD przesyła do właściwego podmiotu wdrażającego pozytywnie ocenione wnioski, które zostały wybrane przez ciało decyzyjne LGD do finansowania w ramach budżetu lokalnej strategii rozwoju. Podmiot wdrażający może odmówić wypłaty pomocy w przypadku niespełnienia warunków formalnych lub niedopełnienia zobowiązań przez beneficjenta.

Kryteria dostępu w przypadku małych projektów to m.in.:

1) zgodność projektu z LSR;

2) zgodność projektu z zakresem pomocy;

3) niefinansowanie projektu z innych środków publicznych, z wyłączeniem przypadku współfinansowania z Funduszu Kościelnego lub ze środków własnych jednostek samorządu terytorialnego.

Zasady finansowania LGD

Funkcję płatniczą w ramach realizacji osi 4 pełni Agencja Płatnicza. Lokalna grupa działania po wybraniu jej przez SW, w ramach lokalnej strategii rozwoju ma przewidziany budżet, do wysokości którego wybiera projekty beneficjentów ubiegających się o finansowanie.

W przypadku projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań osi 3 - Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, zasady finansowania zostały określone w ramach działań osi 3.

W przypadku małych projektów, z wnioskodawcami, których wnioski zostały wybrane przez organ decyzyjny LGD do finansowania w ramach budżetu lokalnej strategii rozwoju i które zostały pozytywnie zweryfikowane przez SW, samorząd województwa, jako podmiot wdrażający, podpisuje umowę na realizację projektu.

Zakres pomocy

Przewiduje się udzielenie pomocy:

1. Dla działań mieszczących się w ramach działań osi 3 - tak jak określono dla działań osi 3.

2. Dla małych projektów, działania mogą dotyczyć:

a) organizacji szkoleń i innych przedsięwzięć o charakterze edukacyjnym i warsztatowym dla ludności z obszaru objętego LSR⁸⁶;

b) promocji i rozwoju lokalnej aktywności, w tym promocji lokalnej twórczości kulturalnej i artystycznej, z wykorzystaniem lokalnego dziedzictwa kulturowego, historycznego oraz przyrodniczego;

c) rozwoju agroturystyki i turystyki na obszarach wiejskich, w tym: utworzenia lub zmodernizowania elektronicznej bazy informacji turystycznej oraz stron WWW, przygotowania i wydania folderów i innych publikacji informacyjnych, oznaczenia obiektów ważnych lub charakterystycznych dla obszaru objętego lokalną strategią rozwoju;

d) inicjowania powstawania, rozwoju, przetwarzania, wprowadzenia na rynek oraz podnoszenia jakości produktów i usług bazujących na lokalnych zasobach, w tym naturalnych surowcach i produktach rolnych i leśnych oraz tradycyjnych sektorach gospodarki;

e) organizacji imprez kulturalnych, rekreacyjnych, sportowych na obszarze objętym działalnością LGD;

f) zakupu i nasadzenia tradycyjnej roślinności oraz starych odmian roślin (nasion, sadzonek, kłączy, bulw, etc.) w celu wykorzystania lub odnowienia cennego dziedzictwa przyrodniczego lub kulturowego ze szczególnym wskazaniem na obszary chronione w tym obszary objęte siecią Natura 2000,

g) zakupu oprogramowania, urządzeń i sprzętu komputerowego (w tym urządzeń i sprzętu umożliwiającego dostęp do Internetu oraz zakup usługi dostępu do Internetu) i ich udostępnianie na potrzeby społeczności wiejskiej w celu podniesienia jakości życia ludności na obszarze działania LGD;

h) zachowania lokalnego dziedzictwa kulturowego i historycznego, w tym przez:

- odbudowę albo odnowienie lub oznakowanie budowli lub obiektów małej architektury wpisanych do rejestru zabytków lub objętych wojewódzką ewidencją zabytków,

- odnowienie dachów lub elewacji zewnętrznych budynków wpisanych do rejestru zabytków lub objętych wojewódzką ewidencją zabytków,

- remont lub wyposażenie muzeów,

- remont lub wyposażenie świetlic wiejskich;

i) budowy/odbudowy małej infrastruktury turystycznej, w szczególności punktów widokowych, miejsc wypoczynkowych i biwakowych, tras narciarstwa biegowego i zjazdowego, tras rowerowych;

j) wykorzystania energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w celu poprawienia warunków prowadzenia działalności kulturalnej lub gospodarczej, z wyłączeniem rolniczej.

k-m) (uchylone).

Defincja beneficjanta

W przypadku projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań osi 3 - Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej - tak jak określono dla działań osi 3.

W przypadku małych projektów:

- osoby fizyczne będące obywatelami państw członkowskich UE, pełnoletnie, zamieszkałe na obszarze objętym lokalną strategią rozwoju lub wykonujące działalność na tym obszarze,

- osoby prawne albo jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.

Forma i wysokość pomocy oraz poziom dofinansowania

Pomoc finansowa ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych.

W przypadku małych projektów wysokość pomocy na projekt nie może przekroczyć 80% kosztów kwalifikowalnych i kwoty 50.000 zł.

Maksymalny poziom pomocy finansowej z EFRROW wynosi 80% kwalifikujących się wydatków publicznych projektu.

Wymagany krajowy wkład środków publicznych wynosi co najmniej 20% kwalifikujących się wydatków publicznych projektu i w przypadku beneficjentów takich jak gmina, instytucja kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego, kościół lub inny związek wyznaniowy, organizacja pozarządowa mająca status organizacji pożytku publicznego w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie pochodzi ze środków własnych beneficjenta.

Wysokość pomocy dla danego beneficjenta nie może przekroczyć w okresie programowania kwoty 200.000 zł.

W przypadku beneficjentów spełniających wymagania określone w definicji beneficjenta w ramach działań "Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" oraz "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw", wysokość pomocy dla danego beneficjenta w ramach małych projektów nie może przekroczyć w okresie programowania kwoty 50.000 zł.

Główne kryteria demarkacyjne

1. Dla działań mieszczących się w ramach działań osi 3

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.3

2. Dla projektów przyczyniających się do realizacji celów osi 3, ale niekwalifikujących się do wsparcia w ramach działań osi 3 określonych w PROW 2007-2013, tzn. małych projektów:

Działanie/Fundusz	Linie demarkacyjne
1	2
"Odnowa i rozwój wsi"	Przewiduje się badanie przede wszystkim ze względu na rodzaj beneficjenta, tzn. jeżeli podmiot uprawniony do ubiegania się o przyznanie pomocy w działaniu 313, 322, 323, tj.: gmina, instytucja kultury, kościół, organizacja pożytku publicznego, której cele statutowe są zbieżne z celami działania, planuje zrealizować projekt w zakresie, który występuje zarówno w małych projektach, jak i w działaniu 313, 322, 323, to nastąpi odmowa przyznania pomocy.
"Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" oraz "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw"	Przewiduje się badanie przede wszystkim spełniania przez wnioskodawcę kryteriów dostępu dla tych działań oraz weryfikację rodzaju beneficjenta. W przypadku gdy wnioskodawca planuje zrealizować projekt w zakresie, który występuje zarówno w małych projektach, jak i w działaniach 311 i 312, a spełnia kryteria dostępu dla 311 i 312, nastąpi odmowa przyznania pomocy.
Fundusze Strukturalne - EFRR, ESF	W ramach PO Kapitał Ludzki przewiduje się wsparcie aktywności lokalnych inicjatyw działających na rzecz: zatrudnienia, integracji społecznej i edukacji realizowanych w ramach priorytetu VI, VII i VIII. Wsparcie skierowane będzie do mieszkańców gmin wiejskich, miejsko-wiejskich oraz miast do 25 tys. mieszkańców. Wsparcie udzielane będzie w formie "małych grantów". Wsparcie będzie stanowiło uzupełnienie działań realizowanych w ramach PROW (w zakresie pozarolniczym) oraz będzie przygotowywać mieszkańców obszarów wiejskich do zwiększonej aktywności w ramach pozostałych obszarów wsparcia PO KL. Od beneficjenta osi 4 wymagane będzie oświadczenie o niefinansowaniu projektu z innych środków publicznych z wyłączeniem środków własnych jednostek samorządu terytorialnego oraz Funduszu Kościelnego. Natomiast w RPO wsparcie może dotyczyć m. in. projektów wymienionych w lit.: c, d, h, i. Od beneficjenta osi 4 wymagane będzie oświadczenie o niefinansowaniu projektu z innych środków publicznych z wyłączeniem środków własnych jednostek samorządu terytorialnego oraz Funduszu Kościelnego.
Program Operacyjny Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich (PO ZRSRiNOR)	W ramach zapobiegania nieprawidłowemu podwójnemu finansowaniu z różnych instrumentów wspólnotowych opracowane zostaną przez Instytucje Zarządzające odpowiednie mechanizmy koordynacji pomiędzy programami. Mechanizmy opierać się będą na przedstawianiu przez beneficjentów oświadczeń o niefinansowaniu projektów z innych środków publicznych.

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.3

Finansowanie

Koszt całkowity: 980 036 462 euro

Wydatki publiczne: 588 600 245 euro

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania dotyczące "Małych projektów"

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba LGD	294
	Całkowita powierzchnia obszaru objętego działalnością LGD	149 770 km²
	Liczba projektów	20 890
Rezultat	Całkowita wartość inwestycji (euro)	49 063 000
	Liczba uczestników szkoleń, którzy zakończyli szkolenie z wynikiem pozytywnym	9 780
	Liczba zbudowanych/odbudowanych obiektów	2 950
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy (wyrażony parytetem siły nabywczej (PPS))	618 318,67

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania dotyczące "Małych projektów"

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Całkowita liczba ludności żyjącej na obszarach objętych działalnością LGD	9 800 000
Produkt	Liczba beneficjentów	10 410

Wskaźniki i ich wartości docelowe dotyczące działań Osi 3 realizowanych przez Leadera

Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba beneficjentów	7 180
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro)	296 110 700
Rezultat	Liczba utworzonych miejsc pracy brutto	7 845

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	7 845
	Liczba LGD zaangażowanych w realizację działania	294
	Całkowita powierzchnia obszaru objętego działalnością LGD zaangażowanych w realizację działania	149 770 km²
	Całkowita liczba ludności żyjącej na obszarach objętych działalnością LGD zaangażowanych w realizację działania	9 800 000
Rezultat	Wzrost liczby gospodarstw rolników prowadzących działalność nierolniczą	7 180

Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba wspieranych mikroprzedsiębiorstw	3 360
Rezultat	Liczba utworzonych miejsc pracy brutto	3 520

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	3 520
	Liczba LGD zaangażowanych w realizację działania	294
	Całkowita powierzchnia obszaru objętego działalnością LGD zaangażowanych w realizację działania	149 770 km²
	Całkowita liczba ludności żyjącej na obszarach objętych działalnością LGD zaangażowanych w realizację działania	9 800 000
	Całkowita wartość inwestycji (euro)	296 110 700

Odnowa i rozwój wsi

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba beneficjentów	3 460
Produkt	Całkowita wartość inwestycji (euro)	247 600 900

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	7 170
	Liczba LGD zaangażowanych w realizację działania	294
	Całkowita powierzchnia obszaru objętego działalnością LGD zaangażowanych w realizację działania	149 770 km²
	Całkowita liczba ludności żyjącej na obszarach objętych działalnością LGD zaangażowanych w realizację działania	9 800 000
Rezultat	Liczba odnowionych obiektów	6 090
Rezultat	Liczba miejscowości, gdzie rewitalizowana została przestrzeń publiczna	1 720

Nazwa działania

Wdrażanie projektów współpracy

Kod działania

421

Podstawa prawna

Art. 65 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 38 oraz pkt 5.3.4.2 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Zakres działania

W ramach działania pomoc jest przyznawana LGD na realizację projektów współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej:

1) zawartych w LSR;

2) nieuwzględnionych w LSR, ale zgodnych z celami LSR, opracowanej i realizowanej przez LGD.

Na projekt współpracy składa się:

1) przygotowanie projektu, w tym opracowanie koncepcji projektu;

2) realizacja projektu.

Projekty współpracy:

1) muszą zakładać realizację wspólnych przedsięwzięć;

2) mogą angażować, poza LGD, inne partnerstwa będące grupami lokalnych partnerów, które zajmują się zagadnieniem rozwoju obszarów wiejskich;

3) jeżeli angażują inne partnerstwa będące grupami lokalnych partnerów, o których mowa w pkt 2, wówczas poniesione przez nie koszty nie stanowią kosztu kwalifikowanego projektu; tylko koszty koordynacji są kwalifikowalne;

4) jeżeli dotyczą obszarów spoza Unii Europejskiej, wówczas wydatki poniesione w ramach realizacji tej części projektu, nie kwalifikują się do wsparcia z Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW);

5) jeżeli występują koszty związane z planowaniem i przygotowaniem projektu współpracy, tj. koszty organizacji spotkania partnerów w celu poszukiwania partnerów, zapoznania się i ustalenia warunków projektu współpracy, koszty takie są uznawane za koszt kwalifikowalny i powinny stanowić integralną część projektu współpracy.

Definicja beneficjanta

Lokalne grupy działania

Poziom dofinansowania

Pomoc finansowa wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych projektu.

Procedura i harmonogram wyboru projektów współpracy, w tym kryteria wyboru

Procedura i harmonogram wyboru projektów współpracy

Wniosek o przyznanie pomocy LGD składa do SW. W przypadku pozytywnego rozpatrzenia wniosku, SW zawiera z LGD umowę, na podstawie której jest przyznawana pomoc.

W przypadku operacji polegającej na realizacji projektu współpracy, SW dokonuje oceny projektu współpracy w oparciu o kryteria wyboru określone dla projektów współpracy.

Wnioski o przyznanie pomocy można składać do SW najwcześniej w dniu, w którym został dokonany wybór LGD do realizacji LSR, a najpóźniej odpowiednio:

- w przypadku operacji polegającej na przygotowaniu projektu współpracy - do dnia 30 czerwca 2013 r.,

- w przypadku operacji polegającej na realizacji projektu współpracy - do dnia 31 grudnia 2013 r.

Oś (1,2 i/lub 3) realizowana poprzez oś Leader

Leader jest podejściem przekrojowym i partnerskim, umożliwiającym osiągnięcie celów osi trzeciej.

Finansowanie

Koszt całkowity: 11 463 936 euro

Wydatki publiczne: 11 463 936 euro

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba projektów	154
	- w tym liczba międzynarodowych projektów	12
	- w tym liczba projektów poprzedzonych przygotowaniem	77
	Liczba LGD	230
	Całkowita wartość inwestycji (euro)	383 750
Rezultat	Liczba zbudowanych/odbudowanych obiektów	8
Oddziaływanie	Wzrost gospodarczy	Wzrost o 50,1% (w tym z PROW 0,41%)

Nazwa działania

Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja

Kod działania

431

Podstawa prawna

Art. 63 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 39 oraz pkt 5.3.4.3 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Cel działania

Działanie zapewni sprawną i efektywną pracę lokalnych grup działania wybranych w ramach realizacji osi 4 PROW 2017-2013 oraz doskonalenie zawodowe osób uczestniczących w realizacji lokalnych strategii rozwoju. Działanie przyczyni się także do budowania kapitału społecznego na wsi, a poprzez to do pobudzenia zaangażowania społeczności lokalnej w rozwój obszaru oraz lepszego wykorzystania potencjału obszarów wiejskich.

Uzasadnienie

Warunkiem pobudzania zaangażowania społeczności lokalnej w rozwój obszaru oraz lepszego wykorzystania zasobów obszaru jest budowanie kapitału społecznego na wsi. Z uwagi na ogólnie niski poziom aktywności i zaangażowania społeczności wiejskich na polskiej wsi w struktury lokalne oraz niechęć do współpracy, działania aktywizujące, promocyjne czy szkoleniowe, jakie będą prowadzone przez lokalne grupy działania mają szczególnie istotne znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. W tym celu niezbędne jest również zapewnienie sprawnego funkcjonowania lokalnych grup działania, które będą prowadziły ww. działania aktywizujące i animacyjne.

Zakres działania

W ramach działania, pomoc jest przyznawana LGD na realizację aktywności zgodnie z listą kosztów kwalifikowalnych określoną w odrębnych przepisach. Pomoc przyznawana w ramach działania może w szczególności dotyczyć:

1) badań nad obszarem objętym LSR;

2) informowania o obszarze działania LGD oraz o LSR;

3) szkolenia kadr biorących udział we wdrażaniu LSR;

4) wydarzeń o charakterze promocyjnym związanych z obszarem działania LGD i LSR;

5) szkolenia lokalnych liderów;

6) animowania społeczności lokalnych;

7) koszty bieżące LGD (koszty administracyjne związane z działalnością LGD).

Definicja beneficjenta

Lokalne grupy działania

Poziom dofinansowania

Pomoc finansowa wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych projektu.

Udział kosztów bieżących w budżecie lokalnej grupy działania

KKoszty bieżące lokalnej grupy działania mogą stanowić koszt kwalifikowalny jedynie do wysokości 15% sumy wydatków publicznych wszystkich operacji zgodnych z LSR zrealizowanych w okresie realizacji LSR.

Wydatki na nabywanie umiejętności oraz aktywizację w ramach osi Leader

Szacuje się, że wydatki na nabywanie umiejętności i aktywizację w ramach osi Leader osiągną wartość 34.000.000,00 euro.

Główne kryteria demarkacyjne

Opis linii demarkacyjnych znajduje się w Rozdziale 10.3

Finansowanie

Koszt całkowity: 121 764 580 euro

Wydatki publiczne: 121 764 580 euro

Skwantyfikowane wartości docelowe dla wspólnych wskaźników monitorowania

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba przedsięwzięć	8 920
	Liczba uczestników przedsięwzięć przeprowadzonych przez LGD	799 800
	Liczba podmiotów, którym LGD udzieliła wsparcia doradczego	31 900
Rezultat	Liczba uczestników szkoleń, którzy zakończyli szkolenie z wynikiem pozytywnym	6 530
	Liczba podmiotów, którym LGD udzieliła wsparcia doradczego i które złożyły wnioski o przyznanie pomocy	16 000
	Liczba podmiotów, którym LGD udzieliła wsparcia doradczego i które otrzymały pomoc	5 610

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

Typ wskaźnika	Wskaźnik	Wartość docelowa 2007-2013
Produkt	Liczba LGD	294

5.3.5 Wykaz rodzajów operacji, o których mowa w art. 16a ust. 3 lit. a rozporządzenia nr 1698/2005, do wysokości kwot, o których mowa w art. 69 ust. 5a tego rozporządzenia




					Liczba projektów	Całkowita wartość inwestycji (euro)

					Liczba wspieranych gospodarstw rolnych	Powierzchnia gruntów rolnych objęta wsparciem

					Liczba projektów	Całkowita wartość inwestycji (euro)

6.

PLAN FINANSOWY PROW 2007-2013

6.1. Roczny wkład EFRROW (w EUR)


	1.989.717.841,00	1.989.717.841,00
	1.932.933.351,00	1.932.933.351,00
	1.971.439.817,00	1.971.439.817,00
	1.935.872.838,00	1.935.872.838,00
	1.860.573.543,00	1.860.573.543,00
	1.857.244.519,00	1.857.244.519,00
	1.851.146.247,00	1.851.146.247,00
	13.398.928.156,00	13.398.928.156,00

6.2. Plan finansowy w podziale na osie (w euro na cały okres)

Oś	Wkład publiczny
Oś	Ogółem wkład publiczny	Stawka wkładu EFRROW (%)	Kwota EFRROW
Oś 1	7 900 390 975	75,00%	5 925 293 232
Oś 2	5 222 110 464	80,00%	4 177 688 370
Oś 3	3 142 001 490	75,00%	2 356 501 117
Oś 4	721 828 761	80,00%	577 463 009
Pomoc techniczna	257 456 571	75,00%	193 092 428
Razem	17 243 788 261	76,72%	13 230 038 156

Tabela finansowa w podziale na osie, dodatkowe środki, o których mowa w art. 69 ust. 5a rozporządzenia (WE) nr 1698/2005 - regiony konwergencji

Oś	Ogółem wkład publiczny (euro)	Stawka wkładu EFRROW (%)	Kwota EFRROW (euro)
Oś 1	93 293 452	90,00%	83 964 107
Oś 2	68 078 368	90,00%	61 270 532
Oś 3	26 283 735	90,00%	23 655 361
Oś 4	0	0	0
Razem	187 655 555	90,00%	168 890 000

6.3 Orientacyjny budżet związany z operacjami, o których mowa w art. 16a rozporządzenia (WE) nr 1698/2005, za okres od dnia 1 stycznia 2009 r. do dnia 31 grudnia 2013 r. (art. 16a ust. 3b do wysokości kwot, o których mowa w art. 69 ust. 5a rozporządzenia (WE) nr 1698/2005)

Oś/środek	Nazwa działania	Wkład EFRROW na lata 2009-2013
Oś 1: Środek 121	Modernizacja gospodarstw wiejskich	66 000 500,00
Oś 1: Środek 125	Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa	17 963 607,00
Łącznie oś 1		83 964 107,00
Oś 2: Środek 214	Program rolnośrodowiskowy	61 270 532,00
Łącznie oś 2		61 270 532,00
Oś 3: Środek 321	Operacje związane z priorytetami wymienionymi w art. 16a ust. 1 lit. g rozporządzenia nr 1698/2005	1 104 528,00
Oś 3: Środek 321	Operacje związane z priorytetami wymienionymi w art. 16a ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 1698/2005	22 550 833,00
Łącznie oś 3		23 655 361,00
Program łącznie		168 890 000,00
Ogółem w ramach osi 1, 2, 3 i 4 operacje związane z priorytetami wymienionymi w art. 16a ust. 1 lit. a-f rozporządzenia nr 1698/2005		167 785 472,00
Ogółem w ramach osi 3 i 4 operacje związane z priorytetami wymienionymi w art. 16a ust. 1 lit. g rozporządzenia nr 1698/2005		1 104 528,00

7.

INDYKATYWNY PODZIAŁ NA POSZCZEGÓLNE DZIAŁANIA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH (W EURO NA CAŁY OKRES)

Kod działania	Nazwa działania/oś 1	Wydatki publiczne	*Wydatki prywatne^)**	Koszt całkowity
111	Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie	28 417 005	0	28 417 005
112	Ułatwianie startu młodym rolnikom	766 366 650	0	766 366 650
113	Renty strukturalne	2 416 889 565	0	2 416 889 565
114	Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów	33 629 912	8 407 478	42 037 390
121	Modernizacja gospodarstw rolnych	2 450 576 348	3 676 073 335	6 126 649 683
123	Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej	836 126 441	2 508 379 324	3 344 505 765
125	Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa	524 105 278	0	524 105 278
126	Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działań zapobiegawczych	193 740 000	21 526 667	215 266 667
132	Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności	12 460 000	0	12 460 000
133	Działania informacyjne i promocyjne	4 157 299	1 781 699	5 938 998
141	Zobowiązania z okresu 2004-2006 dla działania "Wspieranie gospodarstw niskotowarowych"	533 715 929	0	533 715 929
142	Grupy producentów rolnych	193 500 000	0	193 500 000
RAZEM Oś 1		7 993 684 427	6 216 168 503	14 209 852 930
^*) Przewidywane maksymalne kwoty wkładu prywatnego zaokrąglone w górę do pełnej jedności, zróżnicowane w zależności od typu beneficjenta; podano w celach informacyjnych.

Kod działania	Nazwa działania/oś 2	Wydatki publiczne	Wydatki prywatne	Koszt całkowity
211, 212	Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)	2 615 315 440	0	2 615 315 440
214	Program rolnośrodowiskowy (płatności rolnośrodowiskowe)	2 302 324 502	0	2 302 324 502
221, 223	Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne	245 780 605	0	245 780 605
226	Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych	126 768 285	0	126 768 285
RAZEM Oś 2		5 290 188 832	0	5 290 188 832

Kod działania	Nazwa działania/oś 3	Wydatki publiczne	*Wydatki prywatne^)**	Koszt całkowity
311	Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej	330 960 250	330 960 250	661 920 500
312	Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw	630 455 179	630 455 179	1 260 910 358
321	Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej	1 626 627 898	0	1 626 627 898
322, 323, 313	Odnowa i rozwój wsi	580 241 898	0	580 241 898
RAZEM Oś 3		3 168 285 225	961 415 429	4 129 700 654
^*) Przewidywane maksymalne kwoty wkładu prywatnego zaokrąglone w górę do pełnej jedności, zróżnicowane w zależności od typu beneficjenta; podano w celach informacyjnych.

Kod działania	Nazwa działania/oś 4	Wydatki publiczne	Wydatki prywatne¹⁾	Koszt całkowity
4.1/413	Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju	588 600 245	391 436 217	980 036 462
4.21	Wdrażanie projektów współpracy	11 463 936	0	11 463 936
4.31	Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja	121 764 580	0	121 764 580
RAZEM tylko Oś 4		721 828 761	391 436 217	1 113 264 978
RAZEM Oś 1, 2, 3, 4		17 173 987 245	7 569 020 149	24 743 007 394
*) Przewidywane maksymalne kwoty wkładu prywatnego zaokrąglone w górę do pełnej jedności, zróżnicowane w zależności od typu beneficjenta; podano w celach informacyjnych.

Kod działania	Nazwa działania	Wydatki publiczne	Wydatki prywatne	Koszt całkowity
-	Pomoc Techniczna	257 456 571	0	257 456 571

RAZEM PROW 2007-2013		17 431 443 816	7 569 020 149	25 000 463 965

9.

ELEMENTY POTRZEBNE DO WYKONANIA OCENY ZGODNIE Z REGUŁAMI KONKURENCJI ORAZ, W ODPOWIEDNICH PRZYPADKACH, WYKAZ SYSTEMÓW POMOCY DOPUSZCZONYCH NA MOCY ARTYKUŁU 87, 88, 89 TRAKTATU, KTÓRE MAJĄ ZOSTAĆ WYKORZYSTANE DO REALIZACJI PROGRAMU

Zgodnie z art. 88 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz art. 57 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), przepisy dotyczące pomocy państwa wydane na podstawie art. 87-89 Traktatu (WE) dotyczą wkładu krajowego w finansowanie działań określonych w art. 25 i 52 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 oraz tych operacji realizowanych w ramach działań określonych w art. 28 i 29 ww. rozporządzenia, które nie są objęte zakresem art. 36 Traktatu WE, a tym samym zakresem Załącznika I do Traktatu.

Spośród działań objętych art. 52 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 (działania osi III), zasady pomocy państwa dotyczą działania "Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" oraz "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw". W przypadku tych działań stosowana będzie zasada de minimis zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis.

Zasady pomocy państwa nie dotyczą pozostałych działań osi III ("Odnowa i rozwój wsi" oraz "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej"), w których wsparcie adresowane jest do mieszkańców obszarów wiejskich za pośrednictwem realizujących operacje podmiotów publicznych, podmiotów świadczących usługi komunalne na rzecz społeczności wiejskiej lub organizacji pożytku publicznego.

Zasady pomocy państwa nie dotyczą także działania określonego w art. 28 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 ("Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej lub leśnej"), ponieważ projekty wspierane w ramach tego działania będą dotyczyć wyłącznie przetwarzania surowców i wytwarzania produktów objętych załącznikiem I do Traktatu WE.

Pomoc doradcza w zakresie leśnictwa przewidziana w ramach działania "Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów" stanowi pomoc de minimis.

W ramach działania objętego art. 63 lit. a rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 ("Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju"), zasady pomocy państwa dotyczą projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań "Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" oraz "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw", a także projektów z zakresu "małych projektów". W przypadku tych projektów stosowana będzie zasada de minimis zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis.

Wyjątek stanowi wsparcie rozwoju infrastruktury szerokopasmowego Internetu (art. 16 a lit. g) rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005) - w przypadku inwestycji z tego zakresu znajduje zastosowanie zasada de minimis.

Wszystkie pozostałe działania Programu spełniają przesłanki drugiego akapitu art. 88 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, dlatego nie są objęte zasadami pomocy państwa wynikającymi z art. 87-89 Traktatu WE.

Decyzją z dnia 19 października 2011 r., dotyczącą pomocy państwa SA.33531 (2011/N)-Polska, Komisja Europejska zatwierdziła zmianę istniejącego programu pomocy N93/2010 "Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych.

10.

INFORMACJE DOTYCZĄCE KOMPLEMENTARNOŚCI Z DZIAŁANIAMI FINANSOWANYMI PRZEZ INNE INSTRUMENTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ, W RAMACH POLITYKI SPÓJNOŚCI, JAK RÓWNIEŻ PRZEZ EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBOŁÓWSTWA

10.1. Ocena i sposób osiągnięcia komplementarności

- Z działaniami, polityką i priorytetami Wspólnoty, w szczególności z celami spójności gospodarczej i społecznej oraz celami Europejskiego Funduszu Rybołówstwa

Dla zapewnienia maksymalnej efektywności wykorzystania środków w ramach polityki spójności UE, wspólnej polityki rolnej oraz wspólnej polityki rybołówstwa, zapewnione zostanie komplementarne wsparcie w ramach wszystkich instrumentów ww. polityk, a także określone zostaną wyraźne mechanizmy koordynacji i zasady zapobiegające podwójnemu finansowaniu.

Komplementarność i synergia działań w ramach NSRO

Wzajemna komplementarność wszystkich programów operacyjnych w ramach NSRO została zaprojektowana w ten sposób, że programy krajowe [Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IŚ), Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) i Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) - komponent centralny] wspierają przedsięwzięcia o zasięgu i znaczeniu ponadregionalnym, krajowym lub międzynarodowym, natomiast działania w ramach RPO i regionalnego komponentu PO KL będą miały zasięg regionalny, subregionalny i lokalny. Dodatkowo, na obszarach przygranicznych, będą realizowane działania transgraniczne w ramach programów europejskiej współpracy terytorialnej (EWT).

Wszystkie ww. działania są projektowane w sposób spójny i synergiczny, tak aby zmaksymalizować efekty wydatkowania środków Wspólnoty.

Działania w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych są komplementarne do:

- Działań w ramach PO IG - w szczególności w zakresie: inwestycji w innowacje, badań i rozwoju nowoczesnych technologii, przedsiębiorczości, społeczeństwa informacyjnego.

- Działań w ramach PO IŚ - w szczególności w zakresie: transportu, środowiska, energetyki, infrastruktury społecznej.

- Działań w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW) - w szczególności w zakresie: infrastruktury drogowej, instytucji otoczenia biznesu, szkolnictwa wyższego oraz infrastruktury społeczeństwa informacyjnego.

- Działań transgranicznych i międzynarodowych w ramach programów EWT.

Przedsięwzięcia realizowane ze środków EFRR i Funduszu Spójności przyczyniać się będą do sprawnej i efektywnej realizacji celów PO KL, finansowanego z EFS. Różnorodne wsparcie w zakresie zasobów ludzkich w ramach PO KL, w połączeniu z efektami inwestycji infrastrukturalnych, umożliwią szybsze osiągnięcie celów spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej.

Komplementarność z działaniami finansowanymi z EFRROW i EFR

Regionalne Programy Operacyjne będą, w synergiczny sposób z programami współfinansowanymi z EFRROW i EFR, wspierały wspólne obszary interwencji skierowane na rozwój obszarów wiejskich i zależnych od rybactwa, takie jak np.:

- rozwój infrastruktury ochrony środowiska,

- rozwój infrastruktury społecznej,

- wspieranie przedsiębiorczości.

Demarkacja

W celu wyeliminowania ewentualnego nakładania się interwencji poszczególnych programów operacyjnych współfinansowanych z funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności, EFRROW i EFR, Instytucja Zarządzająca będzie stosować się do zapisów "Linii demarkacyjnej pomiędzy Programami Operacyjnymi Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej" - dokumentu akceptowanego przez Komitet Koordynacyjny NSRO.

Ww. dokument szczegółowo określa kryteria rozgraniczające (demarkację), które opierają się głównie na: zasięgu terytorialnym działań, wartości projektów, rodzaju beneficjenta itd. Dokument ten jest efektem uzgodnień wszystkich instytucji zaangażowanych w programowanie rozwoju na lata 2007-2013.

Mechanizmy koordynacji

Dla zapewnienia przestrzegania demarkacji między RPO a pozostałymi programami operacyjnymi na etapie ich realizacji, zapewnione zostaną następujące narzędzia koordynacji:

1. Komitet Koordynacyjny NSRO (w którym uczestniczyć będą również przedstawiciele IZ PROW oraz IZ Programu Operacyjnego Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich).

2. Komitety Monitorujące RPO oraz Podkomitety Monitorujące PO KL.

3. Kontrole krzyżowe projektów.

4. Oświadczenia beneficjentów.

Ponadto, koncentracja instytucji zaangażowanych we wdrażanie RPO, komponentu regionalnego PO KL, EWT oraz niektórych działań PROW w urzędzie marszałkowskim, sprzyjać będzie zapobieganiu podwójnemu finansowaniu oraz optymalizacji wdrażania wszystkich programów.

Analiza sytuacji w zakresie rozwoju obszarów wiejskich, jak również regulacje prawne dotyczące Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich wskazują, że dla harmonijnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce niezbędne jest wykorzystanie działań wykraczających poza możliwości jakie stwarzają instrumenty współfinansowane przez ten Fundusz. Istotnym uzupełnieniem zakresu wsparcia, niezbędnego z punktu widzenia identyfikowanych potrzeb obszarów wiejskich, jest wykorzystanie instrumentów w ramach pozostałych polityk wspólnotowych, w tym w szczególności polityki spójności.

W obszarze polityki spójności główne cele i priorytety rozwojowe Polski określone są w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia (NSRO). Jednym z celów horyzontalnych NSRO jest cel 6: "wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich".

Problemy związane z obszarami wiejskimi powinny być rozpatrywane na dwóch poziomach - pierwszym, związanym ze wspomaganiem zmian w rolnictwie, będącym głównym źródłem utrzymania wielu mieszkańców obszarów wiejskich oraz drugim - umożliwieniu wykorzystania potencjału tych obszarów dla wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Pierwszy poziom problemów będzie rozwiązywany z wykorzystaniem instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej, w tym Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Drugi poziom dotyczący wykorzystania pozarolniczego potencjału rozwojowego obszarów wiejskich, wymaga zaangażowania środków i instrumentów polityki spójności. Działania przewidziane do realizacji na obszarach wiejskich przy wsparciu instrumentów polityki strukturalnej odnoszą się bezpośrednio do kierunków określonych w Strategicznych Wytycznych Wspólnoty w zakresie "Wspieranie dywersyfikacji działalności gospodarczej na obszarach wiejskich".

W związku z tym, polityka spójności będzie również skierowana na rozwój obszarów wiejskich stanowiących często obszar marginalizacji gospodarczej, społecznej, edukacyjnej i kulturowej kraju. Działania mające na celu wyrównywanie szans rozwojowych na obszarach wiejskich będą koncentrowały się na wsparciu rozbudowy infrastruktury technicznej i społecznej. Tworzone będą warunki do rozwoju przedsiębiorczości i nowych miejsc pracy poza rolnictwem. Realizowane będą inwestycje infrastrukturalne z zakresu lokalnych dróg, ochrony środowiska, zbioru i zagospodarowania odpadów, odbioru i oczyszczania ścieków, zaopatrzenia w energię, w wodę o dobrej jakości. W sferze społecznej wyrównywane będą szanse edukacyjne młodego pokolenia, wspierane będzie kształcenie ustawiczne, stworzone zostaną warunki lepszej dostępności do podstawowych usług, zwłaszcza w zakresie ochrony zdrowia. Ponadto przewidziana jest poprawa infrastruktury transportowej w relacjach miasto - wieś oraz systemów transportu zbiorowego w celu umożliwienia mieszkańcom obszarów wiejskich dojazdu w krótszym czasie do największych miast i skorzystania z rynku pracy bez potrzeby zmiany miejsca zamieszkania. Planowane są działania związane ze stworzeniem sprawnych połączeń telekomunikacyjnych umożliwiających korzystanie w szerokim zakresie z Internetu na obszarach wiejskich.

Realizacja powyższych zamierzeń będzie się odbywała w ramach programów operacyjnych na lata 2007-2013, z których najważniejszą rolę z perspektywy realizacji ww. celu horyzontalnego NSRO "wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich", mają do odegrania regionalne programy operacyjne 16 województw oraz PO Kapitał Ludzki.

W zakresie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich wsparcie będzie realizowane poprzez usługi w zakresie doradztwa zawodowego oraz przekwalifikowania osób odchodzących z pracy w rolnictwie, jak również promocji przedsiębiorczości, rozwoju pozarolniczych funkcji wsi (np. agroturystyka, ochrona dziedzictwa kulturowego wsi).

Ponadto w procesach rozwoju obszarów wiejskich, uwzględniona jest również rola ośrodków miejskich, w których ludność wiejska może znaleźć miejsca pracy i podwyższyć poziom edukacji i umiejętności oraz znaleźć zaspokojenie potrzeb zdrowotnych i aspiracji kulturalnych. Szczególne znaczenie będzie odgrywało wspieranie rozwoju tych funkcji małych miast i wybranych ośrodków gminnych, które związane są bezpośrednio z procesami restrukturyzacyjnymi na obszarach wiejskich, w tym w szczególności usług zdrowotnych, edukacji na poziomie szkolnictwa średniego, rozwoju małych i średnich firm w sektorach pozarolniczych, turystyki przyjazdowej oraz funkcji uzdrowiskowych.

W celu zapewnienia koordynacji między instytucją zarządzającą Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz instytucjami zarządzającymi programami operacyjnymi, dla których podstawą są Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, w dokumencie tym zapisano, że "Minister Rozwoju Regionalnego we współpracy z Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi będzie koordynował spójność zapisów w sektorowych i regionalnych programach operacyjnych w zakresie rozwoju obszarów wiejskich."

W związku z tym, na etapie prac nad programami operacyjnymi, przedstawiciele Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz przedstawiciele Ministra Rozwoju Regionalnego jak i innych instytucji pośredniczących, biorą udział w pracach grup roboczych pracujących nad poszczególnymi programami. Niezależnie od tego, przedstawiciele obu ministrów będą reprezentowani w komitetach monitorujących, zarówno programów w ramach Polityki Spójności jak i Wspólnej Polityki Rolnej.

W celu osiągnięcia efektu synergii, określone kierunki wsparcia z zakresu rozwoju obszarów wiejskich w ramach 16 programów regionalnych, PO Infrastruktura i Środowisko, PO Innowacyjna Gospodarka oraz PO Rozwój Polski Wschodniej (przeznaczony na wsparcie województw: warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego), współfinansowanych przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Fundusz Spójności, jak również PO Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Europejski Fundusz Społeczny, będą uwzględniać możliwość wsparcia rozwoju obszarów wiejskich w zakresie, w jakim wynika to z NSRO.

W związku z tym, że zakres pomocy, zwłaszcza w przypadku osi trzeciej - "podniesienie jakości życia na obszarach wiejskich i dywersyfikacja ekonomiczna obszarów wiejskich" oraz osi 4 Leader, może potencjalnie pokrywać się z zakresem wsparcia w ramach programów współfinansowanych przez fundusze strukturalne, wypracowane są wspólnie, przez wszystkie instytucje zarządzające i pośredniczące programami w ramach Polityki Spójności oraz PROW 2007-2013, "linie demarkacyjne". W zależności od działania, zakresu wsparcia oraz potencjalnych beneficjentów będą one oparte na definicji beneficjenta, granicy administracyjnej, zakresie pomocy lub skali projektu. Niezależnie od wyznaczenia linii demarkacyjnych, w przypadku projektów, szczególnie tych, w których potencjalnie może jednak wystąpić zagrożenie nakładania się zakresu wsparcia, będą wymagane od beneficjenta stosowne oświadczenia o wykorzystywaniu jednego źródła finansowania na realizację przedsięwzięcia. Poprawność zarządzania, w zależności od instrumentów wsparcia, koordynowana będzie na poziomie regionalnym poprzez samorząd województwa bądź poprzez ARiMR. Samorządy województw jako podmioty zaangażowane we wdrażanie PROW 2007-2013, jak i regionalnych programów operacyjnych, czy też Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki będą mogły sprawnie przeprowadzać kontrole krzyżowe oraz eliminować ryzyko podwójnego finansowania.

W zakresie kontroli krzyżowych samorządy województw będą ściśle współpracować z ARiMR. Ponadto poza kontrolami krzyżowymi, podwójne finansowanie projektów lub ich części zapewni system stemplowania faktur. Szczegółowe rozwiązania w zakresie przeprowadzania kontroli krzyżowych będą przedstawione na Komitecie Koordynującym, Komitecie Monitorującym PROW oraz w pierwszym raporcie rocznym z realizacji PROW.

Zapewniony zostanie przepływ informacji między ARiMR a samorządami województw odnośnie realizowanych projektów, co zapewni spójność między działaniami wdrażanymi w ramach różnych programów oraz ich zgodność ze strategiami województw. Generalne zasady i zakres współpracy zostanie uzgodniony na poziomie krajowym pomiędzy Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwem Rozwoju Regionalnego.

Wyżej wymienione programy powinny w miarę możliwości uwzględniać kierunki wsparcia, istotne również dla rozwoju obszarów wiejskich, ujęte w następujących kategoriach.

1. Rozwój i poprawa lokalnej infrastruktury.

2. Rozwój przedsiębiorczości i zwiększanie atrakcyjności inwestycyjnej obszarów wiejskich.

3. Inwestowanie w kapitał ludzki i wyrównywanie szans edukacyjnych mieszkańców wsi.

4. Poprawa jakości i zwiększenie dostępności usług publicznych na obszarach wiejskich.

5. Rozszerzenie zasięgu oddziaływania największych centrów rozwoju gospodarczego na obszary wiejskie poprzez zwiększenie ich dostępności dla mieszkańców obszarów wiejskich.

6. Wykluczenie społeczne w dawnych Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR) oraz obszary zależne od rybołówstwa.

W ramach realizacji wyżej wymienionych kierunków wsparcia rozwoju obszarów wiejskich, zakres pomocy, w ramach sektorowych programów operacyjnych, powinien obejmować działania, które będą oddziaływać również na rozwój gospodarczy i podwyższenie standardu życia na obszarach wiejskich. Natomiast regionalne programy operacyjne powinny zawierać elementy dotyczące obszarów wiejskich, tj.:

1) ujęcie w diagnozie problematyki obszarów wiejskich jako osobnego punktu/podrozdziału i odpowiednie uzupełnienie analizy SWOT;

2) zamieszczenie w strategii programu zapisów odnoszących się do sposobu realizacji przez regionalne programy operacyjne celu NSRO dotyczącego obszarów wiejskich;

3) zamieszczenie w strategii programu zapisów dotyczących równości szans realizacji projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, które na późniejszym etapie będą doprecyzowane np. w ramach kryteriów dostępu, kryteriach selekcji projektów;

4) określenie komplementarności z działaniami finansowanymi z EFRROW i EFR na poziomie priorytetu.

Poza ww. Programami, w Polsce będzie realizowany Program Operacyjny "Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich 2007-2013", który określa krajowe cele strategiczne spójne ze Wspólną Polityką Rybacką w zakresie rozwoju rybołówstwa w latach 2007-2013, uwzględniając przede wszystkim zrównoważoną eksploatację zasobów rybackich, podaż i równowagę rynkową, zrównoważony rozwój akwakultury, rozwój i konkurencyjność sektora rybołówstwa, kapitał ludzki oraz terytorialny wymiar polityki rybackiej, ochronę środowiska ze szczególnym uwzględnieniem środowiska wodnego, właściwe zarządzanie polityką rybacką.

Realizację celów Programu Operacyjnego "Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich 2007-2013" mają zapewnić działania ujęte w pięciu priorytetach, z których w kontekście obszarów wiejskich należy podkreślić zrównoważony rozwój obszarów zależnych od rybactwa oraz rybołówstwo śródlądowe, przetwórstwo i rynek rybny.

Zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, pomoc udzielana w ramach PROW 2007-2013 uzupełnia wsparcie określone dla Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji i nie może obejmować działań przewidzianych w ramach tego Funduszu a w szczególności instrumentów, które są elementem Wspólnej Organizacji Rynków.

Dlatego też zostanie zapewnione by nie pokrywał się zakres działań finansowanych ze środków Wspólnoty. W szczególności odnosi się to do wsparcia grup producenckich na rynku owoców i warzyw i pomocy z funduszu restrukturyzacyjnego dla regionów objętych restrukturyzacją przemysłu cukrowniczego. Polska zapewni również spójność działań promocyjno-informacyjnych na temat produktów rolnych oraz Wspólnej Polityki Rolnej.

Ponadto pomoc w ramach PROW 2007-2013 nie uwzględnia działań związanych z badaniami, zwalczaniem chorób zwierząt oraz promocją artykułów rolno-spożywczych, które są objęte wsparciem w ramach Wspólnej Organizacji Rynków.

Działania PROW 2007-2013 będą uwzględniać ustawodawstwo wspólnotowe, dotyczące równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Kryteria dostępu do wsparcia w ramach PROW 2007-2013 zostaną określone w taki sposób, że żadna z płci nie będzie dyskryminowana ani faworyzowana. O przyznaniu wsparcia zdecyduje spełnienie warunków udzielenia pomocy. Zasada ta będzie obowiązkowa w trakcie wdrażania wszystkich działań PROW 2007-2013. Monitoring realizacji działań będzie uwzględniać dane ukazujące udział mężczyzn i kobiet.

Zasady wdrażania działań objętych PROW 2007-2013 będą uregulowane szczegółowymi przepisami na poziomie krajowym, w których w szczególności określone zostaną warunki dla beneficjentów.

Dbałość o przejrzystość stosowanych procedur administracyjnych będzie realizowana m.in. dzięki procesowi akredytowania agencji płatniczej PROW 2007-2013. Czynności kontrolne przeprowadzane przez agencję płatniczą na kolejnych etapach rozpatrywania wniosku i dokonywania płatności oraz opracowane w agencji procedury zapewnią, że płatność dokonywana będzie zgodnie z obowiązującymi przepisami i realizowana na rachunek wskazany przez beneficjenta, a karty kontrolne oraz system informatyczny zapewnią kontrolę poprawności i aktualności danych beneficjenta.

Wszystkie wymagane przepisy prawa będą publikowane oraz dostępne w wersjach elektronicznych na stronach internetowych, co powinno sprzyjać zachowaniu zasad konkurencji. Informacje będą udostępniane zarówno na etapie prac projektowych związanych z uruchamianiem działań, tak by umożliwić potencjalnym beneficjentom dokonanie korzystnych wyborów z wyprzedzeniem i odpowiednie przygotowanie się do skorzystania z działań PROW 2007-2013, jak i po zatwierdzeniu ostatecznych wersji odpowiednich przepisów.

Działania objęte PROW 2007-2013 będą zgodne ze wspólnotową i krajową polityką rynku pracy. Dochody generowane w związku z realizacją działań PROW 2007-2013 zaktywizują działalność gospodarczą na obszarach wiejskich, w tym handel i usługi, co przyczyni się pośrednio do stabilizacji i wzrostu zatrudnienia.

- Ze środkami finansowymi z EFRG lub innymi instrumentami w sektorach wymienionych w załączniku I do rozporządzeniami Rady (WE) nr 1698/2005

Zgodnie z art. 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 i art. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 warunki udzielania pomocy w ramach poszczególnych działań PROW są skoordynowane ze systemami wsparcia wspólnej polityki rolnej. Generalnie PROW stanowi główne źródło wsparcia przekształceń i dostosowań rolnictwa oraz przetwórstwa i marketingu produktów rolnych, podczas gdy inne systemy przewidziane regulacjami wspólnotowymi wdrażane są w niewielkim zakresie. W związku z tym, wykluczenie możliwości udzielenia dofinansowania na tą samą operację z więcej niż jednego źródła zostało odzwierciedlone poprzez odpowiednie rozwiązania programowe, tj. różny zakres wsparcia na poszczególnych działań Programu i instrumentów wsparcia WPR.

W przypadku potencjalnego nakładania się wsparcia z różnych źródeł (np. w ramach pomocy państwa) lub możliwości zaistnienia tego w przyszłości, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Agencja Płatnicza dla PROW) będzie przeprowadzać kontrole krzyżowe beneficjentów. Wprowadzony zostanie również obowiązek składania oświadczeń przez beneficjentów o nie pobieraniu innych środków publicznych na dane operacje. Z kolei w przypadku wypłacania środków dla beneficjentów, wprowadzony zostanie system stemplowania faktur, w celu zapobieżenia uzyskania na ich podstawie płatności z innych działań.

Owoce i warzywa

Wsparcie w sektorze owoców i warzyw dotyczy pomocy inwestycyjnej dla wstępnie uznanych grup producentów rolnych, zgodnej z art. 4 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1943/2003 oraz art. 1 lit. b rozporządzenia Komisji (WE) nr 2113/2004, realizowanej w oparciu zatwierdzony plan dochodzenia do uznania. Pomoc obejmuje dofinansowanie kosztów związanych z magazynowaniem i przygotowaniem do sprzedaży owoców i warzyw. Natomiast wsparcie dla uznanych organizacji producentów owoców i warzyw ma miejsce w przypadku, gdy organizacja producentów utworzy fundusz operacyjny, który dofinansowany jest w ramach rozporządzenia Komisji (WE) nr 1433/2003. Programy operacyjne dla uznanych organizacji producentów rolnych zawierać będą informacje o zakresie i wysokości kosztów działań realizowanych w ramach programu.

Należy podkreślić, iż projekty finansowane w ramach powyższych instrumentów nie będą mogły uzyskać wsparcia w ramach PROW. Warunek ten realizowany będzie za pomocą kontroli krzyżowych prowadzonych w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, która wdrażać będzie ww. instrumenty pomocy.

Potencjalne nakładanie się pomocy udzielanej na cele prowadzenia kampanii promujących produkty rolne zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 2826/2000 z pomocą przewidzianą w ramach działania "Działania informacyjne i promocyjne w zakresie systemów jakości żywności" będzie wyeliminowane. Odmiennie zdefiniowani są beneficjenci obu instrumentów, a dzięki powierzeniu wdrożenia obu systemów pomocy jednej instytucji - Agencji Rynku Rolnego, ułatwione będzie prowadzenie kontroli krzyżowych.

W odniesieniu do sektora owoców i warzyw Polska zastosuje wyjątek, o którym mowa w art. 5 ust. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, który wynika z konieczności nie dyskryminowania potencjalnych beneficjentów PROW 2007 - 2013.

Wino

W Polsce produkuje się niewielkie ilości wina, które jeszcze nie jest kierowane do obrotu lecz jest przeznaczane na użytek własny producentów. Produkcja wina z upraw krajowych w najbliższych latach nie powinna przekraczać 25 tys. hl rocznie. W związku z powyższym, w Polsce ma zastosowanie art. 21 rozporządzenia Rady (WE) nr 1493/1999, który zwalnia Polskę z mechanizmu wsparcia przewidzianego w tytule II rozdziału II rozporządzenia Rady (WE) nr 1493/1999.

Oliwa z oliwek

Ze względu na warunki klimatyczne w Polsce nie produkuje się oliwy z oliwek, dlatego art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 865/2004 nie ma zastosowania.

Chmiel

Grupy producentów chmielu mogą korzystać ze wsparcia w ramach działania Grupy producentów rolnych w PROW, zaś przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 1952/2005 nie przewidują bezpośredniego wsparcia grup producentów chmielu.

Miód

Pomoc finansowa w zakresie wsparcia produktów pszczelich w ramach WPR realizowana jest w ramach Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce w latach 2007/2008- 2009/2010 opracowanego w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 797/2004 oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 917/2004. Pomimo faktu, iż przepisy ww. rozporządzeń pozwalają na wsparcie niektórych typów inwestycji, które potencjalnie mogą uzyskać dofinansowanie w ramach Europejskiego Funduszu na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, to zakres wsparcia Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce obejmują takie koszty, które nie są dofinansowane w ramach PROW. Należą do nich koszty: kontroli warrozy, szkoleń w zakresie techniki pszczelarskiej, racjonalizacji przemieszczania rodzin pszczelich na pożytki oraz działań wspierających laboratoria przeprowadzające analizy właściwości fizyko-chemicznych miodu.

Cukier

W odniesieniu do wsparcia przekształceń sektora produkcji cukru w ramach Działania PROW Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej nie będzie stosowana pomoc inwestycyjna a dla tej branży produkcji cukru (przetwórstwo). Do chwili obecnej (II kwartał roku 2007) nie opracowano programu odnośnie dywersyfikacji działalności dla podmiotów rezygnujących z produkcji cukru (zgodnie z art. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 320/2006). W przypadku opracowywania takiego programu zapewniona zostanie jego spójność z PROW w oparciu o mechanizmy wykluczające duplikowanie pomocy, z uwzględnieniem odpowiednich kontroli krzyżowych.

W odniesieniu do wsparcia przekształceń sektora produkcji cukru w ramach Działania PROW Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej nie będzie stosowana pomoc inwestycyjna dla tej branży. W sektorze przetwórstwa mleka nie będzie również wspierana produkcja masła, a w sektorze zbóż zostanie wyłączone wsparcie produkcji słodu.

W odniesieniu do działania PROW pt. Modernizacja gospodarstw rolnych, biorąc pod uwagę istniejące ograniczenia rynkowe, ze wsparcia będą wyłączone inwestycje polegające na budowie nowych budynków inwentarskich, takich jak chlewnie i kurniki (wymóg ten nie będzie dotyczył młodych rolników lub przeniesienia istniejącej produkcji).

10.2. W stosunku do środków w ramach osi 1, 2, 3

Linia demarkacyjna pomiędzy instrumentami Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich a Europejskim Funduszem Rozwoju Regionalnego, Funduszem Spójności oraz Europejskim Funduszem Rybołówstwa

W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 zakłada się następującą linię demarkacyjną z innymi programami:

Szkolenia

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt.: "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie" realizowane będą szkolenia mające na celu doskonalenie zawodowe rolników i posiadaczy lasów prowadzące do restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa, zwiększenia konkurencyjności i dochodowości działalności rolniczej lub leśnej.

Natomiast w ramach PO "Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i przybrzeżnych obszarów rybackich na lata 2007-2013" (PO ZRSR i NOR) w działaniu pt.: "Działania wspólne podmiotów gospodarczych i organizacji" prowadzone będą szkolenia w celu podniesienia kwalifikacji zawodowych lub rozwoju nowych metod i narzędzi szkoleniowych osób zatrudnionych w sektorze rybackim.

Dodatkowo w ramach PO Infrastruktura i Środowisko mogą być realizowane zadania związane z szeroko pojmowanym kształtowaniem zachowań proekologicznych, kompleksowe projekty edukacji ekologicznej, w tym projekty dotyczące organizacji szkoleń i programów aktywnej edukacji z zakresu ochrony środowiska, ochrony przyrody i różnorodności biologicznej. W ramach programu nie będzie można organizować szkoleń związanych z doskonaleniem zawodowym rolników i posiadaczy lasów oraz osób planujących podjęcie działalności rolniczej.

Ponadto w PO Kapitał Ludzki przewiduje się realizację projektów w zakresie:

1) dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej, w tym w formie spółdzielczej;

2) promocji samozatrudnienia;

3) doradztwa oraz szkolenia umożliwiające nabycie wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia działalności gospodarczej, w tym w formie spółdzielczej;

4) szkolenia/doradztwo dla przedsiębiorstw i ich pracowników;

5) szkolenia przekwalifikowujące i usługi doradcze w zakresie wyboru nowego zawodu, w tym szkolenia dla:

a) rolników, leśników i pracowników sektora rolno-spożywczego oraz

b) osób pracujących w sektorze rybackim i rybołówczym, którzy:

– szukają zatrudnienia w innych sektorach gospodarki lub

- chcą nabyć nowe kwalifikacje zawodowe lub

- zdobędą wykształcenie ogólne poświadczone świadectwem/zaświadczeniem

- a więc o zakresie innym niż działanie "Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie" PROW 2007-2013.

W ramach obu Priorytetów nie przewiduje się szczególnych instrumentów skierowanych do obszarów wiejskich, lecz możliwe jest ukierunkowywanie wsparcia przez samorządy województw (komponent regionalny) na te obszary poprzez uszczegółowienie kryteriów wyboru projektów. Nie przewiduje się również uszczegółowienia branż, które zostaną objęte wsparciem.

W ramach PO Kapitał Ludzki przewiduje się finansowanie szkoleń o charakterze ogólnym, np. w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zarządzania i marketingu itp. Mając powyższe na uwadze należy podkreślić, że działania dotyczące szkoleń finansowane ze środków EFS nie będą obejmowały zadań realizowanych w ramach PROW 2007-2013 tj. tematyki związanej z działalnością rolniczą lub leśnictwem. Jednocześnie PROW 2007-2013 nie uwzględnia szkleń o charakterze ogólnym lub związanych ze zdobywaniem kwalifikacji w zakresie tematyki pozarolniczej, co jest domeną EFS.

Modernizacja lub budowa zakładów przetwórstwa produktów rolnych lub infrastruktury handlu hurtowego produktami rolnymi

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt.: "Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej" wspierane będą projekty, dotyczące przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych objętych załącznikiem nr 1 do Traktatu Wspólnot Europejskich, z wyłączeniem produktów rybnych. Pomoc będzie skierowana dla małych lub średnich przedsiębiorstw lub przedsiębiorstw zatrudniających mniej niż 750 pracowników, lub przedsiębiorstw, których obroty nie przekraczają równowartości w zł 200 mln euro.

W Programie Operacyjnym "ZRSR i NOR" w działaniu pt.: "Inwestycje w zakresie przetwórstwa i wprowadzania ryb do obrotu" o wsparcie będą mogły ubiegać się jedynie podmioty prowadzące przetwórstwo i obrót produktami rybołówstwa i akwakultury.

Natomiast w regionalnych programach operacyjnych wspierane będą przedsiębiorstwa nie kwalifikujące się do wsparcia w ramach PROW 2007-2013 oraz w ramach PO "ZRSR i NOR".

Ponadto w PO Infrastruktura i Środowisko wsparcie skierowane będzie do dużych przedsiębiorstw na inwestycje związane z ograniczaniem negatywnego wpływu istniejącej działalności przemysłowej na środowisko, w tym:

- projekty związane z rozpowszechnianiem systemów zarządzania środowiskowego objętych certyfikacją;

- racjonalizacji gospodarki zasobami naturalnymi i odpadami;

- zapobieganiu powstawania i redukcja zanieczyszczeń poprzez dostosowanie istniejących instalacji do wymogów najlepszych technik (BAT);

- ograniczenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych przez przemysł do środowiska wodnego;

- poprawa jakości powietrza;

- zwiększanie udziału odpadów poużytkowych i niebezpiecznych poddawanych procesom odzysku.

Ze wsparcia w ramach PO Infrastruktura i Środowisko wyłączone będą:

1) przedsiębiorstwa wymienione w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rybackiego art. 35 ust. 3 pkt b przedsiębiorstw nieobjętych definicją zawartą w art. 3 lit. f), które zatrudniają mniej niż 750 pracowników lub posiadają obrót niższy niż 200 mln euro;

2) przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 750 pracowników lub obroty których nie przekraczają równowartości 200 mln euro rocznie objętych rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

W zakresie Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka pomoc dotyczy głównie wytwarzania produktów nieobjętych załącznikiem nr 1 do Traktatu Wspólnot Europejskich. W przypadku operacji dotyczących wytwarzania produktów rolnych szczegółowe informacje o zasadach wsparcia zostały zawarte w dokumencie Linia demarkacyjna pomiędzy Programami Operacyjnymi Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej.

Drogi gminne, powiatowe, wojewódzkie

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt: "Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa" w Schemacie I - Scalanie gruntów budowane będą drogi gminne, dojazdowe do gruntów rolnych, wydzielane w ramach projektów scaleniowych. Beneficjentem będzie starosta.

W ramach regionalnych programów operacyjnych budowane będą drogi: wojewódzkie, powiatowe i gminne z wyłączeniem dróg wydzielanych lub przebudowywanych w ramach projektów scaleniowych. Ponadto w RPO będą wspierane działania w zakresie: bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz Inteligentnych Systemów Transportu na drogach podlegających jednostkom samorządu terytorialnego (j.s.t.).

W ramach PO Infrastruktura i Środowisko wsparcie uzyskają projekty związane z budową: autostrad, dróg ekspresowych, dróg krajowych, dróg krajowych w miastach na prawach powiatów, dróg dojazdowych do portów morskich: Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Świnoujście, Kołobrzeg, Elbląg, Police, Darłowo w tym dróg na terenie ww. portów. Beneficjentami dla ww. projektów będzie Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, miasta na prawach powiatu oraz wyodrębnione ustawowo podmioty służące realizacji projektów drogowych (spółki specjalnego przeznaczenia). Natomiast w przypadku dróg dojazdowych do portów morskich, porty morskie - Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Świnoujście, Police, Elbląg, Darłowo, Kołobrzeg, urzędy morskie w Gdyni, Słupsku i Szczecinie, ww. miasta portowe oraz armatorzy morscy w zakresie projektów związanych z rozwojem żeglugi bliskiego zasięgu, PKP Polskie Linie Kolejowe S.A (PKP PLK S.A.), Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA).

Natomiast w PO Rozwój Polski Wschodniej zaplanowano budowę lub modernizację odcinków dróg wojewódzkich, usprawniających połączenia komunikacyjne pomiędzy województwami, ośrodkami miejskimi oraz poprawiających dostęp do terenów inwestycyjnych, atrakcji turystycznych, przejść granicznych, a także do sieci dróg krajowych lub międzynarodowych i innych miejsc ważnych dla rozwoju gospodarczego regionów Polski Wschodniej. Całkowita wartość projektu dla dróg została wyznaczona na poziomie co najmniej 5 mln euro, natomiast dla obwodnic na poziomie co najmniej 2 mln euro. Głównymi beneficjentami będą jednostki samorządu terytorialnego, związki, stowarzyszenia j.s.t., GDDKiA.

Gospodarowanie zasobami wodnymi

W ramach PROW 2007-2013 działanie pt.: "Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa" w Schemacie II -Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi realizowane będą następujące cele:

- poprawa jakości gleb poprzez regulację stosunków wodnych;

- zwiększenie retencji wodnej;

- poprawa ochrony użytków rolnych przed powodziami.

Beneficjentem działania będzie Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych.

W ramach regionalnych programów operacyjnych wspierane będą projekty dotyczące zapobiegania powodziom, gospodarowania zasobami wodnymi skierowane na cele pozarolnicze, w tym:

- regulacja cieków wodnych;

- tworzenie polderów (w tym zalesianie) oraz odtwarzanie naturalnych terenów zalewowych;

- budowa i modernizacja małych zbiorników wielozadaniowych o pojemności mniejszej niż 10 mln m³ i stopni wodnych;

- utrzymanie rzek nizinnych, rzek i potoków górskich oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie (wartość działania do 40 mln PLN);

- budowa, modernizacja i poprawa stanu technicznego urządzeń przeciwpowodziowych (np. wały, przepompownie, poldery, suche zbiorniki) - wartość działania do 40 mln PLN;

- zwiększanie naturalnej retencji dolin rzecznych z zachowaniem równowagi stanu ekologicznego i technicznego utrzymania rzeki (wartość działania do 40 mln PLN).

Beneficjentem będą Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych, Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej oraz spółki wodne.

Natomiast w ramach PO Infrastruktura i Środowisko wspierane będzie:

- przywracanie pierwotnego kształtu doliny i koryta cieku poprzez przebudowę wałów, zabiegi biotechniczne, budowę lub przebudowę budowli regulacyjnych (ostrogi, opaski brzegowe itp.), odtworzenie pierwotnej trasy koryta cieku;

- budowa ponadregionalnych systemów małej retencji wraz z budową urządzeń piętrzących, modernizacja polderów depresyjnych z budową lub modernizacją przepompowni;

- utrzymanie rzek nizinnych, rzek i potoków górskich oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie poprzez budowę oraz modernizację budowli regulacyjnych podłużnych (ostrogi, opaski brzegowe, tamy podłużne) i poprzecznych, tj. progi korekcyjne, a także ukształtowanie trasy regulacyjnej, budowa lub modernizacja wałów przeciwpowodziowych;

- budowa, modernizacja i poprawa stanu technicznego urządzeń przeciwpowodziowych (np. wały, przepompownie, poldery, suche zbiorniki);

- zwiększanie naturalnej retencji dolin rzecznych z zachowaniem równowagi stanu ekologicznego i technicznego utrzymania rzeki, poprzez budowę polderów zalewowych, modernizację wałów przeciwpowodziowych oraz śluz wałowych;

- w uzasadnionych przypadkach realizacja wielozadaniowych zbiorników retencyjnych i stopni wodnych;

- w uzasadnionych przypadkach modernizacja i poprawa stanu bezpieczeństwa technicznego urządzeń wodnych;

- budowa i modernizacja systemów odprowadzania wód opadowych i roztopowych do akwenów morskich;

- zbiorniki retencyjne powyżej 10 mln m³ lub ponadregionalne.

Beneficjentem będą Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki, podmioty świadczące usługi z zakresu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego, PGL Lasy Państwowe i jego jednostki organizacyjne. Planowana wartość projektu - powyżej 40 mln PLN.

W ramach PROW 2007-2013 nie będą wspierane projekty stanowiące część większych inwestycji zwianych z gospodarką wodną w ramach RPO albo PO IŚ.

Zachowanie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków roślin, zwierząt, w tym ptaków na obszarach Natura 2000

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt.: "Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrożeniem Ramowej Dyrektywy Wodnej" w Schemacie I wsparcie udzielane będzie rolnikom corocznie, na hektar trwałych użytków zielonych po wykonaniu określonego zestawu zadań zgodnie z wymogami danego wariantu w celu rekompensowania poniesionych kosztów i utraconych dochodów wynikających z niedogodności gospodarowania na obszarach Natura 2000 związanych z wdrażaniem dyrektyw 79/409/EWG i 92/43/EWG.

(Schemat Płatności dla obszarów Natura 2000 zostanie uruchomiony po sporządzeniu obowiązkowych wymogów dla rolnika w formie planów zarządzania lub w innej równoważnej formie. Do tego momentu Płatności dla obszarów Natura 2000 będą realizowane w ramach działania Programu rolnośrodowiskowego).

Natomiast w ramach PO "ZRSR i NOR" wsparcie finansowe skierowane będzie na propagowanie zrównoważonej akwakultury zgodnej ze szczególnymi ograniczeniami związanymi z ochroną środowiska, wynikającymi z wyznaczenia obszarów ochrony należących do sieci Natura 2000 oraz na ochronę i poprawę stanu środowiska naturalnego w ramach sieci Natura 2000, tam gdzie działania dot. bezpośrednio gospodarki rybackiej oraz zarybienia gatunkami zagrożonymi.

Beneficjentem będzie przedsiębiorca lub inny podmiot prowadzący chów i hodowlę ryb.

Dodatkowo w ramach regionalnych programów operacyjnych wspierane będą:

- projekty z zakresu zachowania różnorodności gatunkowej poniżej 0,4 mln PLN;

- projekty z zakresu ochrony siedlisk poniżej 0,4 mln PLN;

- budowa infrastruktury służącej promocji obszarów Natura 2000, w tym centrów edukacji ekologicznej;

- projekty budowy przejść dla zwierząt i likwidacja barier poniżej 2 mln PLN;

- projekty z zakresu edukacji ekologicznej o wartości poniżej 0,4 mln PLN;

- kampanie promocyjne i informacyjne oraz imprezy masowe o wartości poniżej 2 mln PLN.

W ramach RPO nie przewiduje się płatności bezpośrednich ani wsparcia dla osób prowadzących działalność rolniczą.

Ponadto w PO Infrastruktura i Środowisko będą realizowane działania związane z:

- opracowaniem planów ochrony dla obszarów NATURA 2000 oraz programów ochrony wybranych gatunków lub siedlisk przyrodniczych dla projektów pow. 100 tys. euro /0,4 mln zł;

- projektami związanymi z odbudową zdegradowanych siedlisk nieleśnych i wodnych, wykupem gruntów kluczowych dla ochrony przyrody i ich renaturalizacją i innymi projektami o wartości pow. 0,4 mln PLN;

- udrożnieniem korytarzy ekologicznych z wyłączeniem przepławek dla ryb, koszt projektu min. 2 mln PLN.

Beneficjentem Działania będą: parki krajobrazowe i ich związki, parki narodowe, nadleśnictwa i ich grupy, organizacje pozarządowe, jednostki samorządowe/rządowe oraz podmioty sprawujące nadzór lub zarządzające ochroną obszarów chronionych, wojewodowie, ogrody botaniczne i zoologiczne, instytucje naukowe, Urzędy Morskie, zarządcy dróg i linii kolejowych. Ze wsparcia zostali wyłączeni rolnicy oraz rybacy.

Przywrócenie lasom zniszczonym w wyniku katastrof naturalnych i klęsk żywiołowych ich potencjału biologicznego oraz ochrona prewencyjna lasów zagrożonych pożarami

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt.: "Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych" zaplanowano realizację projektów na obszarach leśnych dotkniętych klęską żywiołową bądź negatywnym oddziaływaniem czynników biotycznych (Schemat I) lub na obszarach leśnych nieuszkodzonych, na których istnieje zwiększone zagrożenie wystąpienia pożaru (obszary nadleśnictw zaliczone do I i II kategorii zagrożenia pożarowego - Schemat II). Beneficjentem działania będą jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej - Nadleśnictwa Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe

Natomiast w ramach regionalnych programów operacyjnych przewiduje się jedynie wsparcie w zakresie: zadrzewiania i zakrzewiania lasów komunalnych, monitoringu i zapobiegania klęskom żywiołowym.

Gospodarka wodno - ściekowa, zbiór, segregacja, wywóz odpadów komunalnych, przesyłanie i dystrybucja energii elektrycznej oraz energii wytworzonej z odnawialnych źródeł energii

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt.: "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej" realizowane będą projekty w zakresie:

- zaopatrzenia w wodę i gospodarkę ściekową w ramach PROW 2007-2013 realizowane będą projekty w miejscowościach należących do gminy wiejskiej, albo w miejscowościach należących do gminy miejsko - wiejskiej, poza miastami liczącymi powyżej 5 tys. mieszkańców, albo w miejscowościach gminy miejskiej o liczbie mieszkańców mniejszej niż 5 tys.

Na poziomie Urzędów Marszałkowskich prowadzona będzie weryfikacja, czy na dane przedsięwzięcie wnioskodawca nie otrzymał wsparcia/czy nie została zawarta z nim umowa w ramach RPO.

Maksymalna wysokość pomocy na realizację projektów w jednej gminie w okresie realizacji Programu dla gospodarki wodno-ściekowej nie może przekroczyć 4 mln PLN.

Beneficjentami będą gminy lub jednostki organizacyjne, dla których organizatorem jest j.s.t. wykonująca zadania określone w Zakresie pomocy

W regionalnych programach operacyjnych ze środków EFRR są planowane do realizacji indywidualne projekty oznaczone w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych dotyczące oczyszczania ścieków oraz zaopatrzenia w wodę w aglomeracjach do 15.000 Równoważnej Liczby Mieszkańców (RLM).

Natomiast w ramach PO Infrastruktura i Środowisko realizowane będą projekty finansowane ze środków Funduszu Spójności w aglomeracjach od 15.000 RLM. W przypadku projektów, w których występuje tylko jeden beneficjent środków oraz projekt dotyczy kompleksowego rozwiązania problemów gospodarki wodno-ściekowej na danym obszarze, dopuszcza się włączenie do zakresu przedsięwzięcia zadań realizowanych w aglomeracjach o RLM od 2.000 do 15.000 RLM.

- tworzenia systemu zbioru, segregacji, wywozu odpadów komunalnych w ramach PROW 2007-2013 realizowane będą projekty w miejscowościach należących do gminy wiejskiej, albo w miejscowościach należących do gminy miejsko - wiejskiej, poza miastami liczącymi powyżej 5 tys. mieszkańców, albo w miejscowościach gminy miejskiej o liczbie mieszkańców mniejszej niż 5 tys. Projekty będą mogły obejmować jedną lub więcej miejscowości w tych gminach przy czym wsparcie nie dotyczy projektów z zakresu tworzenia i modernizacji wysypisk.

Maksymalna wysokość pomocy na realizację projektów w jednej gminie w okresie realizacji Programu nie może przekroczyć 200 tys. PLN.

W regionalnych programach operacyjnych ze środków EFRR są planowane do realizacji projekty w zakresie gospodarki odpadami przewidziane w Wojewódzkim Planie Gospodarki Odpadami i są to przedsięwzięcia z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi obsługujące do 150 tys. mieszkańców. Wyjątek stanowią projekty dotyczące wysypisk, które mogą być realizowane we wszystkich miejscowościach.

Natomiast w ramach PO Infrastruktura i Środowisko planowane są do realizacji ze środków Funduszu Spójności instalacje obsługujące powyżej 150.000 mieszkańców. Realizowane będą duże projekty konkursowe, ze szczególnym uwzględnieniem kryteriów gotowości do realizacji. Projekty powinny być spójne z Krajowym Planem Gospodarki Odpadami oraz Wojewódzkimi Planami Gospodarki Odpadami.

- wytwarzania, przesyłania i dystrybucji energii elektrycznej oraz energii wytworzonej ze źródeł odnawialnych

W ramach PROW 2007-2013 realizowane będą projekty dotyczące jedynie wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych w miejscowościach należących do gminy wiejskiej, albo w miejscowościach należących do gminy miejsko - wiejskiej, poza miastami liczącymi powyżej 5 tys. mieszkańców, albo w miejscowościach gminy miejskiej o liczbie mieszkańców mniejszej niż 5 tys. Maksymalna wysokość pomocy na realizację projektów w jednej gminie, w okresie realizacji Programu, nie może przekroczyć 3 mln zł.

Natomiast w PROW 2007-2013 nie przewiduje się realizacji projektów z zakresu wytwarzania, przesyłania i dystrybucji energii elektrycznej.

W ramach regionalnych programów operacyjnych ze środków EFRR przewidywane jest finansowanie projektów dotyczących lokalnej i regionalnej infrastruktury przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej, w tym budowę nowych oraz modernizację istniejących sieci ciepłowniczych, budowę małych i średnich jednostek wytwarzania energii elektrycznej i ciepła w skojarzeniu, termodernizację budynków użyteczności publicznej. Dodatkowo planuje się budowę, rozbudowę i modernizację infrastruktury służącej do produkcji i przesyłu energii odnawialnej, inwestycje wykorzystujące nowoczesne technologie oraz know-how w zakresie wykorzystania odnawialnych źródeł energii, oraz budowę i modernizację sieci elektroenergetycznych umożliwiających przyłączanie jednostek wytwarzania energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych. W ramach programów realizowane będą projekty, których koszt został określony maksymalnie do 20 mln PLN. (na obszarach nie objętych PROW), natomiast na obszarach objętych PROW, koszt realizacji projektu został określony na poziomie od 3 do 20 mln PLN.

Natomiast w ramach PO Infrastruktura i Środowisko realizowane będą kompleksowe projekty z zakresu modernizacji sieci dystrybucyjnych wysokiego, średniego i niskiego napięcia (projekty mające na celu zwiększenie efektywności energetycznej ograniczenie strat sieciowych i przerw w zasilaniu odbiorców. W ramach programu będą realizowane inwestycje dotyczące: budowy nowych oraz modernizacji istniejących systemów dystrybucji ciepła użytkowego; budowy lub modernizacji jednostek wytwarzania energii elektrycznej i ciepła w skojarzeniu oraz zastępowania jednostek wytwarzania ciepła jednostkami wytwarzania energii w skojarzeniu; termodernizacji obiektów użyteczności publicznej wraz z wymianą wyposażenia tych obiektów na energooszczędne.

W zakresie energii odnawialnej zaplanowane zostały do realizacji projekty finansowane ze środków Funduszu Spójności dotyczące budowy lub zwiększenia mocy jednostek wytwarzania energii elektrycznej wykorzystujących energię wiatru, wody w małych elektrowniach wodnych do 10 MW, biogazu i biomasy oraz wytwarzania ciepła przy wykorzystaniu energii geotermalnej i słonecznej oraz budowa zakładów produkujących urządzenia do wytwarzania energii z odnawialnych źródeł energii w ww. typach jednostek oraz w jednostkach kogeneracyjnych przy wykorzystaniu wyłącznie biomasy lub energii geotermalnej oraz budowy i modernizacji sieci umożliwiających przyłączanie jednostek wytwarzania energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych do Krajowego Systemu Elektroenergetycznego.

Ponadto w ramach PO IŚ realizowane będą inwestycje z zakresy budowy instalacji do produkcji biokomponentów i biopaliw stanowiących samoistne paliwa, z wyłączeniem produkcji bioetanolu i czystego oleju roślinnego (tj. produktów rolnych określonych w załącznik I do TWE) oraz budowa zakładów produkujących urządzenia do wytwarzania biokomponentów i biopaliw w ww. typach jednostek.

Wartość realizowanych projektów wynosi powyżej 20 mln PLN.

Beneficjentami będą: przedsiębiorcy, jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki, podmioty wykonujące usługi publiczne na podstawie umowy zawartej z j.s.t., w których większość udziałów lub akcji posiada samorząd terytorialny, podmioty wybrane w wyniku postępowania przeprowadzonego na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych wykonujące usługi publiczne na podstawie umowy zawartej z jednostką samorządu terytorialnego; kościoły i związki wyznaniowe

Infrastruktura szerokopasmowego Internetu

Przeciwdziałanie wykluczeniu informatycznemu i rozwój społeczeństwa informacyjnego stanowią jeden z celów strategicznych polityki spójności w Polsce. Wsparcie inwestycji m. in. na obszarach wiejskich jest zaplanowane w ramach RPO, PO Rozwój Polski Wschodniej oraz PO Innowacyjna Gospodarka.

Zakres wsparcia w ramach PO Rozwój Polski Wschodniej obejmuje: budowę ponadregionalnej sieci szkieletowej, szerokopasmowej składającej się z 5 regionalnych sieci szkieletowych dla korzystania z Internetu szerokopasmowego z punktami dostępowymi w każdej gminie oraz opracowanie i organizację szkoleń dla osób zagrożonych "wykluczeniem cyfrowym" w Polsce Wschodniej, które będą korzystać z infrastruktury wytworzonej w ramach działania.

Wsparcie rozwoju społeczeństwa informacyjnego w ramach PO Innowacyjna Gospodarka jest realizowane poprzez:

1) priorytet 7. Społeczeństwo informacyjne - budowa elektronicznej administracji;

2) działania priorytetu 8 Społeczeństwo informacyjne - zwiększanie innowacyjności gospodarki:

a) 8.1 Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospodarki elektronicznej,

b) 8.2 Wspieranie wdrażania elektronicznego biznesu typu B2B,

c) 8.3 Przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu - elnclusion,

d) 8.4 Zapewnienie dostępu do Internetu na etapie "ostatniej mili".

Zakres wsparcia w ramach RPO jest zróżnicowany regionalnie i obejmuje m. in. budowę i rozbudowę sieci szkieletowych, w tym sieci szerokopasmowych, tworzenie publicznych punktów dostępu do Internetu, budowę elektronicznej administracji, rozbudowę systemów wspierających zarządzanie realizacji zadań publicznych w zakresie zdrowia, edukacji, kultury i turystyki, wsparcie tworzenia e-usług dla obywateli i przedsiębiorstw, zastosowanie i wykorzystanie technologii informatycznych w przedsiębiorstwach, tworzenie cyfrowych platform wymiany informacji, budowę i rozwój dedykowanych portali tematycznych oraz platform e-usług, np. z zakresu nauki, zdrowia, turystyki, bezpieczeństwa obywateli, ochrony środowiska, kultury, administracji, gospodarki oraz unifikacji systemów wymiany informacji oraz e-obiegu dokumentów, szkolenia osób zagrożonych wykluczeniem cyfrowym.

Priorytety i działania przewidziane do realizacji w ramach ww. programów obejmują kompleksowo całą Polskę w układzie horyzontalnym i regionalnym, w tym także obszary wiejskie.

Działania realizowane w ramach polityki spójności zostaną uzupełnione przez uwzględnienie w PROW 2007-2013, w działaniu "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej", wsparcia rozwoju budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich dotkniętych wykluczeniem cyfrowym (obszary "białe"), w oparciu o mapy dostępu do szerokopasmowego Internetu. Działanie "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej" w ramach PROW 2007-2013 jest wdrażane przez urzędy marszałkowskie, które jednocześnie wdrażają również RPO. W związku z tym, inwestycje w tym zakresie prowadzone będą w sposób komplementarny z projektami wymienionych wyżej programów.

Instytucja Zarządzająca PROW 2007-2013 w celu zoptymalizowania rozwoju dostępu do Internetu szerokopasmowego będzie współpracowała z Instytucją Zarządzającą PO Rozwój Polski Wschodniej oraz PO Innowacyjna Gospodarka - Ministerstwem Rozwoju Regionalnego, a także z Instytucjami Zarządzającymi RPO oraz z instytucją odpowiedzialną za koordynowanie prac nad rozwojem społeczeństwa informacyjnego w Polsce - Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji.

W celu uniknięciu podwójnego finansowania inwestycji z zakresu infrastruktury szerokopasmowego Internetu, stosowany będzie mechanizm kontroli krzyżowej.

Odnowa i rozwój wsi

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt.: "Odnowa i rozwój wsi" będą realizowane inwestycje w zakresie:

1) budowy, przebudowy, remontu lub wyposażenia obiektów:

a) pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe,

b) służących promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa kulturowego, tradycji, sztuki oraz kultury,

2) kształtowania obszaru przestrzeni publicznej;

3) budowy, remontu lub przebudowy infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych i społeczno-kulturalnych;

4) zakupu obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynków będących zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne;

5) odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historii, budynków będących zabytkami lub miejsc pamięci;

6) kultywowania tradycji społeczności lokalnej oraz tradycyjnych zawodów.

W miejscowościach należących do gminy wiejskiej, albo w miejscowościach należących do gminy miejsko - wiejskiej, poza miastami liczącymi powyżej 5 tys. mieszkańców, albo w miejscowościach gminy miejskiej o liczbie mieszkańców mniejszej niż 5 tys. Przy czym beneficjentem będą: gmina, instytucja kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego, kościół lub związek wyznaniowy, organizacja pozarządowa o statusie organizacji pożytku publicznego w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.), której cele statutowe są zbieżne z celami działania "Odnowa i rozwój wsi".

Na poziomie samorządów województw prowadzona będzie weryfikacja czy na dane przedsięwzięcie wnioskodawca nie otrzymał wsparcia/nie została zawarta z nim umowa w ramach regionalnego programu operacyjnego.

Natomiast w ramach PO "ZRSR i NOR" realizowane będą inwestycje w zakresie remontu, przebudowy i wyposażenia obiektów, bezpośrednio związanych z rybactwem i dziedzictwem architektonicznym lub służące utrzymaniu atrakcyjności obszarów zależnych głównie od rybactwa (np. muzea rybackie, tradycyjne maszoperie, "domy rybaka", osady rybackie, etc.).

W ramach regionalnych programów operacyjnych, ze środków EFRR, planowane są do realizacji inwestycje: na obszarach objętych PROW 2007-2013 - małe projekty infrastrukturalne o wartości powyżej 500 tys. PLN; na obszarach nie objętych PROW 2007-2013 - bez dolnej granicy wartości projektu.

Natomiast w ramach PO Infrastruktura i Środowisko finansowane ze środków EFRR planowane są projekty o znaczeniu ponadregionalnym w obszarach: rozwoju oraz poprawy stanu infrastruktury kultury, rozwoju infrastruktury szkolnictwa artystycznego oraz zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego (w tym projekty dotyczące obiektów umieszczonych na liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO lub uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii).

W zależności od typu projektu minimalna wartość projektu to 4 albo 20 mln PLN Beneficjentem, w zależności od typu projektu będą instytucje kultury państwowe, samorządowe i współprowadzone z ministrem właściwym ds. kultury i dziedzictwa narodowego, j.s.t., kościoły i związki wyznaniowe, archiwa państwowe, przedsiębiorstwa państwowe nie działające w celu osiągnięcia zysku (dotyczy tylko tych podmiotów, których działalność związana jest z ochroną dziedzictwa kulturowego, realizujących projekty dotyczące obiektów znajdujących się na liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO lub uznanych przez Prezydenta RP za Pomnik Historii), dopuszczone w działaniu typy szkół i uczelni artystycznych oraz partnerstwa zawiązane w ramach określonego w działaniu katalogu beneficjentów.

Dodatkowo w PO Innowacyjna Gospodarka wspierane będą kompleksowe projekty z zakresu budowy produktów turystycznych o zasięgu ponadregionalnym, w tym: budowa nowych kompleksowych liniowych produktów turystycznych o znaczeniu ponadregionalnym oraz projekty polegające na łączeniu istniejących atrakcji turystycznych wspartych w ramach RPO lub innych źródeł w produkty turystyczne o charakterze liniowym i ponadregionalnym. Projekty będą musiały być realizowane na terenie min. dwóch województw, lub będą musiały charakteryzować się unikatowością w skali europejskiej potwierdzonej wpisem do rejestru (z wyłączeniem projektów dotyczących obiektów z listy Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO lub uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii). Wsparcie dotyczyć będzie także kompleksowych projektów z zakresu budowy produktów turystycznych o znaczeniu ponadregionalnym, związanym z organizacją przez Polskę EURO 2012. Ponadto konieczna jest kooperacja podmiotów w zakresie realizowanego projektu.

Beneficjentami będą podmioty, których działalność ma charakter ponadregionalny i posiadają doświadczenie w realizacji projektów ponadregionalnych. Wartość projektu będzie wynosiła co najmniej 20 mln PLN.

Ponadto w PO Rozwój Polski Wschodniej zaplanowano budowę i modernizację infrastruktury targowej, wystawienniczej, kongresowej i konferencyjnej umożliwiającej realizację imprez o charakterze ponadregionalnym i międzynarodowym. Beneficjentami będą jednostki samorządu terytorialnego, związki, stowarzyszenia j.s.t. oraz inne spółki prawa. Całkowita wartość projektu - powinna wynosić co najmniej 20 mln PLN.

Inwestycje związane z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt.: "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw" będą realizowane inwestycje związane z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw działających w zakresie:

1) usług dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa;

2) usług dla ludności;

3) sprzedaży hurtowej i detalicznej,

4) rzemiosła lub rękodzielnictwa;

5) robót i usług budowlanych oraz instalacyjnych;

6) usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem;

7) usług transportowych;

8) usług komunalnych;

9) przetwórstwa produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych;

10) magazynowania lub przechowywania towarów;

11) wytwarzania materiałów energetycznych z biomasy;

12) rachunkowości, doradztwa lub usług informatycznych;

w miejscowościach należących do gminy wiejskiej, albo w miejscowościach należących do gminy miejsko - wiejskiej, poza miastami liczącymi powyżej 5 tys. mieszkańców, albo w miejscowościach gminy miejskiej o liczbie mieszkańców mniejszej niż 5 tys.

Kryterium to nie będzie dotyczyć grup producentów rolnych oraz wstępnie uznanych grup owoców i warzyw i organizacji producentów owoców i warzyw oraz podmiotów świadczących usługi dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa. Zakres pomocy będzie określony wg PKD. Ponadto beneficjentem będzie: osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która prowadzi działalność jako mikroprzedsiębiorstwo zatrudniające poniżej 10 osób, i mające obrót nieprzekraczający równowartości w zł 2 mln euro.

Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi w okresie realizacji Programu nie może przekroczyć 300 tys. PLN. W przypadku przetwórstwa produktów rolnych (objętych załącznikiem nr 1 do TWE) lub jadalnych produktów leśnych, maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi w okresie realizacji Programu, wynosi 100 tys. PLN.

Natomiast w ramach PO "ZRSR i NOR" pomoc będzie realizowana w powiatach leżących na terenie "obszarów zależnych głównie od rybactwa" i będzie skierowana na realizację inwestycji związanej z restrukturyzacją i reorientacją działalności gospodarczej, w szczególności poprzez propagowanie ekoturystyki, pod warunkiem, że działania te nie powodują zwiększenia nakładu połowowego. Z pomocy będą mogły korzystać tylko osoby pracujące w sektorze rybactwa albo posiadające pracę związaną z tym sektorem.

W ramach regionalnych programów operacyjnych ze środków EFRR są planowane do realizacji inwestycje w zakresie wsparcia tworzenia i rozwoju mikroprzedsiębiorstw (także start-upów):

- wsparcie operacji realizowanych poza obszarami wiejskimi zdefiniowanymi w Programie - bez względu na wysokość wsparcia i rodzaj działalności,

- wsparcie operacji realizowanych na obszarach wiejskich zdefiniowanych w Programie w zakresie działalności innych niż określone w przepisach krajowych dla działania "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw" - bez minimalnej wielkości wsparcia,

- wsparcie operacji realizowanych na obszarach wiejskich, zdefiniowanych w Programie, dla projektów o wartości (kwocie) dofinansowania powyżej 300 tys. zł.

W PO Kapitał Ludzki zaplanowano:

- dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej, w tym w formie spółdzielczej;

- promocja samozatrudnienia;

- doradztwo oraz szkolenia umożliwiające nabycie wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia działalności gospodarczej, w tym w formie spółdzielczej.

Priorytetowe obszary wsparcia oraz kryteria finansowe określi Instytucja Pośrednicząca (samorząd województwa).

Ponadto w PO Innowacyjna Gospodarka zakłada się wsparcie na inkubowanie przedsiębiorstw innowacyjnych bez określenia branży działalności. Instrument jest przewidziany do realizacji wyłącznie na poziomie krajowym. Dodatkowo wspierane będzie inicjowanie działalności mikro i małych przedsiębiorstw działających do 1 roku, w zakresie świadczenia e-usług, w tym na potrzeby lokalnych społeczności oraz usługi elektroniczne między przedsiębiorcami

W ramach PO Rozwój Polski Wschodniej zakłada się:

- budowę i rozbudowę parków przemysłowych, parków technologicznych, inkubatorów głównie technologicznych, centrów doskonałości, centrów transferu technologii, ośrodków innowacji;

- przygotowanie terenów do działalności inwestycyjnej związanej z parkami technologicznymi i przemysłowymi oraz inkubatorami;

- kompleksowe przygotowanie terenu pod inwestycje produkcyjne oraz sferę nowoczesnych usług i produkcji;

- kompleksowe projekty z zakresu promocji Polski Wschodniej - przedstawiające Polskę Wschodnią jako miejsce atrakcyjne pod względem gospodarczym i inwestycyjnym, na szczeblu ponadregionalnym i międzynarodowym.

Beneficjentami będą: jednostki naukowe, jednostki samorządu terytorialnego, związki, stowarzyszenia j.s.t., instytucje wspierające rozwój innowacyjny regionu, przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe, Instytucja Zarządzająca, Organy administracji rządowej, instytucje ważne dla regionów z punktu widzenia rozwoju regionalnego - urzędy statystyczne, biura planowania przestrzennego, instytucje otoczenia biznesu i innowacji.

Wysokość pomocy została określona na poziomie - co najmniej 4 mln PLN w przypadku przygotowania terenu pod inwestycje, a w przypadku pozostałych projektów - co najmniej 12 mln PLN.

10.3. W stosunku do środków w ramach osi 4

W ramach osi 4 realizowane będą działania zgodnie z kryteriami przyjętymi dla wybranych działań osi 3, również biorąc pod uwagę komplementarność.

Lokalne grupy działania

W ramach PROW 2007-2013 w działaniu pt: "Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju" lokalne grupy działania (LGD) będą realizowały lokalne strategie rozwoju, a celem ich działania będzie podniesienie jakości życia ludności wiejskiej. Wnioski o przyznanie pomocy będą mogły dotyczyć operacji kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań osi 3 ("Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej", "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw", "Odnowa i rozwój wsi") oraz innych operacji, zwanych "małymi projektami", niekwalifikujących się do wsparcia w ramach osi 3, ale przyczyniających się do osiągnięcia celów tej osi, tj. poprawy jakości życia lub większego zróżnicowania działalności gospodarczej na obszarze działania LGD.

W przypadku operacji realizowanych w ramach osi 4 zgodnie z kryteriami przyjętymi dla wybranych działań osi 3 ("Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej", "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw", "Odnowa i rozwój wsi") na obszarach w miejscowościach znajdujących się w granicach administracyjnych:

1) gmin wiejskich,

2) gmin miejsko-wiejskich, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców,

3) gmin miejskich, z wyłączeniem miejscowości powyżej 5 tys. mieszkańców

- linia demarkacyjna z Funduszami Strukturalnymi będzie określona tak jak dla działań osi 3.

Natomiast w przypadku działania pt. "Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" realizowanego na obszarach objętych LSR, tj. pozostałych obszarach wiejskich zgodnie z ich najszerszą definicją, linię demarkacyjną z Funduszami Strukturalnymi będzie wyznaczał rodzaj beneficjenta. W ramach Funduszy Strukturalnych wnioskodawcą będzie przedsiębiorca, który w przypadku osoby fizycznej, prowadzącej działalność gospodarczą, nie będzie podlegać ubezpieczeniu w KRUS na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Dla pozostałego zakresu pomocy w ramach "małych projektów" realizowanych na obszarach objętych LSR, potencjalni beneficjenci będą zobligowani do składania oświadczenia o niefinansowaniu operacji z innych środków publicznych z wyłączeniem środków własnych jednostek samorządu terytorialnego i Funduszu Kościelnego.

W stosunku do instrumentów wsparcia w ramach PO Kapitał Ludzki i "małych projektów" realizowanych w ramach podejścia Leader, w przypadku pokrywania się celów tych działań, zostaną przeprowadzone kontrole krzyżowe. Dotyczy to w szczególności operacji określonych w działaniu "Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju" - zakresu pomocy w ramach "małych projektów" w lit. a), c), d), g), tj. dotyczących organizacji szkoleń, rozwoju agroturystyki i turystyki na obszarach wiejskich, podnoszenia jakości produktów i usług oraz zakupu oprogramowania, urządzeń i sprzętu komputerowego.

Natomiast w RPO wsparcie może dotyczyć m.in. małych projektów wymienionych w lit.: c), d), h), i), tj. dotyczących turystyki na obszarach wiejskich, podnoszenia jakości produktów regionalnych, odnowy miejsc o znaczeniu historyczno-przyrodniczym oraz budowli charakterystycznych dla regionu.

W celu wyeliminowania możliwości podwójnego finansowania od beneficjenta będzie wymagane oświadczenie o niefinansowaniu projektu z innych środków, z wyłączeniem środków własnych jednostek samorządu terytorialnego i Funduszu Kościelnego, oraz prowadzone będą kontrole krzyżowe.

W odniesieniu do Programu Operacyjnego Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich, w ramach którego zaplanowane zostały działania, których celem będzie aktywizacja lokalnych społeczności rybackich poprzez włączenie partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw, w celu zapobiegania nieprawidłowemu podwójnemu finansowaniu z różnych instrumentów wspólnotowych opracowane zostaną przez Instytucje Zarządzające odpowiednie mechanizmy koordynacji pomiędzy programami. Mechanizmy opierać się będą na przedstawianiu przez beneficjentów oświadczeń o niefinansowaniu projektów z innych środków publicznych z wyłączeniem środków własnych jednostek samorządu terytorialnego i Funduszu Kościelnego.

W ramach działania "Wdrażanie projektów współpracy" LGD będą realizowały operacje polegające na współpracy z podmiotami zarówno krajowymi, jak i zagranicznymi, polegające m.in. na wymianie doświadczeń.

W odniesieniu do RPO wsparcie może dotyczyć operacji realizowanych w ramach "Wdrażania projektów współpracy", m.in. z zakresu turystyki, doradztwa, ochrony zasobów przyrodniczych, infrastruktury edukacyjnej czy kultury, platform e-usług i baz danych oraz operacji mających na celu promocję danego regionu na arenie międzynarodowej.

W celu wyeliminowania możliwości podwójnego finansowania od beneficjenta będzie wymagane oświadczenie o niefinansowaniu projektu z innych środków publicznych oraz prowadzone będą kontrole krzyżowe.

W stosunku do instrumentów wsparcia w ramach PO Kapitał Ludzki i operacji realizowanych w ramach "Wdrażania projektów współpracy" realizowanych w ramach podejścia Leader, w przypadku pokrywania się celów tych działań, zostaną przeprowadzone kontrole krzyżowe. Dotyczy to w szczególności przedsięwzięć dotyczących wsparcia osób pozostających bez zatrudnienia, wsparcia przedsiębiorczości i samozatrudnienia, podnoszenia poziomu aktywności zawodowej, wsparcia ekonomii społecznej i inicjatyw lokalnych, doradztwa dla przedsiębiorców, zmniejszania nierówności w dostępie do edukacji i wzmacniania lokalnego partnerstwa na rzecz adaptacyjności.

W odniesieniu do Programu Operacyjnego Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich, w ramach którego zaplanowane zostały działania, których celem będzie aktywizacja lokalnych społeczności rybackich, poprzez włączenie partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw, w celu zapobiegania nieprawidłowemu podwójnemu finansowaniu z różnych instrumentów wspólnotowych opracowane zostaną przez Instytucje Zarządzające odpowiednie mechanizmy koordynacji pomiędzy programami. Mechanizmy opierać się będą na przedstawianiu przez beneficjentów oświadczeń o niefinansowaniu projektów z innych środków publicznych.

Działanie "Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja" zapewni sprawną i efektywną pracę lokalnych grup działania wybranych w ramach realizacji osi 4 PROW 2007-2013 oraz doskonalenie zawodowe osób uczestniczących w realizacji lokalnych strategii rozwoju.

W odniesieniu do RPO wsparcie może dotyczyć operacji realizowanych w ramach "Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja" m.in. z zakresu turystyki, marketingu gospodarczego, promocji i rozwoju produktów markowych, rozwoju otoczenia biznesu, promocji, platform e-usług, aktywizacji zawodowej.

W stosunku do instrumentów wsparcia w ramach PO Kapitał Ludzki i operacji realizowanych w ramach działania "Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja", realizowanych w ramach podejścia Leader, w przypadku pokrywania się celów tych działań, zostaną przeprowadzone kontrole krzyżowe. Dotyczy to w szczególności przedsięwzięć dotyczących wsparcia osób pozostających bez zatrudnienia, inicjatyw lokalnych, aktywizacji zawodowej, wsparcia ekonomii społecznej.

10.4. Informacje dotyczące komplementarności z innymi wspólnotowymi instrumentami finansowymi

Nie dotyczy PROW 2007 - 2013. Działania Programu nie pokrywają się z innymi instrumentami, realizowanymi w ramach innych wspólnotowych instrumentów finansowych.

11.

WYZNACZENIE WŁAŚCIWYCH WŁADZ I ODPOWIEDZIALNYCH ORGANÓW

Zarządzanie Programem oraz jego wdrożenie odbywa się zgodne z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1290/2005 z dnia 21 czerwca 2005 r. w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej oraz rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

W realizację Programu bezpośrednio zaangażowane są następujące jednostki: instytucja zarządzająca oraz agencja płatnicza. Instytucja zarządzająca oraz agencja płatnicza mogą powierzyć wykonywanie swoich zadań innym podmiotom, jako zadania delegowane, zgodnie z ww. rozporządzeniami.

Instytucja zarządzająca

Instytucją zarządzającą Programem jest Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Podstawę prawną pełnienia przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi funkcji instytucji zarządzającej stanowią przepisy o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków EFRROW.

Do zadań Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi jako instytucji zarządzającej należy zapewnienie efektywności, skuteczności i prawidłowości zarządzania Programem, a w szczególności:

1) zapewnienie, że operacje są wybierane do finansowania zgodnie z kryteriami mającymi zastosowanie do Programu;

2) zapewnienie istnienia systemu zapisu i utrzymania, w formie skomputeryzowanej, informacji statystycznych dotyczących wdrażania do celów monitorowania i oceny Programu;

3) monitorowanie realizacji Programu;

4) zapewnienie, że beneficjenci oraz inne podmioty zaangażowane w realizację operacji są poinformowani o:

a) swoich obowiązkach wynikających z udzielonej pomocy oraz prowadzą oddzielny system rachunkowości albo korzystają z odpowiedniego kodu rachunkowego dla wszystkich transakcji związanych z operacją,

b) wymogach dotyczących dostarczania danych do instytucji zarządzającej oraz zapisywania danych wyjściowych i dotyczących rezultatów,

5) zapewnienie przeprowadzania ocen Programu, zgodnie ze Wspólnymi Ramami Monitorowania i Oceny oraz ich przedkładanie właściwym organom krajowym i Komisji Europejskiej;

6) prowadzenie komitetu monitorującego i przekazywanie temu komitetowi informacji niezbędnych do monitorowania realizacji celów Programu;

7) upowszechnianie informacji o krajowym planie strategicznym;

8) prowadzenie działań informacyjnych i promocyjnych zgodnie z Planem komunikacyjnym;

9) zapewnienie wypełnienia obowiązków w zakresie dotyczącym rozpowszechniania informacji na temat Programu i wkładu Unii Europejskiej;

10) sporządzanie sprawozdań z postępu wdrażania Programu oraz, po zatwierdzeniu przez komitet monitorujący, przedkładanie ich Komisji;

11) zapewnienie bieżącej oceny realizacji Programu;

12) zapewnienie, że agencja płatnicza otrzymuje wszystkie niezbędne informacje, w szczególności dotyczące stosowanych procedur oraz wszelkich przeprowadzonych kontroli w odniesieniu do operacji wybranych do finansowania, przed dokonaniem płatności;

13) publikowanie listy beneficjentów;

14) przechowywanie i udostępnianie właściwym organom krajowym i Unii Europejskiej dokumentów związanych z wykonywaniem jego zadań jako instytucji zarządzającej.

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wykonuje zadania instytucji zarządzającej przy pomocy komórek organizacyjnych wyodrębnionych w tym celu w strukturze urzędu obsługującego Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Wykonywanie przez poszczególne departamenty zadań instytucji zarządzającej zostało przedstawione w regulaminie organizacyjnym MRiRW oraz wewnętrznych regulaminach organizacyjnych departamentów.

Instytucja zarządzająca powierza zadania dotyczące wdrażania Programu podmiotom⁸⁷ zgodnie z przepisami o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich. W takim przypadku, instytucja zarządzająca zachowuje pełną odpowiedzialność za skuteczność i prawidłowość wykonywania tych zadań.

Do zadań podmiotu, któremu instytucja zarządzająca powierzy wykonywanie zadań, należy w szczególności:

1) prowadzenie działań informacyjnych i promocyjnych zgodnie z Planem komunikacyjnym;

2) informowanie potencjalnych beneficjentów o zasadach i trybie naboru wniosków o przyznanie pomocy;

3) przygotowywanie naboru wniosków o przyznanie pomocy;

4) przyjmowanie wniosków o przyznanie pomocy;

5) przeprowadzanie kontroli administracyjnych wniosków o przyznanie pomocy, w tym kontroli krzyżowej;

6) dokonywanie wyboru operacji do finansowania zgodnie z kryteriami mającymi zastosowanie do Programu na podstawie pozytywnego wyniku kontroli administracyjnej;

7) zawieranie umów lub wydawanie decyzji dotyczących przyznania pomocy;

8) przygotowywanie i przekazywanie agencji płatniczej wszystkich niezbędnych informacji, w szczególności dotyczących stosowanych procedur oraz wszelkich przeprowadzonych kontroli w odniesieniu do operacji wybranych do finansowania;

9) gromadzenie i przechowywanie, w formie elektronicznej, danych dotyczących wdrażania działań w zakresie zadań podmiotu, do celów monitorowania i oceny Programu;

10) sporządzanie i przekazywanie agencji płatniczej sprawozdań z wykonywania zadań instytucji zarządzającej;

11) informowanie beneficjentów, zobowiązanych zgodnie z przepisami UE, do wizualizacji udziału środków UE w realizacji projektu o obowiązkach wynikających z tych przepisów;

12) przeciwdziałanie, wykrywanie, informowanie o nieprawidłowościach oraz ich usuwanie;

13) przechowywanie i udostępnianie instytucji zarządzającej oraz właściwym organom krajowym i Unii Europejskiej dokumentów związanych z wykonywaniem zadań podmiotu.

Zadania instytucji zarządzającej dotyczące wdrażania działań objętych programem wykonuje Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), Agencja Rynku Rolnego (ARR), samorządy województw (SW) oraz podmiot wyłoniony zgodnie z przepisami o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich.

Zadania związane z wdrażaniem pomocy technicznej, w tym przyznawaniem tej pomocy, wykonuje ARiMR. W przypadku gdy beneficjentem pomocy technicznej jest ARiMR, pomoc jest przyznawana przez instytucję zarządzającą.

Dopuszcza się powierzanie przez podmioty, którym instytucja zarządzająca powierzyła wykonywanie zadań, wykonywania czynności kontrolnych w ramach kontroli na miejscu i wizytacji w miejscu innym jednostkom organizacyjnym. Szczegółowe warunki organizacyjne, kadrowe i techniczne jakie powinny spełniać te jednostki, aby można im było powierzyć wykonywanie czynności kontrolnych zostały określone w akcie wykonawczym do przepisów o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków EFRROW.

Podmioty, którym instytucja zarządzająca powierzyła wykonywanie zadań dla poszczególnych działań Programu, działań realizowanych w ramach osi Leader oraz Pomocy technicznej.

Agencja płatnicza

Rolę agencji płatniczej będzie pełnić Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, na podstawie uzyskanej akredytacji.

Zadania związane z przyznaniem i cofaniem akredytacji wykonuje Minister Finansów na podstawie przepisów o uruchamianiu środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej przeznaczonych na finansowanie wspólnej polityki rolnej.

Minister Finansów sprawuje stały nadzór nad agencją płatniczą.

Do zadań ARiMR jako agencji płatniczej należy w szczególności:

1) zapewnienie, aby kwalifikowalność wniosków, procedura przyznawania pomocy oraz zgodność wniosków z zasadami określonymi w przepisach Unii Europejskiej, podlegały kontroli przed dokonaniem płatności;

2) dokonywanie płatności na rzecz beneficjentów ze środków EFRROW oraz ich księgowanie;

3) zapewnienie przeprowadzania przez podmioty, którym ARiMR delegowała wykonywanie zadań, kontroli administracyjnych oraz kontroli na miejscu;

4) przedkładanie w terminie wymaganych dokumentów w odpowiedniej formie zgodnie z zasadami określonymi w przepisach Unii Europejskiej oraz przepisach o uruchamianiu środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej przeznaczonych na finansowanie wspólnej polityki rolnej;

5) gromadzenie i przechowywanie w formie elektronicznej danych dotyczących realizacji Programu;

6) sporządzanie i przekazywanie instytucji zarządzającej sprawozdań z realizacji Programu, w tym sprawozdań zawierających dane niezbędne do sporządzania sprawozdania rocznego, o którym mowa w art. 82 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005;

7) przygotowywanie planów wydatków, zapotrzebowań na środki Programu i monitorowanie ich wykorzystania;

8) przeciwdziałanie, wykrywanie, informowanie o nieprawidłowościach oraz ich usuwanie;

9) poświadczanie, sporządzanie i przekazywanie jednostce koordynującej deklaracji wydatków;

10) dochodzenie należności z tytułu płatności dokonanych w ramach Programu;

11) publikowanie listy beneficjentów, zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz przekazywanie tej listy instytucji zarządzającej;

12) przechowywanie i udostępnianie instytucji zarządzającej oraz właściwym organom krajowym i Unii Europejskiej dokumentów związanych z wykonywaniem zadań agencji płatniczej.

Agencja płatnicza może delegować przypisane jej zadania zgodnie z art. 6 rozporządzenia Rady (WE) nr 1290/2005. W szczególności, agencja płatnicza deleguje podmiotom zadania w zakresie przyjmowania wniosków o płatność, kontroli administracyjnej wniosków o płatność, kontroli na miejscu oraz zatwierdzania płatności. Delegowane zadania agencji płatniczej wykonują podmioty wymienione poniżej.

Dopuszcza się powierzanie przez agencję płatniczą lub podmioty, którym agencja płatnicza delegowała zadania, wykonywania czynności kontrolnych w ramach kontroli na miejscu i wizytacji w miejscu innym jednostkom organizacyjnym. Szczegółowe warunki organizacyjne, kadrowe i techniczne jakie powinny spełniać te jednostki, aby można im było powierzyć wykonywanie czynności kontrolnych zostały określone w akcie wykonawczym do przepisów o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków EFRROW.

Szczegółowy zakres zadań podmiotów, którym agencja płatnicza deleguje zadania zostanie określony w umowach pomiędzy ARiMR a tymi podmiotami.

Za realizację zadań agencji płatniczej odpowiada Prezes ARiMR.

Zatwierdzanie płatności dla poszczególnych działań realizowane jest w ramach struktury ARiMR oraz podmiotów, którym ARiMR delegowała zadania.

Dokonywanie i księgowanie płatności realizowane jest w wyodrębnionych jednostkach organizacyjnych Centrali ARiMR.

W strukturze Agencji funkcjonuje niezależna operacyjnie jednostka audytu wewnętrznego, realizująca zadania związane z uzyskaniem i utrzymaniem akredytacji przez agencję płatniczą.

ARiMR przygotowuje i zatwierdza procedury dotyczące zatwierdzania płatności dla wszystkich działań PROW (w tym przyjmowania, rejestracji i rozpatrywania wniosków o płatność) oraz zapewnia ich efektywne wdrożenie zarówno przez własne jednostki terenowe, jak i jednostki delegowane.

Jednostka koordynująca

Funkcję jednostki koordynującej pełni Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Wyznaczenie jednostki koordynującej wynika z powołania dwóch agencji płatniczych tj. Agencji Rynku Rolnego oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, dokonujących płatności w ramach wspólnej polityki rolnej ze środków Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji (EFRG) oraz EFRROW.

Jednostka koordynująca, o której mowa w art. 6 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1290/2005 występuje w charakterze jedynego przedstawiciela państwa członkowskiego przed Komisją w zakresie wszystkich kwestii związanych z EFRROW, określonych w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Komisji (WE) nr 885/2006 z dnia 21 czerwca 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1290/2005 w zakresie akredytacji agencji płatniczych i innych jednostek, jak również rozliczenia rachunków EFGR i EFRROW.

Zgodnie z przepisami o uruchamianiu środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej, przeznaczonych na finansowanie wspólnej polityki rolnej jednostka koordynująca na podstawie otrzymanych od agencji płatniczych sprawozdań i informacji z zakresu:

1) planowanych wydatków i dochodów z EFRG i EFRROW,

2) dokonanych wydatków i zrealizowanych dochodów z EFRG i EFRROW, oraz

3) danych dotyczących wydatków i dochodów z EFRG i EFRROW,

sporządza sprawozdania i informacje, które przesyła Komisji w terminach określonych obowiązującymi przepisami.

Specjalną akredytację jednostce koordynującej przyznaje Minister Finansów.

Zadania jednostki koordynującej wykonuje jednostka organizacyjna wyłoniona w ramach struktury MRiRW. Wykonywanie zadań jednostki koordynującej zostało przedstawione w regulaminie organizacyjnym MRiRW oraz wewnętrznym regulaminie organizacyjnym tej jednostki organizacyjnej.

Jednostka certyfikująca

Certyfikacja i wydawanie deklaracji zamknięcia pomocy finansowej ze środków EFRROW zgodnie z przepisami o kontroli skarbowej należy do kompetencji Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej - organu niezależnego od instytucji zarządzającej, agencji płatniczej i jednostki koordynującej.

Zgodnie z ww. przepisami Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej wykonuje swoje zadania przy pomocy komórek organizacyjnych wyodrębnionych w tym celu w strukturze urzędu obsługującego Ministra Finansów.

Zadania jednostki certyfikującej Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej wykonuje za pośrednictwem Departamentu Ochrony Interesów Finansowych Unii Europejskiej w Ministerstwie Finansów.

Do zadań jednostki certyfikującej należy:

1) wydawanie deklaracji zamknięcia pomocy ze środków EFRROW;

2) zatwierdzanie rachunków agencji płatniczej w zakresie ich prawdziwości, kompletności i dokładności, biorąc pod uwagę wprowadzony system zarządzania i kontroli.

Zgodnie z art. 5 ust. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 885/2006 z dnia 21 czerwca 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1290/2005 w zakresie akredytacji agencji płatniczych i innych jednostek, jak również rozliczenia rachunków EFGR i EFRROW, jednostka certyfikująca przeprowadza kontrole zarówno w trakcie, jak i po zakończeniu każdego roku budżetowego.

Jednostka certyfikująca, po zakończeniu każdego roku budżetowego sporządzać będzie świadectwo stwierdzające, że uzyskała zapewnienie, że rachunki sporządzone przez agencję płatniczą, które będą przekazane do Komisji są autentyczne, kompletne i dokładne oraz, że procedury kontroli wewnętrznej działały w sposób zadowalający. Świadectwo oparte jest na badaniu procedur oraz przykładowych transakcji. Badanie obejmuje strukturę administracyjną agencji płatniczej i ma na celu stwierdzenie, czy struktura ta jest zdolna zagwarantować, że zgodność z zasadami Wspólnoty jest sprawdzana przed dokonaniem płatności.

Po zakończeniu roku budżetowego jednostka certyfikująca sporządzać będzie sprawozdanie, w którym przedstawione będą wyniki przeprowadzonych prac.

Zadania jednostki certyfikującej wykonywane będą zgodnie z międzynarodowymi standardami audytu, z uwzględnieniem wytycznych ustanowionych przez Komisję.

Jednostka certyfikująca odpowiada za planowanie i realizację prac w ramach audytów certyfikacyjnych, w tym za nadzór nad pracownikami urzędów kontroli skarbowej prowadzącymi czynności sprawdzające w jednostkach terenowych agencji płatniczej i innych jednostkach uczestniczących we wdrażaniu EFRROW.

Zadania w zakresie certyfikacji i wydawania deklaracji zamknięcia pomocy określają przepisy o kontroli skarbowej.

Audyt

We wszystkich jednostkach zaangażowanych w realizację Programu, należących do sektora finansów publicznych prowadzony jest audyt wewnętrzny. Obowiązek jego prowadzenia wynika z przepisów o finansach publicznych.

Zgodnie z przepisami o finansach publicznych audytem wewnętrznym jest ogół działań obejmujących niezależne badanie systemów zarządzania i kontroli w jednostce, pozwalających kierownikowi jednostki uzyskać obiektywną i niezależną ocenę adekwatności, efektywności i skuteczności tych systemów. Ocena systemów dotyczy w szczególności zgodności prowadzonej działalności z przepisami prawa oraz obowiązującymi w jednostce procedurami wewnętrznymi a także efektywności i gospodarności podejmowanych działań w zakresie systemów zarządzania i kontroli. Audyt wewnętrzny ma na celu usprawnienie funkcjonowania jednostki.

Zadania w zakresie koordynacji kontroli finansowej i audytu wewnętrznego wykonuje Minister Finansów.

W MRiRW została wyodrębniona komórka organizacyjna, która realizuje między innymi zadania w zakresie audytu wewnętrznego, w tym audytu instytucji zarządzającej. Podlega ona bezpośrednio Dyrektorowi Generalnemu, który zgodnie z ustawą o finansach publicznych realizuje zadania związane z kontrolą finansową i audytem wewnętrznym. Audytorzy wewnętrzni nie są zaangażowani w działalność operacyjną jednostki.

Audytorzy wewnętrzni kierują się "Międzynarodowymi Standardami Profesjonalnej Praktyki Audytu Wewnętrznego", opracowanymi przez Instytut Audytorów Wewnętrznych (The Institute of Internal Auditors) oraz "Standardami audytu wewnętrznego w jednostkach sektora finansów publicznych", ogłoszonymi przez Ministra Finansów.

W przypadku powierzenia zadań przez instytucję zarządzającą innym podmiotom lub powierzenia zadań przez agencję płatniczą, podmioty którym powierzono zadania zobowiązane są do umożliwienia dokonywania przez instytucję zarządzającą, agencję płatniczą lub inne uprawnione podmioty krajowe i Unii Europejskiej audytów i kontroli.

Nieprawidłowości

Wszystkie jednostki zaangażowane w realizację Programu są zobowiązane do przeciwdziałania, wykrywania nieprawidłowości, ich usuwania i informowania właściwych organów o ich wystąpieniu.

Organem odpowiedzialnym za informowanie Komisji Europejskiej o powstałych nieprawidłowościach jest Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej, który wykonuje zadania w tym zakresie przy pomocy Departamentu Ochrony Interesów Finansowych Unii Europejskiej w Ministerstwie Finansów.

Opis schematu wdrażania

Podmioty, którym instytucja zarządzająca powierzyła wykonywanie zadań, wykonują swoje zadania w szczególności w zakresie przyjmowania i rozpatrywania wniosków o przyznanie pomocy, zawierania umów i wydawania decyzji oraz sprawozdawczości na podstawie przepisów o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich. Agencja płatnicza powierza wykonywanie swoich zadań na postawie stosownych umów.

Otrzymywanie i rozpatrywanie wniosków o przyznanie pomocy

Wnioski o przyznanie pomocy są przyjmowane, rejestrowane i rozpatrywane przez podmioty, którym instytucja zarządzająca powierzyła wykonywanie zadań. Tryb składania wniosków oraz warunki i tryb przyznawania pomocy określają odrębne przepisy.

Wybór operacji

Wybór operacji następuje z dniem zawarcia umowy cywilnoprawnej pomiędzy podmiotem, któremu instytucja zarządzająca powierzyła wykonywanie zadań a beneficjentem lub wydania przez ten podmiot decyzji administracyjnej.

W przypadku gdy beneficjentem "Pomocy technicznej" jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, wyboru operacji dokonuje Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Wybór wykonawców lub zleceniobiorców

Beneficjenci Programu, w przypadkach określonych w przepisach o zamówieniach publicznych, są zobowiązani do wyboru wykonawców lub zleceniobiorców zgodnie z tymi przepisami.

Płatności na rzecz beneficjentów

Płatności na rzecz beneficjentów są dokonywane na podstawie decyzji oraz umów, albo po złożeniu wniosku o płatność.

W przypadku, gdy beneficjentem "Pomocy technicznej" jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, podstawą do dokonania płatności jest umowa zawarta pomiędzy beneficjentem a Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz wniosek o płatność.

Wnioski o płatność są przyjmowane, rejestrowane i rozpatrywane przez agencję płatniczą lub przez podmioty, którym agencja płatnicza powierzyła wykonywanie tych zadań na podstawie pisemnej umowy. W tym przypadku podstawą dokonania płatności jest pozytywnie rozpatrzony wniosek o płatność.

Finansowanie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Ramy prawne oraz szczegółowe warunki i zasady stosowane do finansowania z budżetu Unii Europejskiej wydatków na wspólną politykę rolną, w tym wydatków na rozwój obszarów wiejskich, w latach 2007 - 2013 zostały określone w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1290/2005.

Rozporządzenie Rady (WE) nr 1290/2005 jest podstawą do utworzenia Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich, którego środki będą przeznaczone na finansowanie PROW ze środków Unii Europejskiej.

Zgodnie z art. 17 rozporządzenia Rady (WE) Nr 1698/2005 wkład finansowy Unii Europejskiej na każdy z trzech celów określonych w tym rozporządzeniu obejmuje co najmniej:

1) 10% całkowitego wkładu EFFROW w program w przypadku osi 1 i 3;

2) 25% całkowitego wkładu EFFROW w program w przypadku osi 2.

W Rzeczpospolitej Polskiej minimalny wkład finansowy Unii Europejskiej dla osi 4, może być stopniowo wprowadzany w okresie trwania programu w taki sposób, aby wynosił co najmniej 2,5 % całkowitego wkładu EFFROW.

Za wydatkowanie środków z EFRROW odpowiada akredytowana agencja płatnicza.

Ogólny schemat finansowania wydatków Unii Europejskiej na PROW obejmie pojedynczą płatność wstępną, dokonywaną po zatwierdzeniu programu, zwrot wydatków ponoszonych przez państwo członkowskie ze środków EFRROW (płatności pośrednie, wyliczane według współczynnika współfinansowania dla każdej osi programu) oraz płatność końcową, dokonywaną po przekazaniu przez państwo członkowskie ostatniego sprawozdania rocznego z realizacji Programu.

W ramach PROW 2007 - 2013 beneficjentom mogą być udzielane zaliczki na realizację operacji zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 i przepisach krajowych.

Przepływ środków pochodzących z EFRROW w ramach PROW 2007-2013

wzór

Zgodnie z przepisami o uruchamianiu środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej przeznaczonych na finansowanie wspólnej polityki rolnej, środki pochodzące z EFRROW będą gromadzone na wyodrębnionym rachunku bankowym Ministerstwa Finansów w Narodowym Banku Polskim (NBP).

Zgodnie z ustawą o finansach publicznych, środki pochodzące z funduszy UE stanowią dochody budżetu państwa po ich przekazaniu w złotych na rachunek dochodów budżetu państwa. Środki na finansowanie PROW 2007-2013 będą przekazywane na rachunek agencji płatniczej z pożyczki na prefinansowanie przez Ministerstwo Finansów oraz ze środków rezerwy celowej na współfinansowanie krajowe przez MRiRW, na podstawie zapotrzebowania, składanego przez tę agencję.

System przepływu środków na finansowanie programu poprzez rachunki bankowe będzie przejrzysty i opisany w odpowiednich procedurach.

System ten zapewni oddzielenie przepływu środków publicznych odpowiadający wkładowi Unii Europejskiej i środków publicznych współfinansowania krajowego, z uwzględnieniem terminów ich przekazywania.

Minister Finansów w systemie przepływu środków EFRROW w szczególności:

1) sprawuje nadzór finansowy w zakresie środków EFRROW;

2) obsługuje rachunek, na którym gromadzone są środki EFRROW.

Zgodnie z przepisami o finansach publicznych środki pochodzące z EFRROW:

1) są środkami publicznymi;

2) są rozliczane analogiczne jak dotacje z budżetu państwa.

Program będzie współfinansowany z krajowych środków publicznych tj.:

1) środków budżetu państwa;

2) środków jednostek samorządu terytorialnego;

3) innych środków publicznych.

Zgodnie z przepisami ustawy o uruchamianiu środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej przeznaczonych na finansowanie wspólnej polityki rolnej oraz ustawy o finansach publicznych, środki na finansowanie PROW 2007-2013 są przekazywane z rachunku Ministerstwa Finansów w części podlegającej refundacji z EFRROW oraz z rachunku Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w części współfinansowania krajowego na rachunki agencji płatniczej, na podstawie zapotrzebowania, składanego przez tę agencję.

W przypadku niektórych działań środki współfinansowania krajowego będą pochodziły ze środków jednostek samorządu terytorialnego lub innych środków publicznych.

Zgodnie z przepisami w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej agencje płatnicze będą sporządzały i przekazywały, za pośrednictwem jednostki koordynującej, deklaracje wydatków w terminach określonych przez Komisję.

12.

OPIS SYSTEMU MONITOROWANIA I OCENY

12.1. Opis systemów monitorowania i oceny

Monitoring i Ocena Programu

W celu uzyskania danych na temat przebiegu i efektów wdrażania PROW, będzie on poddany bieżącemu monitorowaniu. Realizację programu będą monitorować: Instytucja Zarządzająca, Komitet Monitorujący, Agencja Płatnicza oraz instytucje zaangażowane we wdrożenie poszczególnych działań. Monitoring będzie prowadzony na podstawie zdefiniowanych wskaźników finansowych oraz wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania.

Monitorowanie realizacji Programu

Informacje będą gromadzone na szczeblu Instytucji Wdrażających oraz Agencji Płatniczej, na podstawie dokumentów przedłożonych przez beneficjentów oraz dokumentów opracowywanych przez Instytucje Wdrażające i Agencję Płatniczą, jak również danych statystycznych. Na podstawie zestawionych danych Instytucje Wdrażające będą przygotowywały sprawozdania bieżące i sprawozdania okresowe, w tym sprawozdania roczne z postępu realizacji działań. Dane będą przekazywane do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a następnie do Instytucji Zarządzającej w formie elektronicznej oraz pisemnej, zgodnie z ustalonymi, w formie odrębnych wytycznych, zasadami. Na podstawie sprawozdań otrzymanych od Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w Instytucji Zarządzającej przygotowane zostaną sprawozdania roczne oraz sprawozdanie końcowe z realizacji Programu.

Wskaźniki monitorowania

Wskaźniki monitorowania zostały zdefiniowane dla PROW zgodnie z wytycznymi zawartymi we Wspólnych Ramach Monitorowania i Oceny, przy uwzględnieniu specyfiki poszczególnych działań realizowanych w ramach Programu. Określono wskaźniki bazowe odnoszące się do stanu wyjściowego w zakresie rolnictwa i obszarów wiejskich oraz środowiska w Polsce, a także wskaźniki produktu, rezultatu i oddziaływań Programu. Wskaźniki służyć będą mierzeniu postępów, efektywności i skuteczności realizacji programu w odniesieniu do jego celów. Dane dla celów monitoringu będą gromadzone na poziomie projektów, działań i osi priorytetowych.

Obligatoryjnie, gdy będzie to możliwe, monitorowany będzie udział kobiet i mężczyzn w działaniach Programu.

Powyższe dane będą przedstawiane Komitetowi Monitorującemu w celu realizacji jego zadań.

Sprawozdania roczne z postępu prac

Instytucja Zarządzająca, w terminie do 30 czerwca każdego roku, przedstawi Komisji Europejskiej sprawozdanie roczne dotyczące wdrażania Programu. Pierwsze sprawozdanie zostanie przekazane Komisji w 2008 r.

Zgodnie z art. 82 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 sprawozdania roczne z postępu prac zawierają następujące elementy:

1) wszelkie zmiany warunków ogólnych mające bezpośredni wpływ na warunki realizacji programu, a także wszelkie zmiany polityk wspólnotowych i krajowych mające wpływ na spójność pomiędzy EFRROW i innymi instrumentami finansowymi;

2) postępy programu w odniesieniu do wytyczonych celów, określone na podstawie wskaźników produktów i rezultatów;

3) informację dotyczącą finansowej realizacji PROW;

4) podsumowanie bieżącej działalności w zakresie oceny;

5) działania podjęte przez Instytucję Zarządzającą oraz Komitet Monitorujący w celu zapewnienia jakości i skuteczności realizacji programu, w szczególności:

a) działania dotyczące monitorowania i oceny;

b) podsumowanie głównych problemów napotkanych podczas zarządzania programem oraz wszelkich podjętych środków, również tych, które zostały podjęte w odpowiedzi na uwagi poczynione przez Komisję Europejską;

c) wykorzystanie pomocy technicznej;

d) kroki podjęte w celu zapewnienia upowszechniania programu zgodnie z art. 76 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005;

6) deklarację dotyczącą zgodności ze wspólnotowymi politykami w odniesieniu do wsparcia udzielonego w ramach programu, w tym określenie napotkanych problemów oraz działań podjętych w celu ich rozwiązania;

7) w odpowiednich przypadkach, ponowne wykorzystanie pomocy odzyskanej na mocy art. 33 rozporządzenia Rady (WE) nr 1290/2005.

Monitorowanie realizacji strategii

Monitoringowi poddana będzie realizacja Krajowego Planu Strategicznego. Wynikiem monitorowania realizacji strategii będą między innymi dane dotyczące zmian wartości wskaźników bazowych i oddziaływań określonych w Krajowym Planie Strategicznym. W związku z realizacją PROW w rocznych sprawozdaniach z realizacji programu w latach 2010, 2012, 2014 zostanie przedstawiony osobny rozdział zawierający zbiorcze sprawozdanie dotyczące realizacji strategii.

Informatyczny system monitoringu

Zgodnie z art. 75 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/1999 Polska zapewni istnienie informatycznego systemu zapisu i utrzymania informacji statystycznych dotyczących wdrażania. System ten będzie funkcjonował w formie skomputeryzowanej, odpowiedniej do celów monitorowania i oceny wdrożenia PROW 2007-2013.

Dane operacyjne z realizacji Programu będą pozyskiwane z Agencji Płatniczej oraz instytucji pełniących delegowane funkcje wdrożeniowe.

System będzie umożliwiał przesyłanie danych w formie elektronicznej pomiędzy instytucjami uczestniczącymi we wdrażaniu PROW przy zastosowaniu zasad bezpieczeństwa.

Ocena Programu

Realizacja Programu będzie podlegała ocenie bieżącej i ocenom okresowym: ex-ante, średniookresowej i ex-post. Oceny mają na celu poprawę jakości, efektywności i skuteczności realizacji programu.

Ocena ex-ante - została przygotowana przez niezależną instytucję oceniającą, wyłonioną w drodze postępowania o udzielenie zamówienia publicznego. Ocena określa m.in. średnio- i długookresowe potrzeby, cele do osiągnięcia, oczekiwane wyniki, wnioski wyciągnięte z poprzedniego okresu programowania.

W celu ocenienia efektywności wdrażania Programu zostanie ustanowiony system bieżącej oceny. Ocena bieżąca będzie organizowana z inicjatywy Instytucji Zarządzającej we współpracy z Komisją Europejską. Ocena bieżąca będzie organizowana na zasadzie wieloletniej i obejmie okres 2007-2015. Od 2008 roku Instytucja Zarządzająca będzie składać co roku Komitetowi Monitorującemu sprawozdanie dotyczące działalności w zakresie bieżącej oceny. Podsumowanie dotyczące oceny bieżącej zostanie załączone do rocznego sprawozdania dotyczącego wdrażania Programu.

Ocena średniookresowa - w 2010 roku w miejsce oceny bieżącej wykonana zostanie ocena średniookresowa programu obejmująca okres realizacji programu w latach 2007-2009. Ocena średniookresowa będzie zawierać rekomendacje dotyczące działań, które mogłyby wpłynąć na poprawę wdrażania programu. Ocena zostanie dokonana przez niezależnego oceniającego wyłonionego na drodze postępowania o udzielenie zamówienia publicznego.

Ocena końcowa (ex-post) - w 2015 roku wykonana zostanie ocena ex-post programu. Ocena końcowa określi stopień wykorzystania środków finansowych, wpływ społeczno-ekonomiczny PROW, a także wpływ realizowanego programu na realizację priorytetów wspólnotowych określonych w Strategicznych Wytycznych Wspólnoty odnośnie rozwoju obszarów wiejskich 2007-2013⁸⁸. Określi też czynniki, które przyczyniły się do sukcesu bądź porażki realizacji poszczególnych działań i priorytetów.

Ocena końcowa pomocy będzie prowadzona zgodnie z art. 84-87 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005.

12.2. Przewidywany skład komitetu monitorującego

Komitet Monitorujący zostanie powołany po uprzednich konsultacjach Instytucji Zarządzającej z partnerami społecznymi i gospodarczymi. Komitet będzie działał zgodnie z przepisami UE oraz na podstawie programu i zarządzenia o jego powołaniu oraz regulaminu.

Do zadań Komitetu Monitorującego należeć będzie w szczególności:

1) konsultowanie kryteriów wyboru finansowanych przedsięwzięć;

2) dokonywanie okresowego przeglądu postępu w osiąganiu określonych celów programu na podstawie dokumentów dostarczonych przez Instytucję Zarządzającą;

3) dokonywanie analizy wyników wdrażania, w szczególności osiągania poszczególnych celów ustalonych dla każdej z osi priorytetowych oraz bieżącej oceny;

4) analiza i zatwierdzenie sprawozdania z rocznego postępu prac oraz końcowego sprawozdania z postępu prac przed ich przesłaniem do Komisji;

5) w uzasadnionych przypadkach może przedstawić Instytucji Zarządzającej propozycję dostosowania lub kontroli programu ukierunkowaną na osiąganie celów Funduszu lub poprawę jego zarządzania w tym zarządzania finansami;

6) analiza i zatwierdzenie propozycji poprawek do decyzji Komisji w sprawie wkładu Funduszu.

Szczegółowe zasady działania Komitetu Monitorującego zostaną określone przez członków Komitetu w uzgodnieniu z Instytucją Zarządzającą. W skład Komitetu Monitorującego wejdą przedstawiciele strony rządowej, strony samorządowej oraz przedstawiciele partnerów społecznych, w tym w szczególności:

1) Instytucji Zarządzającej;

2) Ministrów, których zakres działania ma związek z realizowanymi działaniami PROW;

3) Samorządu terytorialnego;

4) Terenowej administracji rządowej;

5) Partnerów społecznych i gospodarczych, w tym organizacji rolniczych oraz pozarządowych organizacji związanych z ochroną środowiska.

Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie powołania Komitetu Monitorującego Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, w skład Komitetu jako członkowie wchodzą:

1) Po jednym przedstawicielu w randze sekretarza albo podsekretarza stanu wskazanym przez:

- ministrów właściwych do spraw: finansów publicznych, rozwoju wsi, środowiska, rozwoju regionalnego, kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, gospodarki, pracy, oświaty i wychowania;

- Sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej;

- Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów;

2) Wojewoda, wskazany przez Prezesa Rady Ministrów;

3) Dwaj przedstawiciele samorządu wojewódzkiego, wskazani przez Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego;

4) Przedstawiciel samorządu powiatowego, wskazany przez Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego;

5) Przedstawiciel samorządu gminnego, wskazany przez Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego;

6) Przedstawiciel Krajowej Rady Izb Rolniczych;

7) Przedstawiciel Krajowej Rady Gospodarki Wodnej;

8) przedstawiciel Państwowej Rady Ochrony Przyrody (instytucja rządowa związana z ochroną środowiska);

9) przedstawiciel społeczno-zawodowych organizacji rolników;

10) przedstawiciel organizacji przedsiębiorców działających w zakresie przetwórstwa rolno-spożywczego (organizacji branżowych);

11) przedstawiciel związków branżowych producentów rolnych (organizacji branżowych);

12) przedstawiciel pozarządowych organizacji ekologicznych o zasięgu ogólnokrajowym (instytucji pozarządowych związanych z ochroną środowiska);

13) przedstawiciel organizacji pozarządowych o zasięgu ogólnokrajowym, działających na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, w tym organizacji działających na rzecz wyrównywania szans;

14) przedstawiciel uczelni wyższych, wskazany przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego;

15) przedstawiciel Związku Banków Polskich.

W pracach Komitetu Monitorującego (bez prawa głosu) mogą również uczestniczyć m.in. przedstawiciele Agencji Płatniczej i Komisji Europejskiej oraz branżowych instytutów naukowych (Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - Państwowego Instytutu Badawczego; Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa przy Polskiej Akademii Nauk; Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa).

Ponadto przewidziano możliwość uczestniczenia w pracach Komitetu innym osobom, zaproszonym przez Przewodniczącego.

13.

ZAPEWNIENIE ROZPOWSZECHNIANIA INFORMACJI NA TEMAT PROGRAMU

Prowadzenie działań informacyjnych i edukacyjnych jest obowiązkiem każdego państwa członkowskiego. Wynika to nie tylko z uregulowań prawnych i przyjętych rozwiązań systemowych w zakresie wdrażania pomocy, ale jest również konsekwencją stanowiska Komisji Europejskiej, zgodnie z którym informacja o pomocy jest nieodłączną częścią jej wdrażania.

Obowiązek prowadzenia działań informacyjnych zawarto w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005, w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Artykuł 76 tego rozporządzenia określa jako obowiązek państwa członkowskiego prowadzenie działań informacyjnych. Przepisy wykonawcze do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 znajdują się w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006, ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Na tej podstawie, Plan Komunikacyjny precyzuje zakres przekazywanych informacji oraz metody jakie powinny być stosowane aby zapewnić szeroki dostęp do informacji zarówno społeczeństwu, jak i potencjalnym beneficjentom.

Strategia komunikacji i działań informacyjnych Programu została opracowana zgodnie z kryteriami planu działań informacyjnych, określonymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005 oraz w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Strategia nakierowana jest przede wszystkim na upowszechnienie wiedzy na temat działań realizowanych w ramach Programu oraz na informowanie o jego rezultatach.

Podejmowane działania będą także dotyczyły przygotowywania i przekazywania informacji instytucjom zaangażowanym we wdrażanie Programu. Informacje te będą dotyczyły przede wszystkim ram prawnych oraz interpretacji przepisów, a także bieżącego stanu realizacji.

Dotychczasowe doświadczenia Polski przy wdrażaniu Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" oraz Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 pokazały, że bardzo istotne jest bezpośrednie dotarcie ze szczegółową i pewną informacją do jak największej grupy potencjalnych odbiorców pomocy.

Przygotowany we wrześniu 2006 roku, przez Instytut Badań Opinii Publicznej Pentor, raport nt. Polskiej wsi i rolnictwa po wejściu do Unii Europejskiej wskazuje, że znacząco poprawił się stan wiedzy mieszkańców wsi na temat Wspólnoty i interwencji finansowych realizowanych z udziałem środków pochodzących z budżetu UE.

Za realizację i monitorowanie strategii odpowiada, jako Instytucja Zarządzająca, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Do realizacji strategii wykorzystane będą wszystkie media na odpowiednim poziomie terytorialnym. Zostaną również przygotowane kampanie informacyjne, publikacje drukiem, publikacje elektroniczne i wszelkie inne środki przekazu uznane za stosowne.

W celu zapewnienia efektywnego przepływu informacji, strategia będzie prowadzona na dwóch poziomach.

Ogólne informacje o Programie przekazywane przez Instytucję Zarządzającą, będą rozpowszechniane przede wszystkim na poziomie krajowym.

Szczegółowe informacje o warunkach i zasadach przyznawania pomocy w ramach Programu będą przekazywane przez instytucje, którym powierzono wdrażanie. Instytucje te będą przekazywały informacje na poziomie regionalnym i lokalnym.

W obu przypadkach informacja będzie przekazywana w sposób mający na celu poinformowanie jak najszerszego kręgu odbiorców - potencjalnych beneficjentów oraz podmiotów zaangażowanych w proces informowania.

Realizacja strategii komunikacyjnej ma również uświadomić opinii publicznej rolę i wkład Unii Europejskiej w zakresie pomocy EFRROW dla Rzeczypospolitej Polskiej.

Cele strategii komunikacyjnej

Zapewnienie ogółowi społeczeństwa dostępu do jasnych, szczegółowych i aktualnych informacji na temat działań realizowanych w ramach Programu, jego celów oraz wkładu Wspólnoty.

Cele szczegółowe:

1) zapewnienie stałego, bezpośredniego dostępu do szczegółowych informacji na temat możliwości i zasad udzielania pomocy, a w szczególności do:

a) opisu procedur stosowanych przy rozpatrywaniu wniosków o finansowanie,

b) warunków i kryteriów kwalifikacji przy wyborze i ocenie projektów,

c) opisu procedur administracyjnych, których należy przestrzegać przy ubieganiu się o finansowanie w ramach Programu;

2) zapewnienie stałego, bezpośredniego dostępu do informacji na temat Programu, sposobu jego realizacji oraz osiąganych rezultatów instytucjom zaangażowanym w realizację Programu, partnerom społecznym i gospodarczym, organizacjom pozarządowym, stowarzyszeniom, związkom branżowym i instytucjom związanym z sektorem rolnym i obszarami wiejskimi;

3) rozpowszechnienie informacji wśród zainteresowanych środowisk na temat wkładu i roli odgrywanej przez Wspólnotę w realizacji Programu.

Odbiorcy działań informacyjnych i edukacyjnych prowadzonych w ramach strategii komunikacyjnej

Działania te kierowane są do:

1) odbiorców informacji określonych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005 Art. 76:

a) potencjalnych beneficjentów Programu,

b) ogółu społeczeństwa.

2) odbiorców informacji określonych w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1974/2006 określającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Sekcja 3 Art. 57 i Aneks VI:

a) partnerów społecznych i gospodarczych,

b) instytucji zaangażowanych bezpośrednio i pośrednio we wdrażanie Programu,

c) instytucji, organizacji oraz stowarzyszeń, których działalność związana jest bezpośrednio lub pośrednio z sektorem rolnym i obszarami wiejskimi,

d) jednostek samorządu terytorialnego i administracji rządowej w województwach,

e) organizacji pozarządowych w tym: zaangażowanych we wspieranie równości mężczyzn i kobiet oraz w kwestie dotyczące środowiska naturalnego,

f) środków masowego przekazu,

g) Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce i Centrów Informacji Europejskiej.

Zasięg geograficzny

Działaniami promocyjnymi i informacyjnymi objęty jest obszar całego kraju. Instytucja Zarządzająca koordynuje, nadzoruje oraz monitoruje działania informacyjne podejmowane na poziomie centralnym i instytucji, którym powierzono wdrażanie.

Działania informacyjne i promocyjne realizowane w ramach strategii komunikacyjnej

13.1. Działania przewidziane w celu poinformowania ogółu społeczeństwa o roli odgrywanej przez Wspólnotę w Programie oraz rezultatach tego Programu

13.1.1. Upowszechnianie wiedzy ogólnej na temat Programu

Działanie to ma na celu upowszechnienie wiedzy ogólnej na temat Programu. Realizowane w ramach tego działania projekty komunikacyjne zapewniają dostęp do wiedzy o zakresie pomocy oraz ogólnych zasadach dotyczących wdrażania Programu, a także o zakresie udzielanej pomocy przez Unię Europejską Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Programu.

Informacje przekazywane są poprzez następujące formy komunikacji:

a) szkolenia, konferencje i seminaria

przewiduje się organizowanie szkoleń, konferencji i seminariów, w trakcie których prezentowane będą informacje o działaniach Programu, ich zadaniach i celach, systemie wdrażania. Na spotkaniach tych przekazywane będą materiały informacyjne drukowane oraz na nośnikach elektronicznych, dotyczące zasad funkcjonowania Programu;

b) publikacja materiałów informacyjnych

elementem działań informacyjnych będzie przygotowywanie i publikacja materiałów informacyjnych o Programie;

c) publikacja aktualnych informacji i dokumentów dotyczących Programu na stronach internetowych

w obrębie portalu internetowego MRiRW znajdują się strony dotyczące Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Od połowy 2005 roku na stronach tych zamieszczane są aktualne informacje o Programie, w tym projekty dokumentów programowych (Krajowego Planu Strategicznego Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013). Na stronie są również umieszczone obowiązujące akty prawne oraz projekty aktów prawnych dotyczące Programu. Informacje dotyczące Programu będą umieszczane w utworzonym portalu internetowym Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

d) współpraca ze środkami masowego przekazu

do działań na rzecz informowania społeczeństwa o Programie zostaną włączone środki masowego przekazu: telewizja, radio, prasa: ogólnopolska, regionalna, branżowa rolnicza, itp. MRiRW będzie przekazywać informacje o Programie w formie komunikatów prasowych, konferencji prasowych, udzielane będą również informacje na prośbę zainteresowanych mediów. Rozwijana będzie także współpraca z redakcjami w zakresie rozpowszechniania informacji i materiałów przygotowanych przez MRiRW.

13.1.2. Przekazywanie beneficjentom Programu szczegółowych informacji dotyczących warunków i zasad udzielania pomocy

Celem tego działania jest dostarczenie szczegółowych, aktualnych i sprawdzonych informacji o pomocy oferowanej w ramach Programu.

Informacje przekazywane są w formie:

a) publikacji materiałów informacyjnych;

instytucje, którym powierzono wdrażanie, przygotowują informacje o Programie, w tym publikacje drukiem z opisem działań oraz szczegółowymi zasadami przyznawania pomocy. Informacje te ukażą się również w trybie elektronicznego przekazywania danych;

b) punkty informacyjne;

Instytucja Zarządzająca i instytucje, którym powierzono wdrażanie biorą udział w przekazywaniu informacji na temat Programu, w tym udzielanie szczegółowych wyjaśnień dotyczących warunków udziału w Programie jak i bezpośrednich wskazówek związanych z procedurą ubiegania się o pomoc. Działania te są prowadzone przez bezpośredni kontakt z klientami w punktach informacyjnych, kontakt telefoniczny, w tym poprzez infolinie lub pisemne udzielanie wyjaśnień;

c) współpraca ze środkami masowego przekazu na poziomie lokalnym i regionalnym;

współpraca Instytucji Zarządzającej oraz instytucji, którym powierzono wdrażanie, ze środkami masowego przekazu ma na celu zapewnienie przekazania informacji jak najszerszej grupie potencjalnych odbiorców;

d) współpraca z instytucjami, organizacjami pozarządowymi, partnerami społeczno-gospodarczymi, związkami i stowarzyszeniami branżowymi i zawodowymi, związkami wyznaniowymi, Izbami Rolniczymi i Ośrodkami Doradztwa Rolniczego oraz jednostkami samorządu terytorialnego, zaangażowanymi w proces informowania o Programie;

celem współpracy będzie zapewnienie odpowiedniego przekazywania szczegółowych, pewnych i aktualnych informacji potencjalnym beneficjentom Programu. Współpraca ta będzie polegała na bezpośrednim przekazywaniu informacji do podmiotów współpracujących, przekazywaniu publikacji i materiałów informacyjnych do dystrybucji oraz poprzez elektroniczną wymianę aktualnych informacji o Programie;

e) prowadzenie tematycznych stron internetowych poświęconych Programowi;

celem współpracy jest upowszechnienie aktualnych informacji na temat Programu, w tym w zakresie stanu jego realizacji i zmian następujących w Programie. Instytucja Zarządzająca i instytucje, którym powierzono wdrażanie, współpracują z instytucjami, organizacjami pozarządowymi, środkami masowego przekazu oraz innymi podmiotami uczestniczącymi w procesie informowania przy publikowaniu informacji na temat Programu, na stworzonych przez nie tematycznych stronach internetowych;

f) produkcja i wydawanie tablic informacyjnych;

instytucje, którym powierzono wdrażanie przygotują tablice informujące o udziale środków Unii Europejskiej w realizacji projektów; tablice te będą wydawane beneficjentom w celu umieszczenia ich w miejscach realizacji projektów. Tablice będą wykonane i dystrybuowane zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1974/2006.

13.1.3. Zapewnienie odpowiedniej i aktualnej informacji o Programie instytucjom, którym powierzono wdrażanie

Działanie to ma na celu zwiększenie efektywności procesu informowania o Programie poprzez przekazywanie aktualnych i pewnych informacji do instytucji, którym powierzono wdrażanie. Instytucja Zarządzająca realizuje na bieżąco projekty służące zwiększaniu i pogłębianiu wiedzy na temat Programu.

Informacje przekazywane są poprzez następujące formy komunikacji:

a) szkolenia, konferencje, seminaria;

b) współpracę w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich;

c) punkty informacyjne;

d) w trybie elektronicznego przekazywania danych.

Wszystkie przygotowywane materiały informacyjne oraz komunikaty o naborach wniosków będą zawierały, zgodnie z aneksem VI rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 informacje o wkładzie finansowym Wspólnoty oraz Funduszu, z którego pochodzą środki na realizację Programu oraz w ramach jakiej osi Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 realizowane jest dane działanie.

Zmiany dokonywane w Programie w oparciu o uchwały Komitetu Monitorującego i decyzje Komisji Europejskiej, w okresie jego realizacji, będą niezwłocznie publikowane i komunikowane potencjalnym beneficjentom i ogółowi społeczeństwa.

13.2. Działania przewidziane w celu poinformowania beneficjentów o wkładzie Wspólnoty i wizualizacji Programu

Celem działania będzie wypromowanie Programu, zwiększenie świadomości społeczeństwa na temat wkładu Wspólnoty oraz rozpowszechnienie wizualnej marki Programu. Odbiorcami projektów komunikacyjnych realizowanych w ramach tego działania będą: ogół społeczeństwa, środki masowego przekazu, partnerzy społeczni i gospodarczy, organizacje i instytucje pozarządowe, związki, stowarzyszenia i instytucje, działające bezpośrednio i pośrednio w sektorze rolnym i na obszarach wiejskich, centra informacji europejskiej, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce.

Informacje przekazywane są poprzez następujące formy komunikacji:

a) promocję Programu i wkładu Wspólnoty podczas ogólnopolskich i lokalnych imprez, poświęconych rolnictwu i obszarom wiejskim

Instytucja Zarządzająca uczestniczy w imprezach organizowanych na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym, w tym: targach, konferencjach, seminariach, szkoleniach poświęconych tematyce rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, przekazując na ich forum bieżące informacje dotyczące Programu, w tym publikacje, broszury, materiały informacyjno-edukacyjne itp.;

b) wizualizację Programu w środkach masowego przekazu

przygotowywane będą publikacje prasowe, informacje i materiały dla redakcji radiowych i telewizyjnych, służące wizualizacji Programu poprzez przekazywanie najważniejszych informacji dotyczących Programu oraz przedstawianie logo Programu;

c) stosowanie odpowiednich oznakowań, przyjętych dla Programu zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 oraz rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1974/2006, ustanawiającym szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW)

Instytucja Zarządzająca określi sposób oznakowania projektów i przedsięwzięć, realizowanych w ramach PROW w oparciu o wytyczne Aneksu VI rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006. Instytucje, którym powierzono wdrażanie oraz beneficjenci Programu będą zobowiązani do przestrzegania zasad oznakowania i stosowania odpowiednich logotypów oraz tekstów informacyjnych, dotyczących zakresu i poziomu wkładu Wspólnoty w realizację Programu.

13.3. Działania mające na celu poinformowanie ogółu społeczeństwa o roli odgrywanej przez Wspólnotę w Programie oraz rezultatach Programu

13.3.1. Informowanie o roli Wspólnoty oraz rezultatach osiąganych w trakcie realizacji Programu

W celu zapewnienia odpowiedniej i bezpośredniej informacji na temat realizacji Programu, osiągniętych rezultatów, a także o zakresie udzielanej pomocy przez Unię Europejską Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Programu prowadzone będą działania, którego odbiorcami będą: ogół społeczeństwa, instytucje, stowarzyszenia i organizacje działające w sektorze rolnym i na obszarach wiejskich oraz środki masowego przekazu, a także organizacje społeczne i gospodarcze, organizacje pozarządowe, centra informacji europejskiej, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce.

Informacje przekazywane są poprzez następujące formy komunikacji:

a) konferencje i seminaria

organizowane będą konferencje i seminaria o zasięgu krajowym i regionalnym poświęcone upowszechnianiu wiedzy na temat roli Wspólnoty, realizacji Programu, aktualnego stanu wdrażania oraz podsumowaniu w zakresie osiągania celów i założonych rezultatów Programu;

b) publikacja materiałów informacyjnych

elementem działań informacyjnych będzie przygotowywanie i publikacja materiałów informacyjno-edukacyjnych, dotyczących realizacji, aktualnego stanu wdrażania oraz podsumowaniu w zakresie osiągania celów i założonych rezultatów Programu;

c) publikacja aktualnych informacji i dokumentów dotyczących Programu na stronach internetowych

w obrębie portalu internetowego MRiRW znajdują się strony dotyczące Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013;

wymiana informacji dotyczących Programu będzie się odbywała także przy wykorzystaniu struktur administracyjnych i za pośrednictwem Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich;

d) publikowanie list beneficjentów pomocy

zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 oraz z wymogami Dyrektywy 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 października 1995 roku, w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych oraz swobodnego przepływu tych danych oraz zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. Nr 133, poz. 883 z późn. zm.) Instytucja Zarządzająca publikuje (w wersji elektronicznej lub inaczej) wykaz beneficjentów otrzymujących wsparcie z programów rozwoju obszarów wiejskich, nazwy działań i kwoty wkładu ze środków publicznych przyznanych na te działania. Instytucja Zarządzająca dba, aby beneficjenci byli informowani o tym, że przyjęcie pomocy finansowej wiąże się również z wyrażeniem zgody na ich włączenie do wykazu beneficjentów.

13.3.2. Przekazywanie informacji o Programie i jego rezultatach oraz wkładzie Wspólnoty instytucjom zaangażowanym we wdrażanie strategii komunikacyjnej

W proces informowania o programie powinna być włączona jak największa liczba instytucji, organizacji pozarządowych, partnerów społeczno-gospodarczych oraz związków zawodowych, stowarzyszeń i organizacji, działających w sektorze rolnym i obszarów wiejskich oraz jednostki samorządu terytorialnego. Podmioty te powinny być włączone w proces informowania zarówno na poziomie krajowym, regionalnym jak i lokalnym. Instytucja Zarządzająca i instytucje, którym powierzono wdrażanie, powinny zapewnić odpowiedni przekaz informacji do tych podmiotów.

Informacje przekazywane są poprzez następujące formy komunikacji:

a) szkolenia, konferencje i seminaria

celem realizowanych projektów będzie przekazanie bieżących informacji ogólnych i szczegółowych podmiotom biorącym udział w przekazywaniu informacji ogółowi społeczeństwa, a przede wszystkim potencjalnym beneficjentom Programu;

b) publikacja i dystrybucja materiałów informacyjnych

w celu zapewnienia aktualnej i pełnej wiedzy o Programie, Instytucja Zarządzająca i instytucje, którym powierzono wdrażanie opracowują i publikują materiały informacyjne dla beneficjentów, które będą przekazane do dystrybucji podmiotom współpracującym z nimi w procesie informowania o Programie;

c) współpraca w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich

Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich ma na celu zapewnienie przepływu szczegółowej wiedzy i wymiany doświadczeń na temat Programu oraz dziedzin pokrewnych, związanych z rozwojem obszarów wiejskich, wszystkim podmiotom współpracującym i korzystającym z Sieci;

d) punkty informacyjne

Instytucja Zarządzająca i instytucje, którym powierzono wdrażanie przekazują informacje na temat Programu, udzielają szczegółowych wyjaśnień dotyczących warunków udziału w Programie, jak i bezpośrednich wskazówek związanych z procedurą ubiegania się o pomoc podmiotom współpracującym w procesie przekazywania informacji. Działania te są prowadzone przez bezpośredni kontakt z klientami w punktach informacyjnych, kontakt telefoniczny, w tym infolinie lub pisemne udzielanie wyjaśnień.

Finansowanie realizacji strategii

Strategia będzie finansowana ze środków "Pomocy technicznej" i ze środków własnych instytucji zaangażowanych w realizację działań edukacyjnych oraz informacyjno-promocyjnych. Na lata 2007-2013 na realizację powyższych działań planuje się przeznaczyć 28 mln euro. Kwota ta została wyliczona w oparciu o doświadczenia z realizacji PROW 2007-2013 w latach 2007-2012 oraz w oparciu o doświadczenia z realizacji strategii informacyjno-promocyjnej Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006 i Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006. Przy kalkulacji kwoty koniecznej do realizacji działań informacyjnych brano pod uwagę liczbę potencjalnych beneficjentów Programu (około 2 mln), ich wiedzę i doświadczenie w zakresie programów finansowanych ze środków UE, analizę narzędzi do skutecznego przekazywania informacji, jak również ceny usług komunikacyjnych i promocyjnych, funkcjonujące na rynku polskim.

Podział indykatywny na lata 2007-2013 [w euro]

Instytucje odpowiedzialne za realizację strategii

Na poziomie krajowym za koordynację i nadzór nad realizacją działań komunikacyjnych, odpowiada Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, pełniący funkcję Instytucji Zarządzającej Programem. Odpowiednie Departamenty, zgodnie z kompetencjami, odpowiadają za ogólną koordynację realizacji Planu oraz za realizację i nadzór nad działaniami edukacyjnymi, informacyjnymi, promocyjnymi i za współpracę w tym zakresie z instytucjami, którym powierzono wdrażanie.

MRiRW jest odpowiedzialne za przekazywanie i dostarczanie informacji o Programie do ogółu społeczeństwa i potencjalnych beneficjentów oraz podmiotów zaangażowanych w proces informowania o Programie.

Instytucje, którym powierzono wdrażanie Programu, są odpowiedzialne za dostarczanie aktualnych, pewnych oraz szczegółowych informacji potencjalnym beneficjentom Programu oraz podmiotom zaangażowanym w proces informowania o Programie na poziomie regionalnym i lokalnym.

System oceny i monitorowania wdrażania strategii

1. Raporty i analizy

Monitorowanie i ocena wdrażania strategii komunikacyjnej Programu będą realizowane w oparciu o dane, uzyskane z następujących informacji i raportów:

a) raportów instytucji, którym powierzono wdrażanie poszczególnych działań Programu;

b) opinii zbieranych za pośrednictwem interaktywnych elementów strony internetowej;

c) informacji od instytucji zaangażowanych w promocję i informowanie o Programie;

d) w oparciu o dane, dostarczone przez podmioty współpracujące z Krajową Siecią Obszarów Wiejskich;

e) analizy efektywności realizowanych działań informacyjnych;

f) ankiety wypełniane przez odbiorców informacji;

g) raporty niezależnych ekspertów, oceniające wpływ przekazywanych informacji na wiedzę o Programie i postrzeganie go przez ogół społeczeństwa i poszczególnych beneficjentów.

2. Kryteria oceny strategii:

a) dobór kanałów informacyjnych do poszczególnych grup odbiorców;

b) ilość uczestników konferencji i seminariów,

c) słuchalność lub oglądalność audycji radiowych i telewizyjnych w poszczególnych grupach odbiorców;

d) klarowność przekazu o Programie w warstwie graficznej w poszczególnych grupach odbiorców;

e) klarowność przekazu o Programie w warstwie tekstowej w poszczególnych grupach odbiorców;

f) powszechność i łatwość w dostępie do informacji o Programie;

g) aktualność przekazywanych informacji.

3. Wskaźniki monitorowania

Badanie efektywności realizowanych działań w ramach strategii komunikacyjnej będzie się również odbywało w oparciu o następujące wskaźniki monitorowania:

1) Liczba publikowanych materiałów informacyjnych;

2) Liczba przeprowadzonych seminariów;

3) Liczba zorganizowanych konferencji;

4) Liczba zorganizowanych szkoleń;

5) Liczba beneficjentów zgłaszających się do punktów informacyjnych;

6) Liczba materiałów informacyjnych przekazanych do podmiotów zaangażowanych w proces informowania;

7) Liczba materiałów informacyjnych przekazywanych na nośnikach elektronicznych;

8) Liczba klientów punktów informacyjnych;

9) Liczba zarejestrowanych wejść na strony internetowe poświęcone Programowi;

10) Liczba publikowanych materiałów edukacyjnych.

14.

WYZNACZENIE PARTNERÓW, Z KTÓRYMI PRZEPROWADZONO KONSULTACJE I WYNIKI TYCH KONSULTACJI

14.1. Wyznaczenie partnerów, z którymi przeprowadzono konsultacje

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013) został przygotowany na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Projekt Programu był szeroko konsultowany podczas licznych konferencji, warsztatów i spotkań organizowanych w MRiRW, w innych resortach oraz we wszystkich województwach, podczas których koncentrowano się szczególnie na wyborze i omówieniu działań do Programu, możliwym zakresie wsparcia w ramach tych działań, poziomie finansowania oraz systemie instytucji wdrażających. W konsekwencji uwag wnoszonych podczas licznych warsztatów i konferencji projekt Programu ulegał zmianom.

MRiRW rozpoczęło prace nad Programem w czerwcu 2005 r. Równocześnie zwrócono się z prośbą do samorządów województw o analizę potrzeb regionów w zakresie rozwoju obszarów wiejskich i o przedstawienie listy i hierarchii działań, których wdrażanie jest uzasadnione w danym regionie. Uzyskanie tego typu informacji z województw umożliwiło lepsze rozpoznanie potrzeb na poziomie regionalnym w zakresie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Wstępny projekt Programu (wersja z czerwca 2005 r.) został uzgodniony z jednostkami organizacyjnymi MRiRW, z Kierownictwem MRiRW, a następnie z innymi resortami, w tym przede wszystkim z Ministerstwem Finansów, Ministerstwem Rozwoju Regionalnego, Ministerstwem Środowiska, jak również z Komisją Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego, w której skład wchodzą przedstawiciele rządu i reprezentatywnych ogólnopolskich organizacji samorządu terytorialnego: Związku Miast Polskich, Unii Metropolii Polskich, Związku Gmin Wiejskich, Unii Miasteczek Polskich, Związku Powiatów Polskich i Konwentu Marszałków. Ponadto projekt (wersje 1-5) konsultowano z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencją Rynku Rolnego i innymi instytucjami, instytutami naukowymi, Polską Akademią Nauk, jak również z urzędami wojewódzkimi, urzędami marszałkowskimi, urzędami miast i gmin oraz przedstawicielami licznych organizacji społeczno-gospodarczych, pozarządowych i związków zawodowych związanych z tematyką rolnictwa i ochrony środowiska, a także przyrody. Wykaz organizacji i instytucji, z którymi był konsultowany PROW 2007-2013, znajduje się w załączniku 16 do Programu.

W ramach procesu konsultacji Programu, projekt dokumentu został udostępniony na stronie internetowej MRiRW, co pozwalało wszystkim zainteresowanym osobom i organizacjom na zapoznanie się z dokumentem i przekazanie uwag do Programu.

W połowie 2005 r. MRiRW zorganizowało spotkanie, którego celem było omówienie kwestii związanych z programowaniem rozwoju obszarów wiejskich w ramach nowej perspektywy finansowej. Podczas spotkania przedstawiciele władz samorządowych województw zaprezentowali analizy potrzeb poszczególnych województw.

W listopadzie i grudniu 2005 r., odbyły się dwa spotkania z przedstawicielami urzędów marszałkowskich. Spotkania te miały na celu omówienie zapisów projektu Programu w kontekście realizacji działań, dotychczas wdrażanych w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich oraz Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006.

W dniach od 30 listopada do 1 grudnia 2005 r. w Krakowie odbyła się międzynarodowa konferencja pt. "Przyszłość rozwoju obszarów wiejskich w Europie". W spotkaniu tym uczestniczyło ok. 180 osób, m.in. przedstawiciele jednostek samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych oraz innych resortów. Konferencja ta miała na celu upowszechnianie informacji dotyczących Programu, jak również była dodatkowym elementem konsultacji społecznych. W programie konferencji każdego dnia przewidziano czas na pytania i dyskusję. Podczas konferencji przedstawiono stan wdrażania programów rozwoju obszarów wiejskich oraz przygotowania do okresu programowania na lata 2007-2013 w państwach członkowskich UE.

W programie konferencji znalazły się warsztaty, obejmujące następujące tematy:

1. Leader;

2. Rolnictwo a środowisko;

3. Krajowe plany strategiczne;

4. Wdrażanie.

Warsztaty poprowadzili przedstawiciele MRiRW, natomiast prezentacje przedstawili zaproszeni eksperci z państw członkowskich UE.

W grudniu 2005 r. powołano w MRiRW zespoły robocze ds. działań PROW, systemu zarządzania, systemu wdrażania, systemu finansowego, systemu monitorowania i ewaluacji oraz systemu informatycznego do obsługi Programu.

W styczniu 2006 r. projekt PROW 2007-2013 przekazano pod obrady Komitetu Europejskiego Rady Ministrów, a w lutym 2006 r. pod obrady Komitetu Rady Ministrów.

W marcu 2006 r. w MRiRW przygotowano czwartą wersję projektu Programu. Projekt ten składał się z działań wybranych na podstawie uzgodnień krajowych projektu z września 2005 r., uwzględniając z jednej strony potrzeby i oczekiwania społeczne, a z drugiej możliwości wdrożeniowe wszystkich instrumentów, jak również planowane alokacje finansowe na lata 2007-2013 (wówczas ok. 12 mld euro ze środków EFRROW).

W marcu 2006 r. odbyła się konferencja w Puławach, na którą zaproszono przedstawicieli urzędów marszałkowskich, urzędów wojewódzkich oraz ARiMR. W konferencji uczestniczyło ok. 100 osób. Podczas konferencji zaprezentowano efekty prac zespołów roboczych ds. działań PROW oraz założenia przygotowanej kolejnej wersji Programu, w szczególności omówiono zapisy dotyczące wszystkich działań i zakres wsparcia.

W kwietniu 2006 r. w MRiRW odbyła się konferencja uzgodnieniowa rozpoczynająca cykl spotkań w regionach, w której wzięli udział przedstawiciele administracji rządowej i samorządowej, organizacji społecznych, branżowych oraz szkół wyższych. W konferencji wzięło udział około 100 osób. Celem konferencji było omówienie i uzgodnienie założeń Programu.

W maju i czerwcu 2006 r. w każdym z 16 województw odbyły się konferencje regionalne, na które zostali zaproszeni przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego, partnerów społeczno-gospodarczych, organizacji pozarządowych i związków zawodowych związanych z problematyką rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa. W każdej z konferencji uczestniczyło od 80 do 250 osób. Kalendarz konferencji regionalnych został przedstawiony w poniższej tabeli.

Kalendarz konferencji regionalnych na temat stanu prac nad Krajowym Programem Strategicznym i Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

		Data konferencji
		18.05.2006
		23.05.2006
		23.05.2006
		24.05.2006
		29.05.2006
		30.05.2006
		31.05.2006
		01.06.2006
		02.06.2006
		05.06.2006
		06.06.2006
		07.06.2006
		08.06.2006
		08.06.2006
		12.06.2006
		12.06.2006

Tematem konferencji był Krajowy Plan Strategiczny oraz Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, w szczególności zapisy odnośnie działań Programu. Największym zainteresowaniem cieszyły się działania: Renty strukturalne, Ułatwianie startu młodym rolnikom, Modernizacja gospodarstw rolnych, Program rolnośrodowiskowy. W trakcie konferencji uczestnicy zadawali pytania oraz zgłaszali swoje uwagi. Na wszystkie pytania i uwagi przedstawiciele MRiRW udzielali wyczerpujących odpowiedzi i wyjaśnień.

Podczas ww. konferencji uczestnicy postulowali m.in.: wprowadzenie kryteriów regionalnych w przypadku działania Renty strukturalne, umożliwienie wsparcia prac poscaleniowych, zwiększenie alokacji na działania Osi 3, zwiększenie premii dla młodych rolników, zwiększenie limitu pomocy w ramach działań (w szczególności Modernizacja gospodarstw rolnych, Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej), włączenie do Programu zapisów umożliwiających wspieranie projektów z zakresu budowy przydomowych oczyszczalni ścieków. Dyskutowano również nad metodologią podziału środków na koperty regionalne.

14.2. Wyniki konsultacji

W ramach konsultacji zgłoszono szereg uwag do opisów poszczególnych działań jak również dotyczących wprowadzenia innych działań wynikających z przepisów rozporządzenia. Rady (WE) nr 1698/2005. Najistotniejsze uwagi dotyczyły definicji beneficjenta oraz warunków dostępu w poszczególnych działaniach. Uwagi dotyczyły tez wprowadzenia zmian w zakresie wysokości kwot i limitów pomocy. Dotyczyło to przede wszystkim działań inwestycyjnych adresowanych do producentów rolnych i przetwórców. Ponadto wiele uwag dotyczyło szczegółowych zakresów wsparcia w poszczególnych działaniach. Ponadto w trakcie konsultacji regionalnych zgłoszono następujące uwagi: wprowadzenie kryteriów regionalnych w przypadku działania Renty strukturalne, umożliwienie wsparcia prac poscaleniowych, zwiększenie alokacji na działania Osi 3, zwiększenie premii dla młodych rolników, zwiększenie limitu pomocy w ramach działań (w szczególności Modernizacja gospodarstw rolnych, Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej), włączenie do Programu zapisów umożliwiających wspieranie projektów z zakresu budowy przydomowych oczyszczalni ścieków. Postulowano pozostawienie działania Wspieranie gospodarstw niskotowarowych przy zmianie kryteriów dostępu.

Wszystkie uwagi do projektu dokumentu były przedmiotem analiz zespołów roboczych powołanych do opracowania poszczególnych instrumentów i w miarę możliwości uwzględniane, biorąc pod uwagę możliwości finansowe, wdrożeniowe oraz zakres wsparcia z EFRROW wynikający z rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005. Część uwag i postulatów była analizowana pod kątem wprowadzenia odpowiednich możliwości wsparcia w ramach innych instrumentów, zwłaszcza funduszy strukturalnych realizowanych w ramach polityki spójności.

W lipcu 2006 r. powstała piąta wersja projektu Programu, w której uwzględniono wnioski z konferencji oraz efekty prac grup roboczych MRiRW.

W dniu 1 sierpnia 2006 r. Rada Ministrów przyjęła projekt Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (wersja piąta). Szczegółową listę najistotniejszych uwag wraz z informacją, czy zostały uwzględnione w Programie, przedstawia poniższa tabela.

Najważniejsze uwagi zgłoszone do poszczególnych działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (wersja z marca 2006 r.) podczas konsultacji społecznych

		Uwaga uwzględniona/nie uwzględniona

15.

RÓWNOŚĆ MĘŻCZYZN I KOBIET ORAZ NIEDYSKRYMINACJA

15.1. Działania promujące równość mężczyzn i kobiet na poszczególnych etapach realizacji programu (projekt, realizacja, monitorowanie i ocena)

Zasada równości kobiet i mężczyzn stanowi jedną z przekrojowych polityk Unii Europejskiej. W przypadku Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich zasada jest wyrażona poprzez właściwe przygotowanie i wdrażanie Programu.

Działania Programu będą realizowane zgodnie z ustawodawstwem wspólnotowym, w tym dotyczącym równouprawnienia kobiet i mężczyzn.

Na etapie programowania kryteria dostępu do pomocy w ramach Programu zostały określone na każdym etapie opracowania w taki sposób, aby żadna z płci nie była dyskryminowana ani faworyzowana.

Na etapie wdrażania o przyznaniu wsparcia decyduje spełnienie warunków udzielenia pomocy, które mają charakter obiektywnych i przejrzystych kryteriów związanych z celem danego instrumentu lub wynikają z prawa wspólnotowego.

Na etapie monitorowania i sprawozdawczości, zgodnie z ust. 3 art. 81 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w przypadkach, w których pozwala na to charakter pomocy, dane odnoszące się do wskaźników dzieli się według płci i wieku beneficjentów. Zgodnie z powyższym monitorowanie Programu uwzględni dane ukazujące udział mężczyzn i kobiet w niniejszym Programie. Udział obydwu płci, za pomocą odpowiednich wskaźników, będzie monitorowany i wykazywany dla następujących działań:

- Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie;

- Ułatwianie startu młodym rolnikom;

- Renty strukturalne;

- Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów;

- Modernizacja gospodarstw rolnych;

- Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności;

- Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW);

- Program rolnośrodowiskowy;

- Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne;

- Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej;

- Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw;

- Podejście Leader (wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja).

W sprawozdaniach z realizacji programu zawarte będą informacje na temat przestrzegania polityki równych szans.

Na etapie oceny, m.in. na podstawie pozyskanych w trakcie realizacji Programu wskaźników monitorowania oraz przeprowadzonych badań i ekspertyz, będzie możliwe analizowanie danych w podziale na płeć i w rezultacie dokonanie oceny instrumentów wsparcia ze względu na przestrzeganie zasad polityki równości podczas ich realizacji oraz potencjalny wpływ wsparcia na równość szans kobiet i mężczyzn.

15.2. Sposób zapobiegania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną na różnych etapach realizacji Programu

Działania Programu będą zgodne z ustawodawstwem wspólnotowym dotyczącym zapobiegania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Kryteria dostępu do pomocy dostępnej w ramach Programu zostały określone na każdym etapie opracowania w sposób zapobiegający wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.

O przyznaniu wsparcia decyduje spełnienie warunków udzielenia pomocy, które mają charakter obiektywnych i przejrzystych kryteriów związanych z celem danego instrumentu lub wynikają z prawa wspólnotowego.

W Polsce występują ponadto instytucje mające za zadanie przeciwdziałanie i walkę z wszelkimi formami dyskryminacji. Instytucją wspierającą równość jest Rzecznik Praw Obywatelskich. Ponadto funkcjonują odrębne organy zajmujące się szczególnym rodzajem dyskryminacji, jak: Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, w kompetencji którego leży przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność a także Departament do Spraw Kobiet, Rodziny i Przeciwdziałania Dyskryminacji w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, który koordynuje m.in. działania związane ze statusem kobiet i rodziny w społeczeństwie oraz realizuje zadania związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji z jakichkolwiek powodów we wszystkich dziedzinach życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Departament ten brał udział w konsultacjach i nie zgłosił uwag do Programu.

16.

OPERACJE W RAMACH POMOCY TECHNICZNEJ

16.1. Opis działań pomocniczych w zakresie przygotowania, zarządzania, monitorowania, oceny, informacji i kontroli, finansowanych z pomocy technicznej

Podstawa prawna

Art. 66. 2. rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Art. 40 oraz pkt 16.1 załącznika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

Art. 13 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1320/2006 z dnia 5 września 2006 r. ustanawiającego zasady przejścia do systemu wsparcia rozwoju obszarów wiejskich określonego w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005 (Dz. Urz. UE L. 243/6 z 6.9.2006 r.).

Cel

1. Umożliwienie sprawnego funkcjonowania podmiotów odpowiedzialnych za przygotowanie, zarządzanie, wdrażanie, kontrolę, monitoring i ocenę PROW.

2. Zapewnienie warunków efektywnego działania Komitetu Monitorującego oraz jego grup (zespołów) roboczych.

3. Wdrożenie sprawnego i efektywnego systemu informacji i promocji PROW oraz następnego okresu programowania.

4. Stworzenie i utrzymanie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

5. Finansowanie wydatków określonych w art. 13 ust. 1 rozporządzenia Komisji (WE) nr 1320/2006 z dnia 5 września 2006 r.

Zakres pomocy

Pomoc jest udzielana na realizację projektów związanych ze wzmocnieniem systemu zarządzania, monitorowania, oceny i kontroli stopnia realizacji Programu. Ponadto ma na celu wdrożenie sprawnego i efektywnego funkcjonowania systemu informacji o PROW i jego promocji a także utworzenie i zapewnienie funkcjonowania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich. W ramach pomocy możliwe jest finansowanie działań informacyjno-promocyjnych dotyczących następnego okresu programowania oraz ocen ex post, audytów i przygotowywania końcowych sprawozdań dotyczących poprzedniego okresu programowania.

Opis

W ramach Pomocy technicznej realizowane będą trzy schematy:

Schemat I: Wzmocnienie systemu zarządzania, monitorowania, wdrażania, kontroli i oceny stopnia realizacji Programu

W celu zapewnienia skutecznej realizacji działań PROW konieczne jest odpowiednie przygotowanie wszystkich uczestników procesu jego wdrażania oraz zapewnienie im optymalnych warunków wykonywania powierzonych zadań. W szczególności istotne jest zapewnienie odpowiedniego wsparcia dla instytucji odpowiedzialnych za zarządzanie, wdrażanie, monitorowanie i ocenę oraz kontrolę realizacji PROW.

Ponadto w ramach schematu możliwe jest finansowanie ocen ex post, audytów i przygotowywania końcowych sprawozdań dotyczących poprzedniego okresu programowania, a także prac związanych z przygotowywaniem kolejnego okresu programowania, w tym oceny ex-ante.

Schemat II: Działania informacyjne i promocyjne

W celu zapewnienia jak najlepszej promocji PROW i pogłębienia wiedzy na temat zasad jego działania oraz możliwości otrzymania pomocy a także bieżącego informowania o przebiegu realizacji PROW niezbędna jest znajomość zagadnień związanych z PROW wśród społeczeństwa. Realizacja działań Schematu znacząco wpłynie na korzystny wizerunek i akceptację PROW, a także przyczyni się do szybszej i skuteczniejszej absorpcji środków finansowych.

Ponadto w ramach schematu możliwe jest finansowanie działań informacyjno-promocyjnych dotyczących następnego okresu programowania.

Schemat III: Stworzenie i utrzymanie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich

W celu umożliwienia prowadzenia działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, poprzez wymianę i rozpowszechnianie informacji na ich temat wśród wszystkich zainteresowanych partnerów, identyfikację i analizę dobrych praktyk, wymianę istotnych dla rozwoju obszarów wiejskich doświadczeń oraz transfer "know-how" w tym zakresie utworzona zostanie Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich. Realizacja działań Schematu ma na celu finansowanie stworzenia struktury potrzebnej do prowadzenia Sieci oraz utrzymanie jej.

Beneficjenci

Pomoc finansowa udzielona zostanie podmiotom zaangażowanym w realizację zadań wynikających z Programu. W szczególności są to:

- Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi;

- Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa;

- Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej;

- podmioty, którym zostaną delegowane zadania instytucji zarządzającej;

- instytucje odpowiedzialne za realizację strategii komunikacyjnej zgodnie z rozdziałem 13 Programu;

- podmioty zaangażowane w działania związane z utworzeniem i utrzymaniem, zarządzaniem i obsługą Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich, zgodnie z Planem działania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

Forma i wysokość pomocy

Pomoc będzie udzielana na zasadzie zwrotu poniesionych kosztów. Projekty mogą być realizowane w kilku etapach.

Poziom wsparcia

Poziom pomocy udzielanej beneficjentowi może wynosić maksymalnie 100% wysokości kosztów kwalifikowalnych.

Kryteria dostępu i wyboru projektów

A - kryteria dostępu

1) projekt jest zgodny z celami Pomocy technicznej;

2) projekt obejmuje koszty kwalifikowalne;

3) okres realizacji projektu jest zgodny z okresem realizacji PROW - przewiduje się możliwość skrócenia okresu realizacji z powodu konieczności rozliczenia środków Unii Europejskiej.

B - kryteria wyboru

Pomoc techniczna przewidziana jest jako wsparcie określonych beneficjentów, udzielane w zależności od istniejących i zgłoszonych potrzeb.

Wdrożenie

Podmiot uprawniony do ubiegania się o wsparcie w ramach pomocy technicznej składa wniosek o przyznanie pomocy wraz z załącznikami do ARiMR. Wnioski są weryfikowane pod względem formalnym oraz merytorycznym. ARiMR podpisuje umowy z wnioskodawcami, których wnioski zostały pozytywnie zweryfikowane.

W przypadku, gdy wnioskodawcą jest ARiMR, pomoc techniczną przyznaje minister właściwy do spraw rozwoju wsi.

Jeżeli jest to wymagane wnioskodawca realizuje projekt przeprowadzając, przetarg na wyłonienie wykonawcy. Po zakończeniu realizacji etapu/całego przedsięwzięcia, wnioskodawca składa stosowny wniosek o płatność do ARiMR. ARiMR przeprowadza weryfikację wniosku pod względem formalnym i zgodności z zapisami umowy. Po dokonaniu weryfikacji ARiMR dokonuje płatności.

Zasięg geograficzny

Cały kraj.

Liczba beneficjentów

Zgodnie z kategoriami beneficjentów wymienionymi w części Beneficjenci.

Wskaźniki monitorowania

Wskaźniki produktu:

1) liczba beneficjentów;

2) liczba projektów;

3) całkowita wartość projektów;

4) Wskaźnik rezultatu: liczba przeprowadzonych działań.

Koszty kwalifikowalne

Kwalifikowalne będą wydatki poniesione od dnia 1 stycznia 2007 roku.

Lista kosztów kwalifikowalnych w ramach Pomocy Technicznej będzie stanowiła załącznik do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania, wypłaty lub zwracania pomocy technicznej.

Wydatek można uznać za kwalifikowalny jeżeli:

1) jest niezbędny dla realizacji projektu;

2) jest racjonalny;

3) jest rzetelnie udokumentowany i możliwy do zweryfikowania;

4) jest spójny z obowiązującymi przepisami;

5) jest ujęty na liście kosztów kwalifikowalnych.

Specyficzne dla Programu wskaźniki dodatkowe i skwantyfikowane wartości docelowe

16.2. Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich

Podstawa prawna

Art. 68 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.).

Zasięg geograficzny

Zasięg funkcjonowania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich obejmuje terytorium całego kraju.

Cel

Celem istnienia Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich jest wsparcie wdrażania i oceny polityki w zakresie rozwoju obszarów wiejskich oraz identyfikacja, analiza, rozpowszechnianie oraz wymiana informacji i wiedzy w tym zakresie wśród wszystkich zainteresowanych partnerów na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym oraz wspólnotowym.

Procedura i harmonogram ustanowienia Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich

Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich w Polsce będzie utworzona najpóźniej do dnia 31 grudnia 2008 roku i będzie miała charakter otwarty. Skupiać będzie struktury administracyjne (na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym) oraz zainteresowane podmioty, które przyczyniają się do rozwoju obszarów wiejskich oraz mają w sposób bezpośredni lub pośredni wpływ na lepsze wykorzystanie instrumentów Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Będą to przede wszystkim struktury administracyjne, m.in. samorządy województw, gmin i powiatów, organizacje branżowe, izby rolnicze, instytuty resortowe, organizacje pozarządowe, jednostki badawczo-rozwojowe, ośrodki doradztwa rolniczego, służby ochrony przyrody, lokalne grupy działania oraz sieci i porozumienia wymienionych jednostek.

W celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania Sieci niezbędne jest przygotowanie wykazu obejmującego struktury administracyjne i podmioty działające w zakresie rozwoju obszarów wiejskich. W pierwszym etapie nastąpi identyfikacja oraz wybór podmiotów na poziomie krajowym, a następnie na poziomie regionalnym i lokalnym. Uczestnikami KSOW będą podmioty, które są aktywnie zaangażowane w rozwój obszarów wiejskich oraz wyrażą chęć otrzymywania oraz dostarczania informacji w tym zakresie.

Opis głównych kategorii działań

Działanie Sieci ma sprzyjać urzeczywistnianiu zasady partnerstwa oraz nowoczesnego i efektywnego sposobu wymiany informacji oraz przekazywania wiedzy.

Do zadań Sieci należała będzie przede wszystkim:

- identyfikacja i analiza możliwych do przeniesienia dobrych praktyk w zakresie rozwoju obszarów wiejskich oraz przekazanie informacji na ich temat;

- wymiana wiedzy oraz ocena polityki w zakresie rozwoju obszarów wiejskich;

- przygotowanie programów szkoleniowych dla lokalnych grup działania w procesie tworzenia;

- wspieranie współpracy międzyterytorialnej i transnarodowej;

- wspieranie dla współpracy międzyinstytucjonalnej, w tym międzynarodowej;

- organizacja i wymiana doświadczeń oraz know-how,

- transfer dobrych praktyk oraz projektów innowacyjnych,

W celu realizacji powyższych zadań organizowane będą m.in. spotkania, szkolenia, seminaria, sieci eksperckie. Ponadto utworzony zostanie portal internetowy KSOW.

Działania realizowane w ramach KSOW nie będą tożsame z projektami realizowanymi w ramach strategii komunikacyjnej.

Szczegółowy opis przedsięwzięć realizowanych w ramach KSOW, zgodnie z artykułem 68 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005, będzie zawarty w Planie Działania KSOW, który zostanie przygotowany najpóźniej do dnia 31.12.2008 roku.

Kwota zarezerwowana na utworzenie i funkcjonowanie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich

Budżet Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich planowany jest na poziomie 50 mln euro i będzie zapewniony w ramach Pomocy Technicznej. Obejmie on wydatki na funkcjonowanie struktury KSOW, m.in. koszty organizacji oraz funkcjonowania jednostki centralnej KSOW (w ramach komórki organizacyjnej MRiRW), jednostek regionalnych oraz wydatki związane z realizacją zadań w ramach sieci (zgodnie z Planem Działania KSOW).

Rodzaj wydatków na krajową sieć obszarów wiejskich	Wydatki publiczne ogółem	Wkład EFRROW
a) na funkcjonowanie struktury krajowej sieci obszarów wiejskich	10.000.000	7.500.000
b) na wdrożenie planu działania krajowej sieci obszarów wiejskich, włącznie z jego oceną	40.000.000	30.000.000
Ogółem	50.000.000	37.500.000"

Część kwoty przeznaczonej na funkcjonowanie struktury krajowej sieci obszarów wiejskich nie będzie w nadmierny sposób wzrastać na przestrzeni czasu.

Wyznaczenie właściwych władz i odpowiedzialnych organów

MRiRW jest instytucją odpowiedzialną za utworzenie i utrzymanie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich w Polsce będzie posiadać jednostkę centralną KSOW (National Network Unit), która będzie znajdowała się w MRiRW i będzie odpowiedzialna między innymi za koordynację prac KSOW, koordynację stworzenia i prowadzenia portalu internetowego Sieci oraz ułatwianie kontaktu między członkami Sieci (schemat przedstawiony w załączniku 17 do Programu). Ponadto równomiernie w kraju zostaną rozmieszczone jednostki regionalne, które będą wspierały realizację zadań KSOW, ułatwiały kontakty między członkami Sieci w danym regionie oraz współpracę między regionami.

W celu określania priorytetów KSOW i rekomendacji działań oraz bieżącego monitorowania prac KSOW, zostanie powołana Grupa Robocza, która będzie składała się z przedstawicieli administracji publicznej, przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz reprezentantów organizacji i instytucji zaangażowanych w rozwój obszarów wiejskich. Do zadań Grupy Roboczej będzie należało również powoływanie i kierowanie pracami tematycznych grup roboczych. W posiedzeniach Grupy Roboczej będą mogli brać udział eksperci oraz przedstawiciele innych instytucji zaproszeni przez przewodniczącego.

Monitorowanie i ocena

Funkcjonowanie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich będzie monitorowane przez Instytucję Zarządzającą PROW oraz przez jednostkę centralną KSOW, przy pomocy jednostek regionalnych. Dane dotyczące działalności gromadzić będą jednostki regionalne. Rolę koordynatora pełnić będzie jednostka centralna KSOW.

Źródła informacji

1. Informacje przekazywane przez Agencję Płatniczą.

2. Informacje przekazywane przez Beneficjentów.

3. Raporty powstające na podstawie badań przeprowadzanych wśród uczestników Sieci.

4. Opracowania ankiet ewaluacyjnych wypełnianych przez uczestników konferencji, seminariów, szkoleń itp. organizowanych w ramach Planu Działania.

5. Informacje przekazywane przez uczestników Sieci.

6. Opinie i uwagi dotyczące funkcjonowania Sieci przekazane przez użytkowników portalu Sieci.

7. Raporty niezależnych ekspertów oceniające efektywność funkcjonowania KSOW

Kryteria oceny funkcjonowania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich

1. Zgodność podejmowanych przedsięwzięć z Planem Działania.

2. Terminowość przekazywania informacji między Sekretariatami.

3. Powszechność i łatwość w dostępie do KSOW.

4. Aktualność informacji zamieszczanych na stronie KSOW.

5. Zaangażowanie uczestników w działanie KSOW.

6. Aktywność uczestników Sieci na stronie internetowej KSOW.

7. Zgodność wybranych projektów z założeniami przyjętymi na dany rok przez Grupę Roboczą.

8. Poziom zainteresowania spotkaniami szkoleniowymi organizowanymi w ramach Sieci.

9. Poziom zainteresowania danym tematem wśród uczestników Sieci.

Wskaźniki monitorowania i oceny

1. Liczba uczestników KSOW na poziomie lokalnym, regionalnym oraz krajowym.

2. Liczba zarejestrowanych użytkowników portalu KSOW.

3. Liczba zarejestrowanych wejść na stronę KSOW.

4. Liczba wejść na dane zakładki tematyczne strony KSOW.

5. Liczba uczestników szkoleń, seminariów i konferencji organizowanych w ramach Planu Działania.

6. Liczba dni odbytych szkoleń, seminariów i konferencji.

7. Liczba wydanych publikacji.

8. Liczba rozprowadzonych publikacji.

9. Liczba grup tematycznych.

10. Liczba spotkań grup tematycznych.

11. Liczba projektów w podziale na temat projektu (np. dobre praktyki, innowacyjność, współpraca międzyterytorialna).

Funkcjonowanie KSOW będzie podlegało ocenie bieżącej oraz ocenom okresowym: średniookresowej i ex-post.

Prawidłowo funkcjonująca Sieć przyczyni się do zwiększenia wartości dodanej w ramach wsparcia obszarów wiejskich poprzez synergię z innymi instrumentami oraz dzięki współpracy zaangażowanych podmiotów. Działanie Sieci ma szczególne znaczenie w Polsce, gdzie ze względu na uwarunkowania historyczne konieczność przezwyciężania zaszłości poprzez budowanie partnerstwa publiczno-społecznego oraz tworzenie możliwości rozwoju inicjatyw społecznych jest szczególnie potrzebne.

Rezultaty, które powinny zostać osiągnięte w wyniku utworzenia i funkcjonowania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich

Zbudowanie międzysektorowego partnerstwa na rzecz zrównoważonego rozwoju powinno doprowadzić do:

1) innowacyjnego podejścia dla rozwiązywania problemów i wyzwań związanych z wdrażaniem rozwoju zrównoważonego i rozwiązaniem problemów bezrobocia;

2) powstania mechanizmów umożliwiających każdemu z partnerów i sektorów wykorzystanie posiadanych kompetencji i umiejętności w celu osiągnięcia wspólnych celów - w sposób bardziej efektywny i zrównoważony, niż w przypadku działań podejmowanych przez poszczególnych partnerów i sektory na własną rękę;

3) dostępu do większej puli zasobów, poprzez wykorzystanie pełnego zakresu możliwości merytorycznych, kadrowych, technicznych i finansowych każdego z partnerów i sektorów;

4) nowych dynamicznych wewnętrznych sieci współpracy, które udostępnią każdemu z sektorów sprawniejsze kanały angażowania społeczeństwa na szerszą skalę oraz zwiększą możliwości oddziaływania na politykę;

5) lepszego zrozumienia wartości i cech charakterystycznych dla poszczególnych parterów i sektorów, przyczyniając się w ten sposób do budowania bardziej zintegrowanego i stabilnego społeczeństwa.

______

¹ Kryterium wyodrębnienia, zostało dokonane na podstawie podziału terytorialnego według rejestru TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego Kraju).

² Kryterium OECD - za obszary wiejskie uznaje się tereny o gęstości zaludnienia do 150 osób/km².

³ Kryterium Eurostat - klasyfikujące obszar jako wiejski, gdy gęstość jego zaludnienia wynosi do 100 osób/km².

⁴ Mężczyźni w wieku 18-64 lata, kobiety w wieku 18-59 lat.

⁵ Ludność w wieku 0-17 lat.

⁶ Mężczyźni w wieku 65 lata i więcej, kobiety w wieku 60 lat i więcej.

⁷ Inicjatywa LEADER+ w Polsce, badanie na zlecenie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005.

⁸ Rosner A., 2005: Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce [w: Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich].

⁹ Bański J., 2005: Przestrzenny wymiar współczesnych procesów na wsi. Studia Obszarów Wiejskich. Vol. IX.

¹⁰ Po uwzględnieniu Bułgarii i Rumunii, wskaźnik ten w 2005 r. stanowił 52% przeciętnej UE-27.

¹¹ Dane w 1995 r. za listopad, w 2000 r., 2003 r., 2004 r., 2005 r. - przeciętne w roku.

¹² W wieku 15 lat i więcej.

¹³ Przedstawiono docelową wartość wskaźnika w oparciu o analizy wykonane na potrzeby Strategii Rozwoju Kraju. Ze względu na dość duży horyzont czasowy wszystkie wartości w 2015 r. mają charakter jedynie kierunkowy i pozwalają ocenić prawdopodobną skalę zmian w okresie 2007-2013.

¹⁴ Dane w 1995 r. za listopad, w 2000 r., 2003 r., 2004 r., 2005 r. - przeciętne w roku.

¹⁵ W skład tej grupy wchodziły wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej wnoszące wkład pracy w gospodarstwa indywidualne oraz osoby zatrudnione w gospodarstwach okresowo i na zasadzie trwałych umów o pracę.

¹⁶ Nakłady pracy w rolnictwie wyrażane w umownych rocznych jednostkach pracy - AWU (Annual Work Unit).

¹⁷ Z uwagi na trudny sposób szacowania bezrobocia ukrytego, kwestia ta została podana jako wartość od 0,5 do 1,4 mln osób, wynika to ze stosowanej metody przez Instytucje lub w badaniach naukowych. W NSRO wartość ta została oszacowana na poziomie ok. 1 mln, co biorąc pod uwagę różne metody badań i założenia, można również uznać za właściwe.

¹⁸ Prognozuje się, że odsetek osób (15 lat i więcej) z wyższym wykształceniem na wsi w 2015 roku wyniesie ok. 6,4%.

¹⁹ Jak wskazują badania, kwestia edukacji przedszkolnej ma ogromne znaczenie dla perspektyw dalszego kształcenia. Wg SRK odsetek dzieci w wieku od 3 do 5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w 2005 roku wyniósł ogółem 38% natomiast na obszarach wiejskich jedynie 17,5%. Jednocześnie przewiduje się, że w kolejnych latach zwiększy się odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym zarówno ogółem jak i na wsi i w 2015 roku wyniesie odpowiednio 55% oraz 35%.

²⁰ Z uwagi na brak systematycznego uaktualniania powierzchni użytków z faktycznym sposobem gospodarowania, dane odnoszące się do powierzchni geodezyjnej nie są zgodne z danymi, dotyczącymi faktycznego użytkowania np. użytków rolnych czy gruntów leśnych.

²¹ Kościołów, związków wyznaniowych i zawodowych, organizacji społecznych, spółek prywatnych itp.

²² Uproszczone plany urządzenia lasu i inwentaryzacje stanu lasu.

²³ Analiza prywatnych gospodarstw rolno-leśnych i leśnych w Polsce - projekt sieci gospodarstw testowych Instytut Badawczy Leśnictwa, 2006.

²⁴ Informacja na podstawie badań ankietowych w gminach przeprowadzonych w latach 2003-2005 w IBL - dane dla 2006 gmin (81% wszystkich gmin w kraju).

²⁵ W sektorze prywatnym podstawowymi formami są: własność prywatna krajowa (gospodarstwa indywidualne, gospodarstwa spółdzielcze i spółki prywatne), własność zagraniczna i własność mieszana.

²⁶ Do sektora publicznego zaliczono gospodarstwa własności państwowej (Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych), gospodarstwa będące własnością samorządową (gmin) oraz gospodarstwa stanowiące własność mieszaną (spółki z przewagą mienia państwowego).

²⁷ Liczba gospodarstw będzie maleć w grupach obszarowych od 2 do 20 ha użytków rolnych przy czym tempo tego procesu będzie najsilniejsze wśród jednostek o areale od 10 do 15 ha użytków rolnych. Jednocześnie wzrośnie liczba gospodarstw najmniejszych (1 do 2 ha) oraz 30 hektarowych i większych, przy czym tempo powiększana się jednostek powyżej 30 ha będzie ponad dwuipółkrotnie większe niż tych o obszarze do 2 ha. Tym samym relatywnie silniej zaznaczy się polaryzacja obszarowa gospodarstw. Poza tym około 90 tys. jednostek zmniejszy do 2015 roku swoją wielkość, dostosowując areał użytkowanych gruntów rolniczych do potrzeb rodziny, głównie samozaopatrzeniowych. Jednocześnie około 240 tys. jednostek zwiększy swój obszar. Umożliwi to w głównej mierze ziemia pochodząca z obrotu międzysąsiedzkiego, ale także w niektórych regionach podaż gruntów z zasobów ANR oraz z gospodarstw będących własnością osób prawnych. W konsekwencji przeciętny obszar gruntów rolniczych przypadających na 1 gospodarstwo wzrośnie o około 6,7% i wyniesie w 2015 roku 9,5 ha UR (prognoza IERiGŻ, 2006).

²⁸ Dane odnoszą się do blisko 1,5 mln wniosków o płatności bezpośrednie do gruntów rolnych złożonych w 2006 roku. Można założyć, że są to najbardziej aktualne informacje na temat struktury i użytkowania gospodarstw rolnych w Polsce, i mogą stanowić punkt odniesienia.

²⁹ W powyższych danych nie uwzględniono 1.618 rolników którzy w 2006 r. nie ukończyli 18 lat oraz 7.121 rolników występujących w 2006 r. o przyznanie płatności bezpośrednich a wpisanych do Ewidencji Producentów jako osoba prawna, j.o.n.p.o.p lub spółka cywilna.

³⁰ Zgodnie z przepisami rozporządzenia Rady WE nr 318/2006 w sprawie wspólnej organizacji rynków w sektorze cukru główne instrumenty rynkowe to: ceny referencyjne na cukier, minimalne ceny buraków cukrowych, kwoty produkcyjne, dodatkowa kwota cukrowa, dodatkowa kwoty izoglukozy, skup interwencyjny cukru.

Ponadto zgodnie z przepisami rozporządzenia Rady WE nr 320/2006 ustanawiającego tymczasowy system restrukturyzacji przemysłu cukrowniczego we Wspólnocie utworzony zostanie fundusz restrukturyzacji. Pomoc restrukturyzacyjna będzie stanowiła zachętę do zaprzestania produkcji w ramach kwot i ich zrzeczenia się, umożliwiając jednocześnie odpowiednie uwzględnienie kwestii społecznych oraz środowiskowych związanych z zaprzestaniem produkcji.

W regionach objętych procesem restrukturyzacji przewiduje się również środek mający na celu zachęcenie do tworzenia rozwiązań alternatywnych wobec uprawy buraków cukrowych i produkcji cukru. Na mocy przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 319/2006 zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1782/2003 ustanawiającego wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia wprowadzone zostały oddzielne płatności dla plantatorów buraków cukrowych. Płatności te będą w 64,2% rekompensować utratę dochodów rolników, wynikającą z obniżenia ceny buraka cukrowego.

³¹ Zmiana wskaźnika populacji ptaków charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego (w odniesieniu do roku 2000 =100).

³² Dane szacunkowe opracowane zgodnie z metodologią IPCC.

³³ Emisja netto, tj. z uwzględnieniem emisji i pochłaniania z sektora "Zmiany użytkowania gruntów i leśnictwo" wynosi 290.541,27 Gg.

³⁴ Ktoe - 1000 ton oleju ekwiwalentnego (umownego) - ton of oil equivalent- stosowana w bilansach międzynarodowych jednostka miary energii.

³⁵ Dane odnoszą się do produkcji energii odnawialnej ze wszystkich jej źródeł (biomasa, energia geotermalna, energia wiatrowa, energia wodna).

³⁶ Toe - tona oleju ekwiwalentnego (umownego) - ton of oil equivalent - stosowana w bilansach międzynarodowych jednostka miary energii.

³⁷ Nowicki J., Marks M., Waniec M., Buczyński G. 1998: Ugorowanie gruntów jako element gospodarki ziemią w Polsce. Bibliotheca Fragmenta Agronomica, Nr 5.

³⁸ Należy mieć na uwadze, że stan rejestru REGON nie jest aktualny - tylko około połowa podmiotów zarejestrowanych w systemie rzeczywiście prowadzi działalność gospodarczą.

³⁹ Z danych MRR wynika, że ogółem 40% gospodarstw domowych mających dostęp do Internetu znajduje się w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców, natomiast 32% w miastach poniżej 100 tys. Z kolei dostęp do Internetu szerokopasmowego w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców posiada 26% mieszkańców, w miastach poniżej 100 tys. mieszkańców 15% ludności, a na obszarach wiejskich jedynie 5% ludności.

⁴⁰ Źródło: Ocena wpływu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2007-2013 na polską gospodarkę przy użyciu modelu makroekonomicznego HERMIN/ Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego/ Wrocław / 2007 r.

⁴¹ Zmiana poziomów PKB w cenach stałych roku 2000, nieprzeliczona według standardu siły nabywczej (Purchasing Power Standard, PPS). Za pomocą modelu HERMIN możliwe jest przeprowadzanie prognoz dotyczących PKB i jego składowych, jednakże bez uwzględnienia mechanizmu przeliczeniowego PPS (Purchasing Power Standard). Uwzględnienie PPS w dokonywanych symulacjach byłoby możliwe jedynie pod warunkiem, że zarówno dane z Rachunków Narodowych (dotyczące PKB), jak i dane finansowe PROW byłyby dostępne według PPS.

⁴² Wartość PKB w mln PLN w cenach stałych roku 2000 nieprzeliczona według standardu siły nabywczej (PPS), przeliczona na EUR przy zastosowaniu kursu 3,9038 PLN, stanowiącego średni kurs za 2006 rok, obliczony na podstawie kursów miesięcznych publikowanych przez Europejski Bank Centralny.

⁴³ jw.

⁴⁴ Źródło: Ocena wpływu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2007-2013 na polską gospodarkę przy użyciu modelu makroekonomicznego HERMIN/ Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego / Wrocław / 2007 r.

⁴⁵ Dane dotyczące liczby osób pracujących są wyliczane według metodologii BAEL dla następujących przedziałów wiekowych: Kobiety 15-59, mężczyźni 15-64.

⁴⁶ jw.

⁴⁷ Wartość na rok 2013.

⁴⁸ Źródło: Ocena wpływu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2007-2013 na polską gospodarkę przy użyciu modelu makroekonomicznego HERMIN/ Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego /Wrocław / 2007 r.

⁴⁹ Wartość liczona jako poziom Wartości Dodanej Brutto w cenach stałych roku 2000 (w PLN) podzielony przez liczbę osób pracujących. Wartość Dodana Brutto przeliczona na EUR przy zastosowaniu kursu 3,9038 PLN, stanowiącego średni kurs za 2006 rok, obliczony na podstawie kursów miesięcznych publikowanych przez Europejski Bank Centralny.

⁵⁰ jw.

⁵¹ Źródło: dane gromadzone w ramach Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych / Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków / Warszawa / 2007 r.

⁵² Wartość docelowa wynika z dotychczasowego przebiegu trendu wskaźnika. Brak wartości docelowej wskaźnika wynikającej z realizacji Programu jest konsekwencją braku danych empirycznych z okresu 2004-2006. Wstępnych szacunków wpływu PROW 2004-2006 będzie można dokonać w 2008 r., co znajdzie swoje odzwierciedlenie w systematycznej weryfikacji wartości docelowej dla wskaźnika, wykonywanej w ramach oceny bieżącej Programu.

⁵³ EUROSTAT / Europejska Agencja Środowiska / 2000 r. oraz wyliczenia własne Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi / Warszawa / 2007 r.

⁵⁴ Wstępnych szacunków wpływu PROW 2004-2006 będzie można dokonać w 2008 r., co znajdzie swoje odzwierciedlenie w systematycznej weryfikacji wartości docelowej dla wskaźnika, wykonywanej w ramach oceny bieżącej Programu. Wartość docelową dla wskaźnika na rok 2015 otrzymano na podstawie danych pozyskanych w procesie monitorowania PROW 2004-2006. Do wyliczeń wykorzystano (z racji na krótki szereg czasowy danych skutkujący brakiem wiarygodnego oraz stabilnego trendu wzrostu) średnioroczny wzrost powierzchni gruntów o wysokiej wartości przyrodniczej na obszarach rolnych i leśnych w [ha], objętych wsparciem w ramach PROW 2004-2006. Wartość będzie podlegała weryfikacji oraz aktualizacji w ramach oceny bieżącej PROW 2007-2013.

⁵⁵ Źródło: ekspertyza "Założenia do prognozy bilansu azotu (N) brutto dla Polski w 2015 r." / Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy / Puławy / 2007 r.

⁵⁶ Wartość docelowa wynika z dotychczasowego przebiegu trendu wskaźnika. Brak wartości docelowej wskaźnika wynikającej z realizacji Programu jest konsekwencją wskaźnika braku danych empirycznych z okresu 2004-2006. Wstępnych szacunków wpływu PROW 2004-2006 będzie można dokonać w 2008 r., co znajdzie swoje odzwierciedlenie w systematycznej weryfikacji wartości docelowej dla wskaźnika, wykonywanej w ramach oceny bieżącej Programu.

⁵⁷ Źródło: Strategia rozwoju energetyki odnawialnej / Ministerstwo Środowiska / Warszawa / 2000 r., Rocznik Ochrony Środowiska Głównego Urzędu Statystycznego / Warszawa / 2006 r. oraz wyliczenia własne Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi / Warszawa / 2007 r.

⁵⁸ Na chwilę obecną, niemożliwe jest oszacowanie wpływu środków z PROW 2007-2013 na wzrost produkcji energii odnawialnej. Wynika to z braku danych z monitorowania PROW 2004-2006 (działania wspierające produkcję energii ze źródeł odnawialnych występują w PROW 2007-2013 po raz pierwszy), bądź ze zbyt krótkiego szeregu czasowego danych (w przypadku wsparcia specjalistycznych upraw rolnych dla energetyki - wierzby Salix sp. oraz róży bezkolcowej Rosa multiphlora w ramach działania 9. "Uzupełnienie płatności obszarowych" w PROW 2004-2006). Zakłada się, że wartość docelowa wskaźnika wynikająca z realizacji Programu, mierzona wzrostem odsetka produkcji energii ze źródeł odnawialnych, będzie wprost proporcjonalna do stopniowego powiększania się ilości wypłaconych środków na projekty sprzyjających wykorzystaniu OZE w ramach odpowiednich działań PROW 2007-2013. Wartość bazowa oraz docelowa wynikająca z realizacji Programu będzie oszacowywana i weryfikowana w ramach oceny bieżącej PROW 2007-2013.

⁵⁹ W przypadku sektora owocowo-warzywnego dotyczy tylko wymogów sanitarnych.

⁶⁰ W terminie od 17.07.2002 r. do 16.09.2002 r. - 2.032 wnioski, od dnia 30.07.2003 r. do 15.09.2003 r. - złożono 4.198 wniosków.

⁶¹ Stan na 20 kwietnia 2007 r. - w ramach II naboru - 56.598 złożonych wniosków, 49.623 decyzji.

⁶² W rozumieniu zalecenia 2003/361/WE (Dz. Urz. L124 z 20.05.2003, str. 36).

⁶³ Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności. Poziom tego wskaźnika jest wyższy niż szacowany wzrost poziomu wartości produkcji rolnej z uznanym symbolem jakości lub normą gdyż uwzględnia on wzrostu cen produktów uczestniczących w tych systemach.

⁶⁴ Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności.

⁶⁵ Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności.

⁶⁶ Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności.

⁶⁷ Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności.

⁶⁸ Liczba odbiorców kampanii promocyjnych została oszacowana przy założeniu, że koszt dotarcia do jednego odbiorcy wynosi 1,5 euro.

⁶⁹ Rzeczywista powierzchnia gruntów rolnych wspieranych w ramach działania, z wyłączeniem gruntów leżących w granicach ONW i przeznaczonych pod zalesienie oraz rolników nie wnioskujących o wsparcie z tytułu ONW.

⁷⁰ Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2.

⁷¹ Zgodnie z art. 39 ust. 5 rozporządzenia Rady 1698/2005 wszystkie warianty w ramach tego pakietu wpisują się w ochronę insitu.

⁷² Zgodnie z art. 39 ust. 5 rozporządzenia Rady 1698/2005 wszystkie warianty w ramach tego pakietu wpisują się w ochronę insitu.

⁷³ Obecna wielkość populacji objęta Programem Ochrony Zasobów Genetycznych

⁷⁴ Maksymalna liczba samic objętych płatnościami w ramach PROW 2007-2013

⁷⁵ Dodatkowo: liczba gospodarstw rolnych położonych na obszarach Natura 2000 - 153 tys. beneficjentów.

⁷⁶ Dodatkowo: powierzchnia gruntów rolnych położonych na obszarach Natura 2000 - 378 tys. ha.

⁷⁷ Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2

⁷⁸ Gdzie za "x" przyjmujemy dane z roku referencyjnego dla programów rolnośrodowiskowych - 2008 r.

^78a) Wysokość płatności dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązania w ramach określonych wariantów Pakietu 9. po 2011 r. i kontynuują je w 2015 r. i latach kolejnych.

⁷⁹ Wielkość populacji objęta Programem Ochrony Zasobów Genetycznych

⁸⁰ Wytyczne w sprawie wyznaczania granicy rolno-leśnej (dokument MRiRW oraz Ministerstwa Środowiska, 2003 r.), wprowadzenie nowych wytycznych wynika z dążenia do ukierunkowania procesu zalesień na poprawę warunków środowiska przyrodniczego, a w szczególności oddziaływania na klimat, retencjonowanie wody, ograniczanie erozji wodnej i wietrznej, polepszenie warunków wypoczynku i zdrowia ludności.

⁸¹ Stawki płatności skalkulowane są ryczałtowo i uwzględniają 70% kosztów związanych z zalesianiem i ochroną przed zwierzyną, 30% kosztów stanowi wkład własny beneficjenta.

⁸² Stawki płatności skalkulowane są ryczałtowo i uwzględniają 70% kosztów związanych z zalesianiem i ochroną przed zwierzyną, 30% kosztów stanowi wkład własny beneficjenta.

⁸³ Kwota obejmuje wyłącznie środki publiczne. Wkład własny beneficjenta w ramach PROW 2007-2013 w wysokości 30% kosztów inwestycyjnych, ze względu na ryczałtowy charakter płatności, został uwzględniony w kalkulacji płatności na zalesianie (załącznik 14 do Programu).

⁸⁴ Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2

⁸⁵ Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2

⁸⁶ Dotyczy przedsięwzięć innych niż realizowane w ramach działania 1.1 Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie.

⁸⁷ Zwanych również podmiotami wdrażającymi, zgodnie z przepisami o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich.

⁸⁸ Decyzja Rady 2006/144/WE (Dz. U. L 55, z 25.02.2006 r.).

^90a) Stawka premii zalesieniowej do gruntów, do których od 2015 r. mogą zostać przyznane płatności bezpośrednie, zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiającym przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylającym rozporządzenie Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009.

Załącznik Nr 1

Wykaz obszarów ONW

Mniszków

Zachełmie

gm. w. - oznacza gminę wiejską

w. - oznacza wiejską część gminy miejskowiejskiej.

Załącznik Nr 5

Ocena ex-ante
Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Spis treści

Streszczenie

Analiza obecnej sytuacji

Cele PROW

Wnioski wyciągnięte z poprzednich działań

Logika interwencji dla działań, kwantyfikacja celów i spodziewane oddziaływania

Rozbieżności i różnice regionalne

Komplementarność z innymi programami

Podejście partnerskie

Zakres podejścia Leader

Pomoc państwowa oraz zasady konkurencji

System monitorowania i zbierania danych

1. Wstęp

1.1 Cel niniejszej oceny

1.2 Struktura oceny

1.3 Główne źródła informacji

2. Ocena analizy obecnej sytuacji, analizy SWOT i strategii programu

2.1 Wprowadzenie

2.2 Analiza obecnej sytuacji

2.3 Ocena analizy SWOT zawartej w Programie

2.4 Rozbieżności i zróżnicowanie regionalne

3. Jakie są cele, które ma osiągnąć Program?

3.1 Jakie są cele ogólne (całościowe), szczegółowe i operacyjne oraz spodziewane rezultaty i oddziaływania?

3.2 Jakie wskaźniki bazowe oraz oddziaływania zaproponowano w celu oceny efektów PROW?

3.3 Do jakiego stopnia cele programu odpowiadają celom określonym w Krajowym Planie Strategicznym?

4. Ocena poszczególnych działań

4.1 Zdobyte doświadczenie

4.2 Działania przewidziane do realizacji w ramach PROW

4.3 Logika interwencji

Należy jednocześnie zaznaczyć, że zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe

5. Jakich pozytywnych i negatywnych oddziaływań można spodziewać się w związku z realizacją planowanych działań?

5.1 Przewidywane oddziaływania i ich przejawianie się w perspektywie czasowej

5.2 Potencjalne konflikty między oddziaływaniami

5.3 Na kogo oddziałuje Program?

6. Wartość dodana z tytułu zaangażowania Wspólnoty

6.1 W jaki sposób Program uwzględnia zasadę subsydiarności i proporcjonalności?

6.2 W jakim stopniu Program uwzględnia cele Wspólnoty?

6.3 Na ile proponowany Program jest komplementarny w stosunku do innych interwencji?

6.4 W jaki sposób uzyskuje się współdziałanie (synergię) z innymi programami?

7. Uzyskanie efektywności kosztowej

7.1 Na jakich założeniach oparto wydatkowanie środków w ramach Programu?

7.2 Czy można osiągnąć oczekiwane rezultaty przy zaangażowaniu niższych środków?

8. Wdrażanie, monitorowanie i ocena Programu

8.1 Administrowanie programem

8.2 System monitorowania i oceny

8.3 Wskaźniki

8.4 Gromadzenie danych na potrzeby systemu monitorowania i oceny

8.5 Partnerstwo

9. Wnioski i zalecenia

9.1 Poprawa analizy obecnej sytuacji

9.2 Stworzenie pełnej analizy SWOT

9.3 Ustanowienie hierarchii celów

9.4 Doświadczenia wyniesione z wdrażania poprzednich programów

9.5 Określenie logiki interwencji dla działań oraz ilościowe wyrażenie celów

9.6 Zalecenie do poszczególnych działań

9.7 Należy uwzględnić występowanie regionalnych różnic

9.8 Należy opisać komplementarność PROW z innymi programami

9.9 Uzupełnienie Programu o opis procesu konsultacji z parterami społecznymi

9.10 Stopień zasięgu podejścia Leader

9.11 Pomoc państwa i przepisy dotyczące konkurencji

9.12 System monitorowania i zbieranie danych

10. Załączniki

Załącznik I: Zespół realizujący ocenę ex-ante

Załącznik II: Tabela podstawowych wskaźników

Streszczenie

Wstęp

Niniejszy raport przedstawia ocenę ex-ante polskiego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na okres 2007-2013 (zwanego w dalszej części raportu PROW i Programem) przygotowaną dla Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). Celem niniejszej oceny ex-ante jest wsparcie procesu polegającego na przygotowaniu wysokiej jakości Programu, który ma doprowadzić do osiągnięcia optymalnych produktów, rezultatów i oddziaływań zgodnych z potrzebami i problemami polskich obszarów wiejskich, przy ograniczonych środkach dostępnych na sfinansowanie jego działań.

Ocena ex-ante przygotowana została przez konsorcjum projektowe ustanowione przez Agrotec Polska Sp. z o.o. oraz Agrotec S.p.A, przy zaangażowaniu polskich ekspertów branżowych wymienionych w Załączniku I.

Ocena ex-ante odnosi się do dwóch niżej wymienionych dokumentów:

* Krajowego Planu Strategicznego, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, wersja z kwietnia 2006 r. (zwanego w dalszej części raportu KPS) oraz

* Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, wersja W-06/VII/06 z lipca 2006 r. w jęz. polskim oraz z sierpnia 2006 r. w jęz. angielskim (zwanego w dalszej części raportu PROW).

Oba dokumenty powinny być zgodne z Rozporządzeniem Rady (WE) 1698/2005 z 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFROW)¹ i Decyzją Rady 2006/144/WE z 20 lutego 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich (okres programowania 2007-2013)². Ocena ex-ante oparta jest na Wspólnych Ramach Monitorowania i Oceny (CMEF) oraz wytycznych dla oceny ex-ante, przedstawionych przez Dyrekcję Generalną ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich na spotkaniu technicznym poświęconym CMEF we wrześniu 2006 r.

Wyniki oceny ex-ante podsumowane są w niniejszym dokumencie.

Analiza obecnej sytuacji

posiadanych danych) oraz szczegółowy opis i analiza sektora leśnictwa.

Konkludując, zalecane jest ulepszenie analizy obecnej sytuacji poprzez wzięcie pod uwagę powyższych kwestii, tak, aby ustanowić dobrą podstawę dla przygotowania działań Programu.

Cele PROW

Ogólne i szczegółowe cele PROW zgodne są z jednej strony z celami określonymi przez Rozporządzenie Rady (WE) 1698/2005, a z drugiej z potrzebami i problemami polskiej wsi. Choć nie zostało to w pełni udokumentowane w analizie SWOT, wydaje się, że wszystkie wybrane działania w ramach poszczególnych osi są odpowiednie dla rozwoju sektora wiejskiego w Polsce. Przewidziany budżet również spełnia wymagania Komisji. Stwierdza się, że przejrzystość celów Programu zawartych w dokumencie może być lepsza i zalecane jest, by MRiRW przygotowało przejrzystą i jasną hierarchię celów programu przedstawiającą ogólne, szczegółowe i operacyjne cele PROW, jak również komplementarność z innymi instrumentami. Hierarchia taka mogłaby zostać przygotowana w postaci graficznej, pokazującej różne poziomy programu.

Wnioski wyciągnięte z poprzednich działań

Krajowy Plan Strategiczny stwierdza, że doświadczenia z przeszłych i obecnych programów związanych z rozwojem obszarów wiejskich w Polsce zostały wzięte pod uwagę podczas przygotowywania nowego Programu. Nie jest do końca jasne, jak te doświadczenia wpłynęły na kształt Programu. Zalecane jest więc dołączenie do PROW rozdziału podsumowującego poprzednie i obecne doświadczenia programowe. Uzyskane informacje z MRiRW świadczą, że rozdział taki jest przygotowywany. Rozdział ten może zawierać doświadczenia związane z programami i poszczególnymi działaniami, programami UE i krajowymi oraz poruszać kwestie produktów, rezultatów i oddziaływań tak, aby możliwa stała się ocena tego, co zostało osiągnięte przy pomocy dotychczasowych programów. Tabele monitorowania przygotowywane na spotkania Komitetów Monitorujących zawierają dostępne dane i są dobrą podstawą do przygotowania przedmiotowego rozdziału.

Logika interwencji dla działań, kwantyfikacja celów i spodziewane oddziaływania

Jak wskazano wyżej, cele strategii są właściwe. Jednakże jest istotnym, aby ogólne i szczegółowe cele Programu, jak również cele operacyjne na poziomie działań zostały w jak największym stopniu skwantyfikowane. Zalecane jest oszacowanie skwantyfikowanych celów dla Programu, takich jak wzrost ekonomiczny (przyrost procentowy WDB), ustanowienie miejsc pracy (liczby), zmiana struktury wielkości gospodarstw (średnia powierzchnia gospodarstwa, przyrost), odzwierciedlających cele przedstawione w Programie. Jak wynika z informacji uzyskanych z MRiRW oszacowane wartości dla wskaźników produktu i rezultatu zostaną zawarte w kolejnej wersji PROW 2007-2013.

Dobór działań jest trafny, jednakże opis poszczególnych działań zawartych w projekcie PROW w niektórych przypadkach mógłby być doprecyzowany, czego przykłady znajdują się w raporcie. W konsekwencji zalecana jest poprawa opisu działań poprzez jak najbardziej precyzyjne zdefiniowanie logiki interwencji, używając wskaźników na wszystkich poziomach i kwantyfikując cele działań. Kwantyfikacja pozwoli także na odpowiednią efektywność kosztową, gdzie środki ulokowane w działaniach są powiązane z kwantyfikowaniem celów, opartych na doświadczeniu zdobytym zarówno we wcześniejszych jak i obecnych programach.

Zgadzamy się, że kwestię utrudnia fakt, że do chwili obecnej nie dokonano żadnej formalnej oceny ex post programu SAPARD oraz nie przeprowadzono oceny średniookresowej obecnego programu. Ważne jest jednak przeprowadzenie wewnętrznej analizy oraz sformułowanie istotnych wniosków. Należy odnieść się do aktualnych doświadczeń z wdrażania PROW 2004-2006 oraz SPO 2004-2006. To właśnie te doświadczenia (zarówno trudności i niepowodzenia, jak i doświadczenia pozytywne) stanowią najbardziej właściwą argumentację dla udoskonalenia Programu. Proces zdobywania doświadczeń jest jednym z najważniejszych czynników, które mogą wpływać na efektywność wdrażania funduszy strukturalnych w latach 2007-2013.

Należy także podkreślić, iż oczekuje się, że Program będzie miał znaczące oddziaływanie, będące konsekwencją zainwestowania w okresie 2007-2013, ze środków publicznych, kwoty przekraczającej 15 mld EUR.

Projekt Programu i wybór związanych z nim działań wspomogą rozwój ekonomiczny i społeczny poprzez działania związane z inwestycjami, działania wspierające infrastrukturę oraz rozwój kapitału ludzkiego, a także działania zapewniające wsparcie finansowe rolnikom w postaci płatności obszarowych. Działania te przyczynią się do wzrostu kompetencji i kwalifikacji mieszkańców wsi oraz do wzrostu przedsiębiorczości i zaangażowania lokalnego poprzez podejście Leader. W konsekwencji będzie można zaobserwować tworzenie nowych miejsc pracy w sektorze pozarolniczym oraz zakładanie nowych mikroprzedsiębiorstw na obszarach wiejskich, stwarzających nowe możliwości zatrudnienia. Z drugiej strony trzeba się także spodziewać utraty miejsc pracy w rolnictwie i przetwórstwie, spowodowanej wzrostem wydajności pracy i modernizacją. Działania Programu jak się wydaje pozwolą także na zwiększenie wydajności pracy, np. w rolnictwie ekologicznym czy produkcji tradycyjnych produktów lokalnych.

Jesteśmy przekonani, że cele ekonomiczne, społeczne i ekologiczne programu zostaną osiągnięte, trudno jest natomiast oszacować dokładny poziom wpływów, jako, że w Programie, jak dotąd, nie przedstawiono skwantyfikowanych celów, nie ulokowano także zasobów w indywidualnych działaniach w sposób sumaryczny, tym samym nie pozwalając na oszacowania i oczekiwania wchłonięcia środków na poziomie sektora i podsektorów.

Rozbieżności i różnice regionalne

W kilku miejscach niniejszego raportu PROW zauważono odwołania do zjawiska występowania różnic pomiędzy regionami. Nie zauważono jednak w Programie jakichkolwiek prób odniesienia się do tych różnic ani potraktowania tych różnic jako celów dla realizowanych działań. Będąc świadomym jednak znacznych różnic występujących pomiędzy poszczególnymi regionami zalecane jest uwzględnienie tej kwestii w Programie. Może to zostać osiągnięte poprzez użycie obiektywnych wskaźników (regionalny wkład do PKB, regionalny WDB, poziom zatrudnienia i bezrobocia w regionach itd.) klasyfikujących regiony zgodnie z ich potrzebami rozwojowymi. W programie horyzontalnym takim jak polski, można użyć kryteriów wyboru tak, aby wybrać lub przyznać pierwszeństwo regionom (gminom) potrzebującym największego wsparcia.

Zgodnie z zapewnieniami MRiRW rozważy propozycję ewaluatora dotyczącą dołączenia obiektywnych wskaźników ilustrujących rozbieżności i różnice regionalne (np. regionalny wkład do PKB).

Komplementarność z innymi programami

W KPS można znaleźć ogólny opis zawartości wzajemnie uzupełniających się programów. W dokumencie tym znajdują się również ogólne zasady określania linii demarkacyjnych (rozgraniczających) między PROW oraz innymi programami. Na poziomie PROW nie można znaleźć jednak szczegółowych opisów określających, gdzie przebiegają linie demarkacyjne pomiędzy Programem a innymi programami, oraz w jaki sposób odbywać się będzie administrowanie tymi rozgraniczeniami. Zalecane jest wstawienie do opisów działań szczegółowych wskazówek, w jaki sposób ustanowione zostaną te rozgraniczenia (działanie po działaniu w ten sam sposób w jaki zostało to opisane w opisie działania Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie). Sądzimy przy tym, iż wsparcie w ramach tego działania jest ukierunkowane na rolników i posiadaczy lasów, rozwijających swoje umiejętności w celu zwiększania produkcji, natomiast EFS (Europejski Fundusz Społeczny) zapewnia wsparcie na szkolenie służące przekwalifikowaniu rolników i posiadaczy lasów, w celu ułatwienia im dostępu do miejsc pracy poza rolnictwem i leśnictwem.

Podejście partnerskie

Proces konsultacji z partnerami społecznymi coraz bardziej zyskuje na znaczeniu. Sprzyja to zwiększaniu zaangażowania uczestników oraz zwiększa szansę pomyślnej realizacji Programu, szczególnie na szczeblu lokalnym. Zalecane jest włączenie do PROW krótkiego rozdziału opisującego, w jaki sposób przebiegał cały proces konsultacji.

Zakres podejścia Leader

Podejście Leader jest istotnym narzędziem wzmacniającym zaangażowanie na szczeblu lokalnym i aktywizującym lokalny potencjał ludzki. Uważamy, że podejście Leader zostało dobrze opisane w PROW. Zalecane jest jednocześnie rozszerzenie zakresu jego stosowania na działania, w ramach Osi 1 i 2. Można tego dokonać poprzez alokację części zasobów przewidzianych dla działań w ramach Osi 1 i 2 na realizację przedsięwzięć w ramach podejścia Leader w ten sam sposób, w jaki robi się to dla działań Osi 3. Właściwą wydaje się możliwość realizacji w ramach podejścia Leader takich działań jak: Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, Modernizacja gospodarstw rolnych, Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa, Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności, Działania informacyjne i promocyjne i Grupy producentów rolnych w ramach Osi 1 oraz Program rolnośrodowiskowy i Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne w ramach Osi 2.

Pomoc państwowa oraz zasady konkurencji

W obecnej wersji PROW nie zawiera rozdziału opisującego zgodność jego działań z przepisami na temat konkurencji oraz wszelkiego dodatkowego wsparcia w formie pomocy publicznej. Zalecane jest, aby taki rozdział został przygotowany i włączony do nowej wersji PROW. Z informacji jakie Wykonawca otrzymał z MRiRW wynika, że rozdział omawiający tę kwestę pojawi się w kolejnej wersji Programu.

System monitorowania i zbierania danych

Wstępny raport PROW zawiera dobrze przygotowany opis planowanego systemu monitorowania i oceny oraz opis systemu zbierania danych, które mają zostać przygotowane.

Jednakże, pomyślne monitorowanie i realizacja Programu zależy od przygotowania odpowiednich wskaźników monitorowania i oceny, z odniesieniem do celów Programu i działania. Jest też zależne od prawidłowego przygotowania wzorów wniosków, kwestionariuszy i wzorów sprawozdań i ankiet dla beneficjentów. Dokumenty te będą funkcjonowały jako narzędzia do zbierania danych pierwotnych i muszą być przygotowane przy bezpośredniej zgodności z hierarchią celów Programu. Na podstawie dotychczasowych zapisów PROW nie można jednoznacznie określić, czy tak faktycznie jest, zalecane jest więc, aby MRiRW i ARiMR przygotowały dokumenty zgodnie z hierarchią celów. Oznacza to na przykład, że formularze wniosków dotyczące projektów związanych z inwestycją muszą zawierać pytania do beneficjenta na temat spodziewanych produktów, rezultatów i oddziaływań inwestycji, z wykorzystaniem uprzednio zdefiniowanych wskaźników pobranych z systemu wskaźników monitorowania.

1.

Wstęp

Wstęp do oceny ex-ante zawiera odpowiedzi na następujące szczegółowe zagadnienia:

* Jaki jest cel niniejszej oceny?

* Jaka jest jej struktura?

* Jakie są główne źródła informacji, na których została ona oparta?

* Jakie inne oceny, audyty, badania lub raporty z podobnych badań są dostępne?

1.1 Cel niniejszej oceny

Ocena ex-ante ma przyczynić się do przygotowania wysokiej jakości Programu zawierającego optymalne instrumenty i działania, proporcjonalne w formie i zakresie do występujących na polskich obszarach wiejskich potrzeb i problemów, a możliwych do rozwiązania w oparciu o środki dostępne w ramach Programu. Formalny cel oceny przedstawiono w poniższej ramce:

1.2 Struktura oceny

Struktura niniejszej oceny jest zgodna z wytycznymi oceny ex-ante. Rozdział 1 oceny zawiera wstęp. Rozdział 2 zawiera ocenę analizy dotyczącej obecnej sytuacji przedstawionej w PROW, ocenę analizy SWOT oraz klasyfikację potrzeb i rozbieżności. W rozdziale 3 przedstawiono zwięzłą analizę celów programu, a w rozdziale 4 ocenę poszczególnych działań wybranych w ramach PROW. Rozdział 5 odnosi się do spodziewanych pozytywnych i negatywnych skutków oddziaływań PROW, natomiast rozdział 6 porusza kwestię wniesionej wartości dodanej. Rozdział 7 zawiera próbę odpowiedzi na pytania związane ze stopniem celowości i zasadności realizacji programu. Rozdział 8 dotyczy oceny administracji, łącznie z oceną systemu monitorowania, zaś Rozdział 9 zawiera podsumowanie głównych wniosków oraz zalecenia.

Załącznik I zawiera listę osób wchodzących w skład zespołu oceny ex-ante, będących niezależnymi ekspertami reprezentującymi poszczególne sektory, których dotyczy Program.

Załącznik II przedstawia tabelę podstawowych wskaźników oraz wskaźników oddziaływania sporządzoną dla potrzeb KPS.

1.3 Główne źródła informacji

Niniejsza ocena dotyczy dwóch dokumentów:

* Krajowego Planu Strategicznego, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, wersja z kwietnia 2006 roku (zwanego dalej KPS) oraz

* Projektu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 w języku polskim, wersja W-06/VII/06 z lipca 2006 roku oraz tegoż projektu w języku angielskim z sierpnia 2006 (zwanego dalej PROW).

Oba dokumenty powinny być zgodne z Rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (zwanym dalej RR 1698 lub po prostu rozporządzeniem) i z Decyzją Rady 2006/144/WE z dnia 20 lutego 2006 roku w sprawie Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dotyczących rozwoju obszarów wiejskich (na okres programowania 2007-2013) (zwaną dalej DR 144).

Ocena ex-ante opiera się na Wspólnych Ramach Monitorowania i Oceny (CMEF) rozwoju obszarów wiejskich 2007-2013, łącznie z Wytycznymi dla Ocen Ex-ante zaprezentowanymi przez Dyrekcję Generalną ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich na spotkaniu technicznym w sprawie CMEF we wrześniu 2006 r. (zwanymi dalej wytycznymi ex-ante).

Ponadto ocena opiera się na analizach danych statystycznych GUS, w tym danych pochodzących z Powszechnego Spisu Rolnego oraz opracowaniach cząstkowych przygotowanych przez członków zespołu oceniającego, reprezentujących różne sektory, począwszy od rolnictwa, poprzez ochronę środowiska i leśnictwo, a kończąc na problematyce rozwoju do obszarów wiejskich. Opracowania cząstkowe przygotowane zostały na podstawie licznych raportów, analiz oraz innych uwzględnionych w naszej ocenie dokumentów. Wykaz tych dokumentów został podany w poszczególnych opracowaniach cząstkowych stanowiących Załącznik III od projektu sprawozdania z oceny ex-ante z września 2006 r.

W końcowej części, prezentowana ocena ex-ante odwołuje się do analogicznych ocen ex-ante przeprowadzonych w innych państwach, a także do doświadczeń nabytych w trakcie przeprowadzania ocen programów na lata 2000-2006, podlegających w przeważającej części tym samym procedurom i wymaganiom w zakresie zawartości oceny.

2.

Ocena analizy obecnej sytuacji, analizy SWOT i strategii programu

2.1 Wprowadzenie

W niniejszym rozdziale oceny ex-ante poza poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie podstawowe, wyjaśniające jakie problemy powinien rozwiązywać Program, zaprezentowano zagadnienia pomocnicze, związane z następującymi pytaniami:

* Jakie są obszary problemowe, ryzyko i potrzeby realizacji Programu na płaszczyznach: społecznej, ekonomicznej i środowiskowej?

* Jakie są siły sprawcze jego realizacji, mocne strony i możliwości?

* W jaki sposób wykonywana jest analiza SWOT?

* Jakie są przyczyny wykrytych rozbieżności?

* Jakie są grupy docelowe i jakie są ich potrzeby?

* Jakie problemy nie zostaną rozwiązane podczas realizacji Programu?

Analiza obecnej sytuacji zawarta w rozdziale 2 PROW (Analiza silnych i słabych stron, wybór strategii) stanowi podstawę oceny w nawiązaniu do konkretnych kwestii objętych analizą.

2.2 Analiza obecnej sytuacji

Rozdział 2 PROW zawiera analizę obecnej sytuacji na obszarach wiejskich. Analiza ta ma na celu przedstawienie stanu rozwoju gospodarczego, społecznego i środowiskowego. Ma także zilustrować aktualne potrzeby i problemy obszarów wiejskich ukazując dotychczasowe osiągnięcia i sposób, w jaki tego dokonano, wskazać główne siły sprawcze tego procesu oraz oczekiwane w tych obszarach zmiany wywołane realizacją Programu lub zachodzące bez jego interwencji. Opracowane przez Komisję Wspólne Ramy Monitorowania i Oceny dostarczają organom odpowiedzialnym za programowanie zestaw wskaźników bazowych odnoszących się do kontekstu oraz wskaźników bazowych odnoszących się do oddziaływania, których wprowadzenie jest w większości obowiązkowe, a które w znacznym stopniu stanowią wskazówki co do treści analizy KPS i PROW. Wskaźniki te powinny być mierzalne. Ich wartości powinny odzwierciedlać sytuację obszarów wiejskich na terenie Polski, przyjmując sytuację obecną za stan wyjściowy. Wskaźniki bazowe powinny zostać następnie zestawione ze wskaźnikami odniesienia zawierającymi dane dla "starych państw członkowskich" (UE-15), wszystkich państw wchodzących w skład rozszerzonej Unii Europejskiej (UE-25) albo niektórych państw UE, o ile w danym wypadku takie zestawienia będą uzasadnione. Zestawienie takie pozwoli porównać sytuację w Polsce z sytuacją w innych krajach Unii.

Najważniejszym zagadnieniem jest właściwe rozpoznanie głównych potrzeb i problemów, rozpoznanie różnic pomiędzy regionami, pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi oraz pomiędzy Polską i innymi państwami, a także dokonanie klasyfikacji różnic i potrzeb w zależności od ich znaczenia dla rozwoju obszarów wiejskich.

Nasze uwagi odnoszące się do rozdziału 2 PROW zawarte są w komentarzach do poszczególnych elementów składowych tworzących opis obecnej sytuacji.

Obszary wiejskie

Podobnie jak KPS, PROW nie zawiera jasnego rozróżnienia pomiędzy podmiejskimi obszarami wiejskimi, a obszarami wiejskimi oddalonymi od dużych miast. Obszary wiejskie w Polsce są bardzo zróżnicowane. Jednocześnie wiele spośród gmin oficjalnie klasyfikowanych jako wiejskie znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie obszarów miejskich, przez co zyskały one charakter podmiejski. Jest to problem w skali całego kraju, spowodowany stosowaną w Polsce statystyczną klasyfikacją obszarów wiejskich i miejskich. Realizowane w latach 2004-2006 programy dawały preferencje wszystkim gminom wiejskim, łącznie z gminami podmiejskimi. Usytuowane na peryferiach małe miasteczka wraz z otaczającymi je obszarami są i będą w trudniejszej sytuacji pod względem rozwoju. Można to było uwzględnić w projekcie Programu bądź poprzez wyraźne rozróżnienie pomiędzy podmiejskimi obszarami wiejskimi oraz obszarami de facto wiejskimi lub poprzez zastosowanie kryteriów kwalifikowalności albo wyboru w celu zapewnienia priorytetu obszarom wymagającym większego wsparcia. Zalecamy rozważenie jednego z tych dwu rozwiązań. Z przeprowadzonych rozmów z pracownikami MRiRW wynika, że zastosowane zostaną bądź odpowiednie kryteria kwalifikowalności bądź wyboru mające na celu skierowanie pomocy na obszary wiejskie najbardziej potrzebujące wsparcia.

Zmiany demograficzne

W opisie sytuacji społecznej i ekonomicznej w części dotyczącej ludności nie zamieszczono pełnych informacji na temat zjawiska migracji ludności pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi, oraz na temat tendencji prognozowanych przez Główny Urząd Statystyczny. Tymczasem obserwowanych jest szereg procesów migracji społecznej. Od 2000 roku w Polsce obserwuje się nie notowane dotychczas zmiany w strukturze demograficznej. Po raz pierwszy od czasu II wojny światowej został odnotowany większy napływ ludności z obszarów miejskich na obszary wiejskie niż odpływ ludności z obszarów wiejskich na obszary miejskie. Zjawisko to było szczególnie widoczne w roku 2002. Według GUS ta tendencja nie ulegnie zmianom w ciągu najbliższych kilku lat. Zgodnie z prognozą GUS udział mieszkańców obszarów wiejskich w ogólnej liczbie mieszkańców może wzrosnąć z 38,3% w roku 2002 do 42,6% w roku 2030. Pojawia się zatem nowa kategoria mieszkańców obszarów wiejskich: ludzie, którzy stają się mieszkańcami obszarów wiejskich lub zaczynają prowadzić działalność rolniczą na obszarach wiejskich. Są oni z reguły przedstawicielami stosunkowo zamożnej grupy społecznej. Osiedlają się oni w okolicach dużych aglomeracji i głównych szlaków komunikacyjnych.

Jednocześnie w ramach najbardziej znanego i powszechnego procesu migracji ludności, wynikającego ze zmian strukturalnymi mających miejsce w rolnictwie, wielu mieszkańców wsi szuka dla siebie szansy w miastach. Z informacji uzyskanych z MRiRW wynika, że kolejna wersja PROW będzie szerzej traktować kwestię zmian demograficznych.

Osobne zagadnienie stanowi zjawisko migracji długo- i krótkotrwałej z przyczyn ekonomicznych. Dwa lata po otwarciu przez niektóre państwa Unii Europejskiej rynków pracy znalezienie wiarygodnych danych dotyczących tego zjawiska jest bardzo trudne. Wstępne szacunki wskazują jednak, że zjawisko to będzie miało znaczący wpływ na kondycję społeczną i ekonomiczną polskich obszarów wiejskich. W związku z powyższym proponuje się uwzględnienie migracji jako jednego z czynników wpływając na sytuację obszarów wiejskich w następnych latach. W informacji jakie ewaluator otrzymał z MRiRW wynika, że problematyka migracji zostanie dołączona do opisu sytuacji społeczno-ekonomicznej w nowej wersji PROW.

Wykształcenie i edukacja

Analiza obecnej sytuacji pod względem wykształcenia i edukacji na obszarach wiejskich została zaprezentowana jako jedno z pierwszych zagadnień PROW. Doceniamy umieszczenie tego zagadnienia w tym miejscu PROW, ponieważ stan kapitału ludzkiego winien być traktowany jako sprawa najwyższej wagi dla przyszłych działań. Analiza pod kątem wykształcenia ludności wiejskiej i miejskiej nie obejmuje jednak ewentualnych przyczyn i powodów obecnej sytuacji, a mianowicie tego, że poziom wykształcenia polskiej ludności wiejskiej jest niższy niż w krajach UE-15, chociaż stan ten uległ poprawie w latach 1998-2002. Do przyczyn tego zjawiska można zaliczyć także złe warunki edukacyjne, niedoinwestowanie placówek oświatowych na obszarach wiejskich, niedobór pracowników oświaty na obszarach wiejskich odległych od obszarów miejskich, trudniejszy dostęp do dóbr kultury, mentalność ludności wiejskiej i związane z nią mniejsze potrzeby edukacyjne, niewystarczające i nieefektywne wykorzystywanie środków finansowych w placówkach oświatowych znajdujących się na obszarach wiejskich i inne.

Ocena sytuacji systemu szkolnictwa i oświaty na obszarach wiejskich, jak również kierunki działań mające na celu jej poprawę, powinny być spójne i uzgodnione pomiędzy Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi a Ministerstwem Edukacji Narodowej, a ich wyniki powinny zostać odzwierciedlone w odpowiednich dokumentach strategicznych i operacyjnych obu ministerstw.

Z informacji uzyskanych z MRiRW wynika, że kolejna wersja PROW będzie szerzej opisywać kwestie dotyczące wykształcenia ludności wiejskiej szkolnictwa. Jest to istotne ponieważ służyć będzie uzasadnieniu realizacji przez PROW priorytetów UE ujętych m.in. w Strategii Lizbońskiej stawiającej jako cel utworzenie z unii najbardziej konkurencyjnej gospodarki świata opartej na wiedzy.

Struktura gospodarstw rolnych, dochód i konkurencyjność

Rozdział opisujący strukturę gospodarstw rolnych jest w PROW nie do końca wyczerpuje problematykę w zakresie gospodarstw rolnych w świetle znaczenia polskiego rolnictwa. Szczególnie ważnym jak się wydaje jest potrzeba przedstawienia informacji o dochodach z rolnictwa, a także podkreślenia faktu stosowania przez Polskę typologii gospodarstw rolnych powszechnie stosowanej w państwach członkowskich UE, opierającej się na dwóch wskaźnikach, tj.: Standardowej Nadwyżce Bezpośredniej i Europejskiej Jednostce Wielkości (ang. European Size Unit - ESU). Klasyfikacja gospodarstw rolnych oparta na tych dwóch wskaźnikach charakteryzuje strukturę produkcji i siłę ekonomiczną gospodarstw o wiele lepiej niż klasyfikacja biorąca pod uwagę strukturę obszarową.

Równocześnie zagadnienie, które należałoby szerzej opracować dotyczy konkurencyjności polskich gospodarstw rolnych. Koncepcja konkurencyjności nie została zdefiniowana ani w KPS, ani w PROW i zalecane byłoby zastosowanie odpowiedniej definicji konkurencyjności, aby formułowanie celów programu mogło być bardziej precyzyjne. W CMEF produktywność pracy (wartość dodana brutto w przeliczeniu na jednostkę pracy w roku) jest jednym ze wskaźników rezultatu. Wysoka wydajność pracy (produktywność) odzwierciedla wysoki stopień konkurencyjności, jednak pojęcie to definiuje się zwykle szerzej, włączając w nie jako wskaźniki także udziały w rynku oraz wzrost dochodu.

Ostatnie polskie badania w zakresie konkurencyjności prezentują się interesująco. Analiza porównywalnych grup gospodarstw wskazuje, że polskie gospodarstwa mają wyraźną przewagę w rywalizacji z gospodarstwami z innych Państw Członkowskich. Przewaga ta dotyczy jednak jedynie określonej grupy gospodarstw.

Biorąc pod uwagę cel jaki przyświeca realizacji Programu, którym jest zwiększanie konkurencyjności sektora rolnego istotna staje się kwestia zapewnienia polskiemu rolnictwu i polskiej gospodarce żywnościowej konkurencyjności na rynku europejskim także w dłuższym okresie. W związku z tym proponuje się aby w PROW powyższa problematyka została omówiona w sposób bardziej dogłębny.

Z informacji uzyskanych z MRiRW wynika, iż dane dotyczące wyżej poruszonych kwestii szczególnie analizy porównywalnych grup gospodarstw, zostaną zamieszczone w trakcie przygotowania kolejnej wersji PROW.

Zalecamy również włączenie do tego rozdziału tabeli zawierającej podstawowe dane opisujące strukturę i konkurencyjność polskiego rolnictwa.

Produkcja roślinna

Przechodząc do oceny specjalizacji produkcji w rolnictwie stwierdzamy również, że właściwe jest zalecenie sporządzenia dokładniejszej analizy. Produkcja roślinna opisana została w dwóch krótkich sekcjach poświęconych produkcji zbóż oraz owoców i warzyw, podczas gdy uprawy innych roślin omawia się jedynie ogólnikowo w początkowej części rozdziału. Proponujemy włączenie do tej części PROW tabeli charakteryzującej podstawowe kierunki produkcji roślinnej przy użyciu danych dotyczących powierzchni upraw, wydajności produkcji oraz zbiorów. Do takiej tabeli wskazanym jest dołączenie opisu wyjaśniającego zmiany w produkcji roślinnej wraz z omówieniem poziomu konkurencyjności poszczególnych sektorów.

Z zadowoleniem przyjmujemy zapewnienie MRiRW o poszerzeniu informacji zawartych w PROW, dotyczących produkcji roślinnej o ww. elementy, w kolejnym projekcie PROW.

Produkcja zwierzęca

Wskazanym jest rozszerzenie informacji dotyczących produkcji zwierzęcej o inne formy produkcji (m.in. drób). Dlatego też, zaleca się, aby część dotycząca produkcji zwierzęcej, podobnie jak sekcja dotycząca produkcji roślinnej, została uzupełniona i opatrzona tabelą charakteryzującą podstawowe kierunki produkcji z wykorzystaniem danych o liczbie zwierząt, produkcji oraz, być może, wydajności (mleczności, średnich wagach tusz, itd.).

MRiRW zapewniło, że informacje zawarte w PROW, które dotyczą produkcji zwierzęcej zostaną poszerzone w kolejnym projekcie PROW o ww. elementy.

Przetwórstwo żywności

Naszym zdaniem zarówno KPS, jak i PROW, nie w pełni opisują problematykę przetwórstwa żywności. Zawarty w obu dokumentach opis nie do końca wskazuje, jakie gałęzie przemysłu spożywczego są kluczowe dla tego przemysłu i dla gospodarki jako całości. Tym samym nie można w pełni określić konkurencyjności poszczególnych sektorów. Warto równocześnie podjąć próbę przedstawiania dokładniejszych informacji, które mają na celu porównanie Polski z UE i tym samym przedstawienie prawdziwego obrazu produkcji i sytuacji gospodarczej polskiego przemysłu spożywczego.

Jak wynika z informacji uzyskanych z MRiRW kolejna wersja PROW 2007-2013 zostanie uzupełniona o dane na temat struktury przemysłu spożywczego.

Zarówno KPS jak i PROW, wymieniają (choć tylko z nazwy) większość ważnych gałęzi przemysłu spożywczego, brakuje jednak w tym opisie ich charakterystyki (przetwórstwo mleka, drobiu, owoców i warzyw). Zalecamy zamieszczenie w tekście tabeli dotyczącej struktury produkcyjno-ekonomicznej każdego z sektorów polskiego przemysłu spożywczego. Zgodnie z informacją uzyskaną z MRiRW, resort rozważy możliwość uzupełnienia danych w przedmiotowym temacie o zestawienia tabelaryczne zawierające dane jakimi dysponuje w chwili obecnej.

Zarówno KPS jak i PROW powinny zostać uzupełnione o informacje statystyczne, które pozwolą wyciągnąć prawdziwe wnioski dotyczące potrzeb w zakresie wsparcia i inwestycji w polskim przemyśle spożywczym. Niepełne informacje w tym zakresie utrudniają analizę skali problemu w poszczególnych sektorach i potrzeb związanych z jego rozwiązaniem, choć PROW słusznie wskazuje na kilka ważnych przeszkód w rozwoju tego przemysłu.

Zalecamy także podjęcie próby określenia kwestii dotyczących stanu polskich badań, transferu technologii do przemysłu spożywczego. Niezbędnym jak się wydaje jest podkreślenie znaczenia finansowania nowych technologii czy nowych produktów w ramach instrumentów PROW.

Na koniec pragniemy zwrócić uwagę na zagadnienia jakości żywności. Zgadzamy się ze stwierdzeniami PROW, iż produkty tradycyjne, o zasięgu lokalnym i regionalnym posiadają potencjał wzrostu, zalecamy jednak, aby w miarę możności udokumentować możliwości rozwoju ich produkcji. Równocześnie chcielibyśmy dodać, że jakość żywności to o wiele więcej niż tylko bezpieczeństwo żywności, standardy higieniczne i lokalne pochodzenie. To również kwestia metod produkcji - innych niż spotykane w procesach przemysłowych na wielką skalę, które zdominowały obecnie rozwój przemysłu spożywczego, wspieranego przez rozmaite marki własne. W wyniku tego zalecamy opisanie potencjału wynikającego z wprowadzenia unijnego systemu oznaczania jakości. MRiRW zapewniło iż zalecenie ewaluatora zostało przekazane pracownikom merytorycznym MRiRW, a informacje dotyczące zagadnień związanych z jakością żywności zostaną uzupełnione w kolejnej wersji PROW o te, którymi aktualnie dysponuje resort.

Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

PROW przedstawia w ogólnym zarysie szereg podstawowych zagrożeń i możliwości rozwoju obszarów wiejskich. Wśród głównych przeszkód ich rozwoju wymienia się:

* strukturę gruntów rolnych w polskich gospodarstwach rolnych, gdzie przeważają małe gospodarstwa (poniżej 5 ha);

* niską wydajność rolnictwa (przedstawione dane ukazują, że w rolnictwie zatrudnionych jest 16,5% ogółu pracowników, a wytwarzane jest tylko 4,5% PKB);

* niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej;

* niski poziom dochodów ludności wiejskiej - co jest konsekwencją ww. czynników;

* słabo rozwiniętą infrastrukturę techniczną i społeczną na obszarach wiejskich.

Kwestie te odzwierciedlają najważniejsze z podstawowych potrzeb obszarów wiejskich i jako takie powinny być wyeksponowane w analizie obecnej sytuacji.

Jednakże w PROW wskazanym jest podkreślenie jeszcze jednej równie ważnej kwestii jaką jest proces polaryzacji gospodarstw rolnych, zachodzący w ostatnich latach i słusznie uwzględniony w projekcie PROW. Wzrost liczby największych i najmniejszych pod względem powierzchni gospodarstw rolnych odbywa się kosztem gospodarstw średniej wielkości, co może w przyszłości przynieść negatywne efekty gospodarcze, społeczne, a zwłaszcza środowiskowe.

Opis sytuacji gospodarczej, społecznej i środowiskowej ukazuje wiele czynników występujących na obszarach wiejskich, które mogą się stać siłami napędowymi dla rozwoju tych obszarów. Ich wykorzystanie zależy od spełnienia dwóch warunków wstępnych: po pierwsze, właściwego wykorzystania instrumentów polityki rozwoju obszarów wiejskich w połączeniu ze wsparciem ze Wspólnej Polityki Rolnej i innych programów funduszy strukturalnych, a po drugie jak największego zaangażowania społeczności lokalnej na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego.

Jedną z głównych zalet obszarów wiejskich w Polsce jest przede wszystkim duży odsetek siły roboczej, co według PROW, może ułatwić rozwój nowej, alternatywnej działalności zarówno w gospodarstwach rolnych, jak i w obszarze działalności nierolniczej na obszarach rolniczych. Potencjał ludzki jest dostępny, jednak może on zostać wykorzystany do rozwoju nowej działalności pod warunkiem zdobycia odpowiednich kwalifikacji i wiedzy, które powinny być o wiele wyższe niż w przypadku tradycyjnej działalności rolniczej. Struktura wykształcenia przedstawiona w projekcie Programu ukazuje, że poziom wiedzy i kwalifikacji ludności wiejskiej mogą stać się poważną przeszkodą dla nowych, alternatywnych działalności. Dostosowanie gospodarstw rolniczych do wymagań stawianych w ramach poszczególnych działań również wymaga odpowiednich kwalifikacji. W rezultacie efektywne wykorzystanie funduszy PROW dla wspierania rozwoju projektów w ramach poszczególnych osi zależy od poprawy poziomu wiedzy i kwalifikacji ludności wiejskiej. Szkolenia zawodowe proponowane w Programie oraz podejście typu Leader może zaowocować znacznym ograniczeniem skutków niskiego poziomu wykształcenia.

Inna zaleta obszarów wiejskich, która została uwzględniona w projekcie Programu, wiąże się z wartościami przyrodniczymi i środowiskiem. Wskaźniki opisujące zasoby i stan środowiska naturalnego jasno wskazują na przewagę Polski w tym zakresie nad wieloma Państwami Członkowskimi UE. PROW ukazuje, że dobry stan środowiska naturalnego na obszarach wiejskich w znacznym stopniu wynika z przejścia gospodarki w stronę rynku, który doprowadził do ograniczenia zanieczyszczenia środowiska nawozami sztucznymi, środkami ochrony roślin, wodami ściekowymi i paliwami pochodzącymi z przemysłu. Jednakże transformacja ekonomiczna i społeczna w Polsce oddziaływuje również negatywnie na środowisko naturalne. Negatywne oddziaływania obejmują zwiększenie ilości ścieków i stałych odpadów komunalnych, uproszczenie zmianowania roślin i koncentrację hodowli m.in. krów mlecznych. Także specyfika pewnych składowych środowiska naturalnego, takich jak jakość gleby, ilość odpadów i polski krajobraz wiejski, stwarzają potrzebę stałego podejmowania działań w celu utrzymania wartości środowiska. Brak takich działań może doprowadzić do nieodwracalnej degradacji środowiska.

Infrastruktura

W PROW sprawom infrastruktury poświęcono odrębny rozdział, co wskazuje na wielką wagę przywiązywaną do tego zagadnienia w rozwoju społecznym i ekonomicznym. Niski poziom rozwoju infrastruktury w Polsce uznaje się za najpoważniejszą przeszkodę dla rozwoju obszarów wiejskich, a analiza poziomu rozwoju infrastruktury obszarów wiejskich uwzględnia najważniejsze elementy. Analiza stanu infrastruktury niedostatecznie pokazuje główne problemy i potrzeby obszarów wiejskich w zakresie infrastruktury wiejskiej i rolniczej. W obu przypadkach nie określono ilościowo problemów i potrzeb. Jednocześnie wydaje się zasadne podjęcie próby przedstawienia różnic regionalnych czy przestrzennych w odniesieniu do omawianych elementów infrastruktury.

PROW wskazuje również problem zanieczyszczenia środowiska ściekami i odpadami komunalnymi. Zalecanym jest podjęcie próby (jeżeli MRiRW posiada stosowne dane) szerszego opisu tej kwestii szczególnie, że część odpadów komunalnych na obszarach wiejskich usuwana jest do rowów, rzek lub wywożona na pola. Część gospodarstw ma nieszczelne szamba, z których wody ściekowe przenikają do wód gruntowych i powodują ich zanieczyszczenie, zwłaszcza związkami fosforu. Podjęcie działań zapobiegawczych jest ważne nie tylko z uwagi na zanieczyszczenie wody, ale także ze względu na zdrowotność produktów rolnych. Mając na uwadze znaczenie infrastruktury dla rozwoju obszarów wiejskich zalecamy koordynację z innymi programami finansowanymi z funduszy strukturalnych oraz wyraźne rozgraniczanie pomiędzy nimi tych kwestii.

MRiRW poinformowało, że w kolejnej wersji PROW rozszerzy informacje na temat różnic regionalnych dotyczących poszczególnych elementów infrastruktury, a także problemów związanych z zanieczyszczeniami środowiska ściekami i odpadami komunalnymi. Ponadto PROW będzie zawierał rozdział dotyczący linii demarkacyjnej pomiędzy instrumentami Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich a Europejskim Funduszem Rozwoju Regionalnego a także Funduszem Spójności,

W opisie infrastruktury społecznej odnajdujemy opis instytucji z dziedziny szkolnictwa i opieki zdrowotnej, wraz z instytucjami służącymi turystyce. W naszym przekonaniu, sektor turystyczny w Europie ogólnie, a w Polsce w szczególności, odnotuje w nadchodzącym okresie programowania ogromny rozwój. Będzie on następował w ośrodkach kulturalnych, takich jak Kraków, ale również na terenach o wysokich walorach naturalnych i antropologicznych. Przykładem obszarów o wielkim potencjale turystycznym są parki narodowe. Potencjał turystyki wiejskiej jako generator alternatywnego dochodu na obszarach wiejskich wymaga bardziej całościowej analizy sektora turystycznego i infrastruktury turystycznej; zalecamy - w miarę możliwości - dodanie tych zagadnień do PROW.

Rolnictwo ekologiczne

Rozwój rolnictwa ekologicznego jest przykładem rozwoju działalności gospodarczej liczącej się ze względami środowiskowymi i ochroną przyrody. W porównaniu z innymi Państwami Członkowskimi UE rolnictwo ekologiczne w Polsce jest zdecydowanie słabiej rozwinięte, pomimo całkiem dynamicznego rozwoju w ciągu ostatnich kilku lat. Rozwój ten został spowodowany początkowo wprowadzeniem dotacji z budżetu państwa, a następnie uruchomieniem programu PROW 2004-2006. W KPS zaprezentowano zmiany jakie zaszły na tym polu poprzez przedstawienie liczby gospodarstw i ich powierzchni objętych produkcją ekologiczną. Podkreślanie znaczenia rolnictwa ekologicznego powinno odwoływać się także do trendów rynkowych, konkurencyjności produkcji ekologicznej w porównaniu do produkcji konwencjonalnej oraz konkurencyjności polskich produktów ekologicznych na rynku światowym. Dlatego też zalecanym, o ile to jest możliwe szerzej przedstawić tę kwestie.

Z informacji jakie otrzymaliśmy z MRiRW wynika, że elementy dotyczące rolnictwa ekologicznego, zostaną uzupełnione o dostępne informacje.

Marginalizacja gleb

Szczególną uwagę należy poświęcić kwestii marginalizacji gleb najniższej jakości, wspomnianej w projekcie Programu. Polska jest krajem o dużym udziale gleb tego typu. Ze względów ekonomicznych użytkowanie takiej gleby w produkcji rolniczej jest nieopłacalne, a pozostawienie takiej ziemi odłogiem prowadzi do jej degradacji. Przekształcenie gruntów rolnych takiego typu w teren leśny jest naszym zdaniem dobrym rozwiązaniem. Analizy przedstawione w projekcie Programu potwierdzają możliwość występowania zagrożeń gleby gorszej klasy i stanowią podstawę dla podejmowania środków zaradczych w postaci zalesiania.

Leśnictwo

W PROW nie przedstawiono wystarczająco potrzeb leśnictwa, szczególnie opis sektora leśnictwa nie zawiera odpowiedniej analizy i nie uwzględnia dominującej struktury własności. Dlatego też zalecamy uzupełnienie opisu i analizy sektora leśnictwa dostępnymi danymi, zamieszczonymi w projekcie sprawozdania z oceny ex-ante z września 2006 r. Z informacji jakie otrzymaliśmy z MRiRW wynika, że kolejna wersja PROW będzie zawierała stosowne uzupełnienie.

2.3 Ocena analizy SWOT zawartej w Programie

Zgodnie z założeniami zasad programowania, analiza obecnej sytuacji została podsumowana w analizie SWOT. Analiza wewnętrznych mocnych i słabych stron, jak również zewnętrznych możliwości i zagrożeń polskiej wsi stanowi pierwszy krok dla określenia strategii Programu. SWOT musi doprowadzić do właściwego i spójnego uszeregowania potrzeb i rozbieżności, do których PROW ma się ustosunkować. Analiza SWOT oraz określenie strategii Programu powinny oprzeć się na wykorzystaniu danych ilościowych i właściwych wskaźników wyjściowych. Zgodnie z RR 1698 ocena ex-ante musi określić kompletność analizy SWOT; dokonać analizy przyczyn wykrytych rozbieżności; zidentyfikować i ocenić siły sprawcze prowadzące do zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich; pozwolić na ilościowe określenie kontekstu i oddziaływań odnoszących się do wskaźników wyjściowych (ogólnych i właściwych dla danego Programu) poprzez weryfikację, a we właściwych przypadkach także zaproponowanie zmian w podanych wskaźnikach i danych; oszacować i we właściwych przypadkach proponować zmiany w uszeregowaniu różnic i priorytetów przypisywanych do określonych potrzeb oraz ich przełożenie na cele i konkretne priorytety działań.

Zgodnie z założeniami analizy SWOT wewnętrzne mocne i słabe strony polskich obszarów wiejskich są powiązane z zewnętrznymi możliwościami i zagrożeniami. Strony wewnętrzne dotyczą takich spraw, które podmioty i beneficjenci mogą kontrolować i na nie wpływać, takie jak np. wysokie plony na hektar w porównaniu z konkurencją. Zewnętrzne Możliwości i Zagrożenia odnoszą się do spraw i wskaźników znajdujących się poza bezpośrednią kontrolą podmiotów na obszarach wiejskich. Możliwością jest np. ożywienie turystyki międzynarodowej i zwiększenie międzynarodowego i miejskiego popytu na produkty ekologiczne.

Analiza SWOT powinna odzwierciedlać analizę bieżącej sytuacji w oparciu o wskaźniki wyjściowe i wskaźniki odniesienia w sposób dokumentujący i uzasadniający wybór ogólnych i poszczególnych strategii.

KPS obejmuje analizę SWOT na poziomie ogólnym, sformułowaną jako szereg zagadnień -każde zawierające odniesienie do haseł: Silnych Stron, Słabych Stron, Szans i Zagrożeń. Jednak pewne kwestie nie są jasne pod względem treści, a niektóre należy umieścić pod innym hasłem. Przykłady: Rosnąca średnia wielkość gospodarstw uważana jest za silną stronę i mimo, że tendencja ta odzwierciedla rozwój we właściwym kierunku, struktura wielkości reprezentuje słabe strony, a nie silne. "Gęsta sieć mieszkańców" uważana jest za mocną stronę, nie jest jednak określone w jaki sposób będzie ona mierzona.

SWOT na poziomie ogólnym jest, naszym zdaniem, zadowalający w ramach KPS jako narzędzie służące zarysowaniu strategii ogólnej, nawet mimo nie przedstawienia matrycy - takiej jak proponowana powyżej, i nawet pomimo, że nie wszystkie kwestie zostały wyodrębnione w ujęciu ilościowym z opisu bieżącej sytuacji zawartego w KPS.

Uważamy jednak, iż właściwym jest stworzenie bardziej szczegółowej analizy SWOT na poziomie Osi w PROW, w celu lepszego zaprezentowania związków pomiędzy strategią ogólną a wyborem działań w ramach każdej z osi.

Wybór działań podstawowych oraz działań niższego stopnia w PROW powinien być odzwierciedleniem tego, jak chcielibyśmy zająć się poszczególnymi problemami i potrzebami, uwzględniając nasze Silne i Słabe Strony w świetle Szans i Zagrożeń, których podstawa znajduje się w zewnętrznym otoczeniu rynku.

Opis bieżącej sytuacji w KPS pod pewnymi względami nie jest wystarczający do opracowania pełnej analizy SWOT powiązanej z osiami. Jednakże mając na uwadze fakt, iż KPS stanowi syntezę diagnozy i stanu obecnej sytuacji na obszarach wiejskich, wskazanym jest podjęcie próby uzupełnienia tej kwestii na poziomie Programu.

2.4 Rozbieżności i zróżnicowanie regionalne

Rozdział PROW przedstawiający analizę obecnej sytuacji nie prowadzi do jednoznacznego ustalenia odpowiednich rozbieżności, potrzeb i uszeregowania tych rozbieżności oraz potrzeb zgodnie z ich wagą dla rozwoju obszarów wiejskich.

Odnajdujemy kilka przykładów istotnych rozbieżności w porównaniach pomiędzy polskimi a międzynarodowymi danymi; odnajdujemy też kilka oznak rozbieżności regionalnych w Polsce. Nie dostrzegamy jednak żadnych konkretnych rozważań na ten temat ani uszeregowania tych rozbieżności.

Na przykład zarówno KPS, jak i PROW pomijają problem regionalnego zróżnicowania polskiego rolnictwa, bez względu na fakt, że jest to poważny problem, co zostało zaznaczone. Istnieje ogólnie przyjęty podział Polski na regiony rolnicze. Różnią się one do tego stopnia, że nie ma możliwości zastosowania jednego mechanizmu wsparcia rolnictwa na całym terenie Polski. Działania, które są skuteczne w wspieraniu przekształcania rolnictwa na obszarach, gdzie w okresie gospodarki socjalistycznej przeważały państwowe gospodarstwa rolne, są zupełnie nieprzydatne w regionach z gospodarstwami o małej powierzchni na południu Polski i vice versa.

Innym przykładem jest fakt, że analiza stanu infrastruktury na obszarach wiejskich nie uwzględnia doświadczenia zyskanego w ciągu realizacji poprzednich programów (SAPARD, Sektorowego Programu Operacyjnego, PROW 2004-2006). Istotne byłoby wskazanie, czy działania prowadzone w ramach dotychczasowych programów wpłynęły na zmniejszenie przestrzennych dysproporcji na obszarach wspieranych przez te działania (jeśli tak, na jakich obszarach) lub raczej wpłynęły na pogłębianie rozbieżności pomiędzy regionami i wewnątrz nich.

3.

Jakie są cele, które ma osiągnąć Program?

3.1 Jakie są cele ogólne (całościowe), szczegółowe i operacyjne oraz spodziewane rezultaty i oddziaływania?

Ogólne cele Programu zostały podsumowane w następujący sposób, w pełnej zgodności z celami RR 1698:

* Poprawa konkurencyjności sektorów rolnictwa i leśnictwa

* Poprawa stanu środowiska i obszarów wiejskich

* Jakość życia na obszarach wiejskich oraz dywersyfikacja gospodarki wiejskiej

Cele ogólne obejmują takie cele jak tworzenie miejsc pracy (zatrudnienie) i wzrost dochodów, a także ochrona środowiska, krajobrazu i przyrody, a także zasobów w ogóle (woda, gleba itp.)

Cele szczegółowe przekładają cele ogólne na kontekst rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w oparciu o analizę obecnej sytuacji. Odbywa się to jednak przede wszystkim poprzez wybór działań, bez określania w ramach PROW celów szczegółowych jako takich, wyznaczanych natomiast w sposób ogólny w KPS. Poniżej przedstawione zostały wybrane działania i wstępne alokacje.

Tabela 3.1: Wybrane działania

Cele szczegółowe wymienione w projekcie Programu włączone do każdej osi są następujące;

Oś I:

* Dalszy rozwój w kierunku dostosowywania rolnictwa i sektora spożywczego do rosnących wymogów UE (środowisko naturalne, dobrostan zwierząt itd.);

* Kontynuacja restrukturyzacji gospodarstw rolnych poprzez scalanie gruntów, wspieranie młodych rolników i renty strukturalne;

* Rozwój wyposażenia technicznego gospodarstw poprzez ich modernizację;

* Poprawa jakości produkcji;

* Rozwój infrastruktury na obszarach wiejskich;

* Rozwój grup producentów rolnych;

* Udoskonalanie w zakresie edukacji i umiejętności w dziedzinie rolnictwa i leśnictwa.

Oś 2

* utrzymanie produkcji rolnej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (wsparcie finansowe dla rolników prowadzących produkcję na ONW);

* ochrona gleby najniższej jakości przed degradacją (wsparcie finansowe obejmujące zalesianie gruntów rolnych oraz wsparcie w ramach programów rolnośrodowiskowych);

* ochronę wód (płatności związane z ramową dyrektywą wodną oraz programami rolnośrodowiskowymi);

* utrzymanie cennych siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (płatności w ramach NATURA 2000 i programów rolnośrodowiskowych);

* ochrona wartości krajobrazowych obszarów wiejskich (płatności w ramach programów rolnośrodowiskowych);

* ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich i odmian upraw (płatności w ramach programów rolnośrodowiskowych);

* promowanie zrównoważonego systemu rozwoju rolnictwa (płatności w ramach programów rolnośrodowiskowych).

Oś III

* Postęp w dziedzinie dywersyfikacji działalności gospodarczej i tworzenie produktów lokalnych i regionalnych, rozwój turystyki, handlu, doradztwa oraz innych usług;

* Rozwój infrastruktury na obszarach wiejskich;

* Zachowanie dziedzictwa kulturowego i naturalnego na terenach wiejskich.

Oś IV

* Aktywizacja społeczności wiejskiej z obszaru objętego Lokalną Strategią Rozwoju wdrażanej przez Lokalną Grupę Działania, poprzez budowanie kapitału społecznego na wsi, co przyczyni się do poprawy zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacji.

Cele operacyjne przedstawione zostały w opisie poszczególnych działań jako wskaźniki wyników. Cele operacyjne podane zostały w formie liczby beneficjentów, liczby projektów i umów, powierzchni objętych działaniami, liczby uczestników szkoleń, liczby odbiorców usług doradczych.

Jak wspomniano, sformułowane cele ogólne są zadawalające i zgodne z rozporządzeniem. To samo dotyczy ustalonych szczegółowych celów powiązanych z każdą z czterech osi.

Uważamy jednak, że brak ilościowego ujęcia celów na poziomie szczegółowym i ogólnym utrudnia ocenę oczekiwanych rezultatów i oddziaływań działań i programów (patrz również następna sekcja).

Zalecamy, aby MRiRW spróbowało opracować przejrzystą i jasną hierarchię celów programu, przedstawiając ogólne, szczegółowe i operacyjne cele PROW, a także, jeżeli zostanie uznane to za istotne, ich komplementarność w stosunku do innych działań. Hierarchia ta może zostać opracowana w formie wykresu ukazującego kolejne poziomy programu.

3.2 Jakie wskaźniki bazowe oraz oddziaływania zaproponowano w celu oceny efektów PROW?

KPS zawiera istotne, wybrane z CMEF wskaźniki bazowe przedstawiające w sposób horyzontalny i kontekstowy aktualny stan zagadnień, które należy podjąć zgodnie z ramami programu. W naszej ocenie poprzedniej wersji KPS uzupełniliśmy tabele wskaźników pewną liczbą wskaźników oraz założeń krytycznych, które są niezbędne dla osiągnięcia oczekiwanych oddziaływań. Było to o tyle trudne, że zaledwie kilka z tych oddziaływań wyrażono w sposób ilościowy. Omówiona tabela stanowi Załącznik I.

3.3 Do jakiego stopnia cele programu odpowiadają celom określonym w Krajowym Planie Strategicznym?

Na poziomie ogólnym nie stwierdzamy żadnej poważnej rozbieżności pomiędzy celami przedstawionymi w KPS, a celami PROW, ponieważ KPS zawiera zasadniczo jedynie cele ogólne na poziomie programu i osi, natomiast założenia przedstawia za pomocą wskaźników horyzontalnych i kontekstowych, natomiast PROW przedstawia poziom operacyjny w formie wyników.

4.

Ocena poszczególnych działań

Niniejszy rozdział odpowiada na następujące pytania ewaluacyjne:

* Jakie doświadczenia i argumenty zostały uwzględnione podczas opracowywania projektu Programu?

* Jakie działania zostaną podjęte w celu osiągnięcia celów Programu?

* Jaka jest spójność podjętych działań i zastosowanych środków?

* Jakie przewidziano potrzeby Programu?

* Jaki jest bilans środków stosowanych w świetle realizowanych celów?

4.1 Zdobyte doświadczenie

Pomimo dwuletniej praktyki w realizacji własnych programów operacyjnych, w PROW pojawiają się jedynie fragmentaryczne informacje na temat doświadczeń zdobytych w latach 2004-2006. Co najmniej połowa wybranych w PROW 2007-2013 działań jest kontynuacją działań realizowanych w bieżącym okresie programowania. Jednocześnie do większości działań wprowadzone zostały zmiany, jednak nie przedstawiono uzasadnienia lub odniesienia do doświadczeń zdobytych podczas ich wdrażania w bieżącym okresie. Należy jednak podkreślić, że z opisu działań wynika bez wątpienia, że pewne doświadczenia zostały uwzględnione, jak na przykład projekt działania "Podejmowanie działalności przez młodych rolników" (patrz poniżej).

Zgadzamy się, że kwestię utrudnia fakt, że do chwili obecnej nie dokonano żadnej formalnej oceny ex post programu SAPARD oraz nie przeprowadzono oceny w trakcie realizacji (ocena średniookresowa) obecnego programu. Ważne jest jednak przeprowadzenie wewnętrznej analizy oraz sformułowanie istotnych wniosków. Należy odnieść się do aktualnych doświadczeń z wdrażania PROW 2004-2006 oraz SPO 2004-2006. To właśnie te doświadczenia (zarówno trudności i niepowodzenia, jak i doświadczenia pozytywne) stanowią najbardziej właściwą argumentację dla udoskonalenia Programu. Proces zdobywania doświadczeń jest jednym z najważniejszych czynników, które mogą wpływać na efektywność wdrażania funduszy strukturalnych w latach 2007-2013.

Dlatego też zalecamy, aby do PROW włączyć rozdział podsumowujący wcześniejsze i obecne doświadczenia z wdrażanych programów. Rozdział ten mógłby przedstawiać doświadczenia dotyczące realizacji poszczególnych programów i ich działań szczegółowych, jak również ich efektów i rezultatów, w celu dokonania oceny osiągnięć zdobytych w ramach tych programów. Wskazanym byłoby również dołączenie ocen efektywności ich realizacji (także w wymiarze finansowym), natomiast doświadczenia wynikające z tych badań mogłyby zostać wykorzystane jako wkład do ilościowego określania celów na poziomie działań w obecnym PROW.

Rozdział ten mógłby zawierać także doświadczenia zdobyte podczas stosowania i wdrażania wcześniejszych programów. Różnego rodzaju analizy, oceny oraz informacje zwrotne ze strony beneficjentów dowodzą, że możliwe jest zebranie tych doświadczeń i usprawnienie przygotowania administracyjnego w ramach uregulowań prawnych UE. Przykładem doświadczenia zdobytego podczas wdrażania programu jest informacja, że zasada zwrotu wydatków stanowi istotną barierę ograniczającą dostępność programu dla beneficjentów, zwłaszcza w ich obecnej kondycji ekonomicznej. Proponuje się zatem rozważenie możliwości wstępnego finansowania, przynajmniej częściowo, wydatków przewidzianych na następny okres programowania. Praktyka ta stosowana jest w niektórych mechanizmach rynkowych.

Wśród innych propozycji ze strony rolników znajdują się również propozycje uproszczenia procedur i dokumentów, wprowadzenia mechanizmu wstępnej selekcji projektów, aby zaoszczędzić beneficjentom czasu i kosztów oraz aby uniknąć niepotrzebnych problemów, ustanowienia zakazu wprowadzania zmian w trakcie wdrażania projektów, skrócenia okresu zwrotu poniesionych kosztów, finansowania zakupu używanego sprzętu i linii produkcyjnych, itd.

Niektóre działania proponowane w PROW mogą powodować wystąpienie różnorodnych efektów ubocznych np.: nadmiernej intensyfikacji stosowania nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin. Konieczne jest zatem przedsięwzięcie horyzontalnych inicjatyw edukacyjnych, obejmujących zarówno szkolenia zawodowe, jak i doradztwo oraz działania informacyjne, które podniosą wrażliwość rolników na kwestie środowiskowe i zapobiegać będą nadużywaniu przez rolników nawozów i środków poprawiających plony, szkodliwych dla środowiska.

Mamy świadomość tego, że niektóre z życzeń przedstawionych przez beneficjentów mogą znajdować się na granicy lub nawet poniżej granicy wyznaczanej przez uregulowania prawne UE, jednak granica ta może zostać przesunięta, jeżeli podejmowane będą negocjacje i rzeczowe próby argumentacji na rzecz proponowanych zmian.

Według informacji MRiRW, do PROW zostanie dołączony rozdział podsumowujący doświadczenia zdobyte w trakcie realizowania dotychczasowych programów.

4.2 Działania przewidziane do realizacji w ramach PROW

W niniejszym rozdziale szczegółowej ocenie poddano działania, które zostały wybrane do realizacji w ramach PROW. Oceny dokonano na podstawie informacji zawartych w opisach działań obecnych w Programie.

Oś 1

Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (kod 111)

Cel tego działania jest w pełni uzasadniony, ponieważ szkolenie zawodowe jest istotnym narzędziem podwyższania kompetencji i kwalifikacji zarówno wśród nowych, jak i aktywnych od dawna rolników i pracowników leśnictwa. Szkolenie zawodowe jest warunkiem wstępnym pomyślnego wdrożenia wielu innych działań, zwłaszcza w ramach osi I i II.

Doceniamy wyraźną linię demarkacyjną oddzielającą Europejski Fundusz Społeczny, zajmujący się ponownym szkoleniem rolników rozpoczynających działalność poza rolnictwem.

Kryteria kwalifikowalności dla tego działania zostaną dopiero przygotowane, oczekujemy jednak, że wymogi dotyczące potencjalnych beneficjentów (instytucje szkoleniowe, itd.) odzwierciedlą potrzebę posiadania doświadczenia w szkoleniu.

Liczbę beneficjentów szacuje się na 450, ale nie wiadomo, czy wielkość ta stanowi liczbę umów, a jeśli tak, powinno to zostać wyraźnie zapisane. Proponowalibyśmy także, aby wyznaczone cele do zrealizowania były określone ilościowo - dotyczy to ilości osób, które zostaną przeszkolone.

Budżet przeznaczony na to działanie w okresie realizacji Programu wynosi 50 milionów euro. Przy założeniu, że realizuje się 450 projektów, średni koszt na jedną umowę (kontrakt) wynosi 110.000 EUR. Oczekujemy, że ta średnia cena jest zgodna z doświadczeniami z obecnych programów, gdzie wdrażano szkolenia zawodowe. Cena musi jednak podlegać ocenie w związku z liczbą uczestników szkolenia, jego długości itd. W wyniku tego niełatwo jest ocenić efektywność kosztową, jeśli informacja ta nie jest zawarta w opisie działania.

Wskaźniki monitorowania omówione są na poziomie produktu i odnoszą się do liczby projektów, szkoleń, dni uczestnictwa osób szkolonych w zajęciach w podziale na płeć, wiek, temat szkolenia, rodzaj osób szkolonych i województwo. Wskaźniki te są zadowalające. Zalecalibyśmy jednak sformułowanie wskaźników oraz - w miarę możności - określonych ilościowo celów na poziomie rezultatu i oddziaływania. Szkolenie powinno zapewniać poprawę kwalifikacji i kompetencji uczestników (wskaźniki rezultatu, poziom kompetencji mierzony przed i po realizacji szkolenia), ma również wpływać na zmianę procedur, metod, praktyk, technologii itd. prowadząc do zwiększonej produktywności i większego dochodu, ochrony środowiska itp. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Ułatwienie startu młodym rolnikom (kod 112)

Przedstawione uzasadnienie dla tego działania jest właściwe, ponieważ wspiera ono restrukturyzację sektora rolnego i przyczynia się do jego rozwoju. Działanie dodatkowo wspiera młodych rolników, rozpoczynających własną działalność produkcyjną.

W PROW stwierdza się, że wsparcie w ramach działania "Ułatwienie startu młodym rolnikom" udzielane będzie w formie jednorazowej premii przyznawanej rolnikom posiadającym odpowiednie kwalifikacje zawodowe, którzy przedstawią i wdrożą plan rozwoju działalności rolniczej.

Uwagi: Cel działania powinien zawierać argumentację wskazującą, że działanie to zostało umieszczone w PROW po to, aby ułatwić młodym rolnikom rozpoczęcie działalności rolniczej a tym samym przyczyniać się do modernizacji struktur produkcyjno-ekonomicznych gospodarstw. Cel tego działania nie powinien być zatem opisany poprzez wydatkowanie środków, lecz powinien on korelować z oczekiwanym efektem wsparcia.

Pozytywną stroną przedstawionego działania jest wyznaczenie minimalnych wymogów dotyczących rozmiarów powstającego gospodarstwa (w ha) oraz wyznaczenie wymogów dotyczących ubezpieczenia beneficjenta w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) przez okres co najmniej jednego roku od wypłaty pomocy. Dzięki temu dostęp do tego działania jest bardziej ograniczony i ze wsparcia wykluczeni zostają potencjalni beneficjenci, którzy nie wiążą swojej przyszłości z rozwojem działalności rolniczej i zamieszkaniem na obszarze wiejskim.

Projekt opisu tego działania uwzględnia negatywne skutki i doświadczenia analogicznego działania SPO 2004-2006; pomoc dla młodych rolników nie zawsze przeznaczana była na inwestycje w gospodarstwach rolnych, co nie zapewniało trwałości efektów działania. Oceniamy pozytywnie uwzględnienie tych doświadczeń w obecnym projekcie PROW.

Szacowana liczba umów, które zawarte będą w ramach tego działania wynosi 35.200, co odpowiada kwocie alokacji wynoszącej 440 mln EUR i wysokości premii wynoszącej 50.000 PLN. W Programie nie określono jednak liczby potencjalnych beneficjentów spełniających kryteria uzyskania pomocy.

Wskaźniki monitorowania dla omawianego działania to liczba rolników, którym udzielono pomocy oraz wartość finansowa inwestycji w podziale na różne wskaźniki niższego rzędu (wiek, płeć, branża, wielkość ekonomiczna gospodarstwa, liczba hektarów ziemi itd.).

Zalecamy uzupełnienie wskaźników monitorowania o wskaźniki rezultatu (np.: wzrost średniej wielkości gospodarstw) i oddziaływania (np. zwiększenie produktywności i dochodu), a także o ile to możliwe - określenie ich wartości docelowych.

Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Renty strukturalne (kod 113)

Działanie to może być oceniane w ścisłym związku z poprzednim działaniem dotyczącym podejmowania działalności przez młodych rolników. Ogólny cel niniejszego działania jest taki sam, jak cel poprzedniego: wspieranie restrukturyzacji polskiego rolnictwa. Działanie to powinno dostarczać rolnikom w starszym wieku dodatkowych zachęt ekonomicznych do zaniechania produkcji oraz do przekazania gospodarstwa młodszemu następcy lub zachęcić do przekazania gospodarstwa na cele powiększenia innego, istniejącego już gospodarstwa rolnego. Działanie to jest w pełni uzasadnione.

W działaniu założono podpisanie 50.400 umów. Jest to około 15.000 więcej umów niż założono w działaniu "Młody rolnik". W opisie działania nie określono kategorii potencjalnych jego beneficjentów. Dlatego też trudno jest ocenić zasadność alokacji 787,6 milionów EUR.

Wskaźniki monitorowania odnoszą się do poziomu produktu wyrażonego liczbą rolników, którzy przystąpili do tego działania, jak również liczbą "zwolnionych" dzięki realizacji działania hektarów. W opisie nie wskazano żadnych wskaźników rezultatu i oddziaływania. Zaleca się zatem określenie celu dla działania poprzez zestawienie liczby "zwolnionych" hektarów oraz odniesienie tych danych do działania "Młody rolnik". Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Działanie jest kontynuacją obecnie realizowanego działania PROW 2004-2006, na którego realizację przeznaczono wstępnie 1.400 milionów EUR. Mimo że nie zostało to wyraźnie podkreślone w opisie działania, spodziewamy się, iż doświadczenia z bieżącego programu zostaną wykorzystane w przygotowaniu nowego działania oraz, że w miarę potrzeby dokonane zostaną pewne usprawnienia.

Modernizacja gospodarstw rolnych (kod 121)

Niniejsze działanie jest jednym z największych w kategoriach alokacji środków, ponieważ wsparcie publiczne opiewa na kwotę 1.650 milionów EUR. Celem działania jest poprawa konkurencyjności i modernizacja gospodarstw rolnych. Cel ten jest w pełni uzasadniony, ponieważ produktywności polskich gospodarstw rolnych jest na niskim poziomie. W rozdziale 2 PROW i w KPS wskazano także na wysoki średni wiek maszyn użytkowanych w gospodarstwach.

Zgodnie z opisem działania obejmuje ono zakup i instalację nowych maszyn, urządzeń lub wyposażenia. Kwalifikowane są zakupy wyłącznie nowych maszyn. Nie uwzględniono zatem szczególnych problemów i potrzeb młodych rolników lub innych grup rolników posiadających ograniczone środki finansowe. Z powodu dużych nakładów finansowych na modernizację gospodarstw, umożliwienie zakupu używanego wyposażenia osobom, które po raz pierwszy zakładają gospodarstwo rolne umożliwiłoby przyspieszenie procesu przejmowania i modernizacji gospodarstw, wymianę pokoleniową oraz zmiany struktur rolnych. Mogłoby to również przynieść dodatkowe efekty. Stwierdzenie to opiera się na założeniu, że istnieje ryzyko, że bez wsparcia zakupu używanych maszyn młodzi rolnicy nie będą w stanie dokonać niezbędnych inwestycji. Należałoby uwzględniać także sytuację finansową rolników i na tej podstawie podejmować decyzję o kwalifikowaniu zakupów używanego sprzętu. Tym samym nakłady inwestycyjne byłyby niższe, a beneficjentom łatwiej byłoby je współfinansować.

Kwalifikowane inwestycje nie obejmują inwestycji związanych z zakupem zwierząt gospodarskich. W związku z tym, w wyniku realizacji działania nie powstaną nowe stada bardziej wydajnych ras zwierząt gospodarskich, które przyczynią się do poprawy konkurencyjności poprzez większą efektywność gospodarstw oraz dostosowanie zakresu ich działania, skali produkcji do potrzeb rynku. Poinformowano nas, że MRiRW zaproponowało Komisji uznanie, że zakup zwierząt gospodarskich jest inwestycją kwalifikującą się do sfinansowania w ramach działania. Argument ten został jednak odrzucony. Przyjmujemy tę informację do wiadomości, jednak żałujemy tej decyzji Komisji.

W SPO 2004-2006 pojawiło się zapytanie, czy zakup zwierząt gospodarskich stanowi inwestycję odtworzeniową, czy nie. Całkowita rezygnacja ze wsparcia dla tego rodzaju inwestycji utrudnia restrukturyzację niektórych sektorów produkcji zwierzęcej. Niektóre gospodarstwa rolne w najbliższych latach zrezygnują z produkcji mleka na rzecz hodowli bydła rzeźnego. U podstaw tych decyzji leżą m.in. trudności ze spełnianiem norm, niewystarczająca w wielu gospodarstwach kwota mleczna prowadząca w konsekwencji do obniżenia efektywność produkcji oraz kary za przekroczenie kwoty mlecznej. Wyłączenie wsparcia dla zakupu zwierząt gospodarskich spowolni zmiany w strukturze produkcji gospodarstw zajmujących się hodowlą zwierząt. Utrudni to również specjalizację oraz poprawę efektywności i konkurencyjności gospodarstw, w szczególności gospodarstw prowadzących produkcję mleka i mięsa. KPS nie porusza zagadnień dotyczących rozwoju gospodarstw zajmujących się produkcją zwierzęcą. Zawarta w PROW analiza obecnej sytuacji pokazuje, że jedynie 9,8% gospodarstw mlecznych hoduje 10 i więcej krów i w rezultacie 90% gospodarstw posiada stada liczące do 9 krów. Dlatego też zaleca się rozważenie wprowadzenia wsparcia, które umożliwi zakup stada podstawowego zwierząt gospodarskich, przynajmniej w przypadku gdy zostaje zmieniony zakres produkcji zwierzęcej w gospodarstwie.

Grupa gospodarstw, do której kierowana jest pomoc jest bardzo szeroka. Przy pomocy parametrów ekonomicznych nie zdefiniowano grupy docelowej. Czy oznacza to, że każdy rolnik (spełniający wymogi norm), niezależnie od ekonomicznej wielkości gospodarstwa, może zostać beneficjentem tego działania? Kryteria dostępności są bardzo szerokie i znacznie przekraczają szacowaną dla działania liczbę 50.000 beneficjentów. Nie przedstawiono szacunków, co do wielkości grupy docelowej, zaś szeroka jej definicja sprawiłaby prawdopodobnie, że popyt na uzyskanie pomocy znacznie przewyższyłby dostępne środki działania. W myśl argumentacji MRiRW przyjmuje się, że wyrażony ilościowo cel do zrealizowania w postaci liczby beneficjentów należy odnosić raczej do dostępnych środków, a nie do rzeczywistych potrzeb restrukturyzacyjnych.

Z sytuacją taką mamy do czynienia także w odniesieniu do innych działań i dlatego zalecane jest przygotowanie i zastosowanie takich kryteriów selekcji, które pozwolą wybrać projekty/inwestycje, które najlepiej przyczynią się do realizacji założeń działania i realizacji celów Programu.

Pewne niejasności budzi, zawarte w punkcie 3. kryteriów, stwierdzenie dotyczące "spełniania wymogów ustanowionych w przepisach UE". Jak rozwiązać problem, który pojawia się w sytuacji, gdy przepisy krajowe zakładają okres przejściowy dla danego przepisu zawartego w ustawodawstwie UE - np. w zakresie ochrony środowiska? Powinniśmy oczekiwać, że wymogi UE zostaną spełnione po zakończeniu inwestycji związanej z modernizacją gospodarstwa.

Szacowana średnia wartość inwestycji wyniesie około 33.000 EUR, co odpowiada doświadczeniom z poprzednich programów, kiedy to zauważono wzrost średniej wartości inwestycji. Maksymalna pomoc w wysokości 500.000 PLN dla jednego beneficjenta w okresie funkcjonowania programu ograniczy absorpcję środków przez duże gospodarstwa, zdolne do współfinansowania większych inwestycji. Z opisu działania nie wynika jednak, jak i czy to kryterium ograniczy ww. absorpcję. Zalecana jest zatem ocena ryzyka i ewentualne rozluźnienie kryteriów maksymalnej wartości pomocy.

Podobnie za właściwy uważany jest dolny limit, który został ustalony na poziomie 20.000 PLN, mając nadzieję, że ten opiera się na wcześniejszych doświadczeniach.

Wskaźniki monitorowania odnoszą się wyłącznie do produktu. Wybrane wskaźniki uznawane są za zadowalające, dotyczy to zwłaszcza rodzaju inwestycji i sektora. Zalecane jest jednak ilościowe określenie celów na poziomie wskaźników produktu, podobnie jak miało to miejsce w poprzednich programach. Przyjmuje się stanowisko MRiRW, zgodnie, z którym uniknięto podziału działania na poziomie sektora, aby zagwarantować większą elastyczność przy wdrażaniu Programu oraz by uniknąć konieczności częstego wprowadzania zmian/dostosowywania PROW. Uznając to stanowisko, uważamy jednak, że nasze zalecenie jest użyteczne z punktu widzenia monitorowania Programu i zarządzania.

Zalecamy także uzupełnienie wskaźników o wskaźniki rezultatu (np.: wydajność produkcyjna sprzętu, technologie itp.) oraz oddziaływania (np.: produktywność, wzrost dochodu itd.) oraz ilościowe określenie tych wskaźników, umożliwiające monitorowanie wdrażania Programu i realizacji jego celów. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej (kod 123)

Celem tego działania jest wzrost konkurencyjności poprzez inwestycje w nowe produkty, procesy, technologie i artykuły o wyższej wartości dodanej, jak również w inwestycje służące spełnianiu standardów unijnych. Działanie jest ukierunkowane na małe i średnie firmy (ze względu na ich wpływ na wzrost zatrudnienia), a także na duże przedsiębiorstwa. W świetle rosnącej konkurencji międzynarodowej działanie oraz jego cel są w pełni uzasadnione. Na realizację działania przeznaczono w Programie 1.100 milionów EUR.

RR 1698/2005 określa, że w dobie rosnącej konkurencji istotne jest zapewnienie, aby sektor rolny i żywnościowy oraz sektor leśny mogły wykorzystać możliwości rynkowe poprzez szerokie podejścia innowacyjne w zakresie rozwoju nowych produktów, procesów i technologii. Pojęcie modernizacji uzupełnione jest pojęciem innowacji. Pomysł, który kryje się za tym uzupełnieniem, polega na tym, iż inwestycje modernizacyjne w gospodarstwach rolnych i przedsiębiorstwach spożywczych dotyczą często dobrze znanych produktów i technologii. Nawet jeśli byłyby one nowością dla gospodarstwa i przedsiębiorstwa, nie byłyby nowe na rynku. Dlatego pomysł dodania innowacji do idei modernizacji polega na stymulowaniu wprowadzania nowych produktów i procesów, nieznanych ani w gospodarstwie, ani w przedsiębiorstwie czy też na rynku. To teoretyczne rozróżnienie jest bardzo istotne, gdyż kładzie większy niż dotąd obserwowaliśmy, nacisk na związki ze światem nauki (instytucje badawcze i uniwersytety). Problem ten nie został jednak uwzględniony w działaniu i nie został w związku z tym przyznany np. wyższy poziom wsparcia dla przedsięwzięć innowacyjnych. Zalecane jest również wprowadzenie preferencji dla wsparcia projektów o charakterze innowacyjnym w porównaniu do projektów tradycyjnych.

Przedstawiona w KPS i PROW analiza obecnej sytuacji wskazuje na potrzebę wspierania inwestycji związanych z ochroną środowiska zarówno na poziomie gospodarstw rolnych, jak i w sektorze przetwórstwa. Cele omawianego działania nie odnoszą się jednak do ochrony środowiska, chociaż zakres działania dotyczy inwestycji związanych z ochroną środowiska. Podobnie jest w przypadku inwestycji realizowanych w ramach SPO 2004 - 2006, gdzie także wspierane są inwestycje ograniczające szkodliwe oddziaływanie na środowisko naturalne. Zalecane jest zatem aby dostosować cel tego działania do zakresu inwestycji.

Inna kwestia dotyczy kryteriów kwalifikowalności, zgodnie z którymi wsparcie jest zapewniane tylko firmom i gospodarstwom spełniającym stosowne standardy UE. Przedstawiona w PROW analiza obecnej sytuacji wykazuje, że przemysł rolno-spożywczy ciągle jeszcze nie jest dostosowany do wymogów UE w zakresie ochrony środowiska. Tak zapisane kryteria dostępu powodują, że beneficjenci, którzy najbardziej potrzebują wsparcia nie mają dostępu do środków pomocy publicznej tylko dlatego, że nie wdrażają acquis dotyczącego wymogów w zakresie środowiska. Opisane w PROW cele działania oraz kryteria kwalifikowalności zostaną uwzględnione w formularzach wniosków. Potencjalne sprzeczności w opisie działania, występujące pomiędzy celami działania, a kryteriami kwalifikowalności mogą spowodować problemy z opracowaniem formularza wniosku i dokumentów opisujących procedury. Zalecane jest rozważenie tej kwestii przy projektowaniu działania, wprowadzając na przykład zapis, że wszystkie odnośne standardy UE muszą zostać spełnione z chwilą zakończenia realizacji inwestycji.

Sektory przetwórcze, które powinny otrzymać pomoc w ramach PROW, nie zostały wymienione w działaniu. Rozdział zawierający analizę obecnej sytuacji przedstawia przetwórstwo produktów rolnych i leśnych głównie w odniesieniu do sektora mlecznego i mięsnego (zob. uwagi wyżej). Na podstawie przedstawionej analizy trudno jest wywnioskować, jakie są potrzeby w innych sektorach oraz jakie potrzeby, i w których sektorach, powinny stanowić priorytet w przyznawaniu pomocy w ramach PROW i w największym stopniu przyczynić się do osiągnięcia celów Programu. Znane jest nam stanowisko MRiRW w tym względzie, podobne do prezentowanego już wcześniej stanowiska dla działania "Inwestycje w gospodarstwach rolnych". Uznajemy argument dotyczący elastyczności, jednak podkreślamy nasze stanowisko wskazujące na ograniczenie w ten sposób możliwości właściwego i szczegółowego monitorowania i zarządzania wdrażaniem Programu.

Zgodnie z zaleceniem 2003/361/WE i rozporządzeniem Rady (WE) 1698/2005 poziom wsparcia jest różny w zależności od wielkości przedsiębiorstwa. Projekt PROW zakłada, że najwyższy możliwy poziom wsparcia będzie obniżony o 10% w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw, które nie współpracują z grupami producentów. Zmniejszony poziom wsparcia nie dotyczy przedsiębiorstw (nie będących MŚP) zatrudniających mniej niż 750 osób, lub których obroty nie przekraczają równowartości 200 mln EUR w wyrażonych w PLN. Rozwój grup producentów rolnych w Polsce jest powolny. Dane z roku 2005 wskazują, że liczba tych grup oraz liczba stowarzyszonych producentów są wyjątkowo małe w porównaniu z ogólną liczną rolników prowadzących produkcję na rynek - założonych zostało 120 grup producentów liczących łącznie 17.711 członków.

Jednym z podstawowych celów tworzenia grup producentów na rynku produktów rolnych jest dostosowanie produkcji do wymagań stawianych przez ich klientów w zakresie jakości oraz ilości dostarczanych towarów. Grupy producentów zazwyczaj współpracują z dużymi przedsiębiorstwami. Tworzenie grupy producentów jest zwykle efektem dodatkowych wymogów lub korzyści cenowych oferowanych przez duże przedsiębiorstwa za dostawy dużych partii surowców. Duże przedsiębiorstwa dysponują technologiami umożliwiającymi współpracę ze zorganizowaną bazą surowcową. Małe i średnie przedsiębiorstwa w większości działają na rynkach lokalnych, w oparciu o powiązania umowne z indywidualnymi rolnikami i tylko sporadycznie współpracują z grupami producentów. Dodatkowe 10% wsparcia dla inwestycji związanych ze współpracą z grupami producentów nie wydaje się wystarczająco motywujące dla MŚP.

Największą aktywność inwestycyjną zaobserwowano dotychczas w sektorze przetwórstwa mleka. Sektor ten zdominowany jest przez spółdzielnie należące do ich członków -producentów mleka, którzy powiązani są wieloletnimi umowami. Omawiany sektor ograniczany jest przez zobowiązania wynikające z WPR, przez co posiada ograniczone możliwości dalszego rozwoju. Sektor mleczarski jest jedną z nielicznych branż przetwórstwa produktów rolnych, w którym zachowały się zakorzenione w tradycji spółdzielczej więzi pomiędzy rolnikami. Stąd, ze względu na formę oraz charakter prowadzonej działalności w ramach spółdzielni mleczarskich nie jest w tym przypadku możliwe podpisywanie umów na dostawę surowca z grupami producentów rolnych.

Zmniejszenie poziomu wsparcia dla spółdzielni mleczarskich nie wydaje się właściwe i może doprowadzić do wystąpienia sytuacji, w której duże firmy przetwarzające mleko wykorzystując okazję będą kupować surowce od zorganizowanych grup, stosując jednocześnie tymczasowe, niekorzystne systemy cenowe w celu osłabienia mniejszych konkurentów. Innym negatywnym skutkiem może być upadek pozytywnych przykładów ekonomicznej organizacji rolników w małe i średnie spółdzielnie mleczarskie. Jest to zagadnienie niezwykle istotne w świetle ogólnej niechęci polskich rolników do organizowania się. Dowodem na to jest wciąż mała liczba grup producentów w Polsce.

Dlatego, w przypadku zachowania preferencji w zakresie współpracy z grupami producentów, zalecamy ustalenie wskaźników monitorowania dotyczących oceny postępu we współpracy pomiędzy MŚP a grupami producentów. Jeżeli zmiany będą zachodzić powoli, należy zaniechać dalszego udzielania 40-procentowego wsparcia dla MŚP, które nie współpracują z grupami producentów oraz zwiększyć poziom wsparcia dla takich MŚP do poziomu 50%.

W działaniu brakuje odniesienia do produkcji leśnej. Wkład rolnictwa i leśnictwa w PKB nie jest duży, ponieważ są one sektorami produkcji podstawowej. Stworzenie warunków do wstępnego przetwarzania produktów rolnych i leśnych do sprzedaży umożliwi zwiększenie udziału tych sektorów w PKB poprzez zwiększenie ich wartości dodanej. W odniesieniu do surowców leśnych wsparcie takie (ponieważ Artykuł 28 RR 1698/2005 wyklucza "przetwórstwo i/lub marketing produktów leśnych") powinno dotyczyć sektora usług leśnych, działającego na obszarach wiejskich i stanowiącego jedną z niewielu alternatyw dla nierolniczej działalności gospodarczej, oraz produkcji materiału nasadzeniowego (szkółek leśnych). Równocześnie możliwe jest udzielenie wsparcia dla tego typu inwestycji w ramach działania dotyczącego Tworzenia i rozwoju mikro-przedsiębiorstw, kod 312.

W ramach działania zakłada się udzielenie pomocy 3.000 beneficjentów. Średnia jej wartość wyniesie ok. 366.000 EUR w przeliczeniu na jeden projekt. Średnia wartość pomocy jest zgodna z dotychczasowymi doświadczeniami z realizacji poprzednich programów.

Wskaźniki monitorowania są wskaźnikami produktu i odnoszą się do liczby gospodarstw otrzymujących wsparcie i wielkości inwestycji dla poszczególnych pod sektorów. Zalecane jest uzupełnienie tych wskaźników o wskaźniki na poziomie rezultatu i oddziaływania zgodnie z celami Programu. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Poprawa rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa (kod 125)

Celem tego działania jest poprawa i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa, ze szczególnym podkreśleniem dwóch działań podrzędnych. Schemat I koncentruje się na wytyczeniu i budowie sieci dróg i scalaniu gruntów, podczas gdy Schemat II skupia się na zarządzaniu zasobami wodnymi i zapobieganiu powodziom.

Realizacja Schematu I jest uzasadniona chociażby z punktu widzenia rozdrobnionej struktury agrarnej polskiego rolnictwa. W KPS znajdziemy również pewne informacje na temat stanu śródpolnych dróg wiejskich. W odniesieniu do Schematu II, jego dobre uzasadnienie wynika chociażby z racji częstych powodzi niszczących tereny rolnicze i spowodowanych słabym zarządzaniem infrastrukturą wodną.

Kryteria kwalifikowalności do wsparcia dotyczą przede wszystkim procedur dla wnioskodawców. Procedury dla wnioskodawców realizujących projekty dotyczące dróg nie są określone w Programie, a opis działania nie zawiera szczegółowych kryteriów uprawniających do korzystania ze wsparcia, co w znaczny sposób utrudnia potencjalnym beneficjentom korzystanie z tego działania. Zalecamy zatem przygotowanie takich kryteriów.

Warto zauważyć, że budżet działania w wysokości 430 milionów EUR nie został podzielony na omawiane dwa Schematy. Ze środków publicznych finansowanych będzie 100% kosztów kwalifikowanych działania. W opisie działania bark jest informacji o potencjalnych potrzebach jego realizacji (potencjalnej liczbie beneficjentów) oraz na temat spodziewanej liczby podpisanych dla każdego działania umów.

Wskaźniki monitorowania dla Schematu I obejmują liczbę zrealizowanych projektów, powierzchnię gruntów objętych postępowaniem scaleniowym, całkowitą wartość zrealizowanych inwestycji. Nie znajdujemy jednak wskaźników produktu dla celu budowy dróg na terenach wiejskich. Wskaźniki dla Schematu II odnoszą się do liczby umów i łącznych wartości inwestycji. Dla obu schematów zalecamy sporządzenie wskaźników rezultatu i oddziaływania oraz, w miarę możliwości, ilościowe określenie celów do zrealizowania na wszystkich szczeblach. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

W niniejszym działaniu powinna zostać wyraźnie wydzielona granica, na podstawie której projekt będzie kwalifikowany do sfinansowania w ramach PROW lub innych programów finansowanych z funduszy strukturalnych. Granica ta mogłyby zostać przedstawiona w tym działaniu w celu większej jego przejrzystości i ułatwienia potencjalnym beneficjentom składania wniosków.

Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności (kod 132)

Celem działania jest wspieranie w polskim rolnictwie poprawy jakości produkcji, poprzez wspieranie uczestnictwa rolników we wspólnotowych programach dotyczących Chronionych Nazw Pochodzenia i Chronionych Oznaczeń Geograficznych, jak również Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności oraz w programach krajowych, takich jak Produkcja Integrowana. Działanie jest uzasadnione opisem aktualnej sytuacji w PROW. Wskazano rosnący popyt na tego rodzaju wyroby. Jak już wcześniej pisaliśmy, uważamy za ważne, udokumentowanie rosnącego popytu oraz coraz większego zapotrzebowania rynku na te produkty. Równocześnie podkreślamy konieczność właściwego rozumienia pojęcia jakości.

System Produkcji Integrowanej spełnia wszystkie kryteria stawiane systemom jakości żywności przyjmowanym przez państwa członkowskie, określone w projekcie rozporządzenia Komisji ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Stąd uzasadnione jest objęcie Produkcji Integrowanej niniejszym działaniem.

Na realizację działania wydzielono 120 milionów EUR. Nie przedstawiono jednak jakiegokolwiek ilościowego określania potrzeb i celów do zrealizowania. W opisie trudno również znaleźć szacowaną liczbę beneficjentów.

Jedynym wybranym wskaźnikiem monitorowania jest wskaźnik produktu, mierzący liczbę gospodarstw, którym udzielono pomocy w ramach działania, w podziale na płeć beneficjenta, system, pochodzenie systemu, kategorie produktów i region. Zalecane jest dodanie wskaźników rezultatu i oddziaływania z odniesieniem do działania i celów Programu. Zalecane jest również, w miarę możności, ilościowe określenie wszystkich wskaźników, a szczególnie wskaźnika produktu. Istotne byłoby określenie wielkości produkcji wysokojakościowej, która jest wytwarzana, we wspieranych gospodarstwach. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Działania informacyjne i promocyjne (kod 133)

Celem działania jest wspieranie kampanii informacyjnych i działań promocyjnych produktów objętych programami jakościowymi Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych, Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności, Produkcji Integrowanej oraz produktów rolnictwa ekologicznego.

Uzasadnienie polega na tym, że produkcja i popyt na produkty wysokiej jakości mogłyby być nawet wyższe niż obecnie, gdyby stan wiedzy na jej temat był większy. Zgadzamy się z tym uzasadnieniem, aczkolwiek brak jest opisu tendencji rynkowych dla tych produktów w PROW.

Budżet działania wynosi 30 milionów EUR. W działaniu założono realizację 1.350 umów, o średniej wartości 22.000 EUR. Kwota ta wydaje się być stosunkowo niska, jeśli wziąć pod uwagę zakres realizacji działania. Obejmuje on bowiem kampanie multimedialne również na rynkach międzynarodowych, a takie przedsięwzięcia są znacznie droższe niż średnia szacowana w opisie działania. Uznaje się, że różnice pomiędzy kosztami realizacji różnych kampanii informacyjnych mogą być bardzo znaczące (z jednej strony mamy do czynienia ze wspomnianymi kampaniami na rynkach zagranicznych, z drugiej działaniami reklamowymi na rynkach lokalnych). W rezultacie trudno jest realistycznie obliczyć średni koszt takiej kampanii.

Potencjalne zapotrzebowanie na realizację tego działania nie zostało określone ilościowo, jednak optymistyczne wydaje się założenie zrealizowania 1.350 umów, czyli niemal 200 rocznie.

Zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 działania związane z promocją marek handlowych nie kwalifikują się do wsparcia. Nie należy tego zapisu rozumieć jednak w taki sposób, iż niedopuszczalne jest informowanie o producentach wytwarzających dany produkt i traktowanie kampanii realizowanych w ramach działania wyłącznie jako kampanii ogólno informacyjno-promocyjnych. Takie działania mają zwracać uwagę na specyficzne cechy danych produktów lub ich przewagę nad innymi, w szczególności na jakość, specyficzne metody produkcji, wysokie wymogi w zakresie dobrostanu zwierząt i poszanowanie środowiska związane z danym systemem jakości żywności oraz mogą obejmować rozpowszechnianie wiedzy naukowej i technicznej na temat tych produktów. Takie działania mogą obejmować w szczególności organizację targów lub wystaw i/lub udział w nich, podobne przedsięwzięcia o charakterze public relations oraz reklamę poprzez różne sposoby komunikowania się lub w punktach sprzedaży.

Wskaźnikiem monitorowania jest wskaźnik produktu, pokazujący liczbę grup producentów, którym udzielono pomocy w ramach programów poprawy jakości o których mowa, w podziale na system, pochodzenie systemu, kategorie produktów i region. Zalecane jest przygotowanie dodatkowych wskaźników produktu dotyczących treści działań informacyjnych. Zalecane jest również przygotowanie wskaźników rezultatu i oddziaływania odzwierciedlających cele tego działania pod względem np. sprzedaży, obrotów i dochodu. Z informacji jaka uzyskał ewaluator w MRiRW wynika, że biorąc pod uwagę fakt, iż w ramach omawianego działania finansowane będą przedsięwzięcia o różnej skali, trudno będzie przygotować i określić dodatkowe wskaźniki rezultatu i oddziaływania, ponieważ działania te, w zależności od wielkości przedsięwzięcia, będą w różny sposób oddziaływać na wielkość sprzedaży, obrotów czy dochodu. Zgodnie z argumentacją MRiRW biorąc pod uwagę fakt, iż działania te są realizowane przez grupy producentów, a w przypadku, gdy w skład tej grupy nie będą wchodzili wszyscy producenci np. tego samego chronionego produktu lub wszyscy producenci żywności ekologicznej, trudno będzie wyizolować wpływ pojedynczej kampanii na wielkość sprzedaży, obrotów i dochodu. Zdaniem MRiRW sprawę utrudnia jednocześnie fakt, iż w ramach tego działania realizowane mogą być projekty o niskim budżecie (np. uczestnictwo w targach, zakup banerów, itp.) w związku, z czym koszty zbierania proponowanych informacji mogą być wyższe niż budżety działań.

Pomimo powyższych problemów, zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, podjęta zostanie próba określenia w ostatecznej wersji PROW zestawu wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Grupy producentów rolnych (kod 142)

Działanie to jest kontynuacją podobnego działania w ramach PROW 2004-2006, którego celem jest pomoc dla ustanowienia i funkcjonowania grup producentów rolnych przez okres pięciu lat. Jego realizacja jest uzasadniona ze względu na rozdrobnioną strukturę polskiego rolnictwa, utrudniającą dostęp do rynku indywidualnym rolnikom i obniżającą ich siłę przetargową w negocjacjach z potencjalnymi klientami. Członkowie grup producentów rolnych sprzedają swoje produkty za pośrednictwem grupy, prowadzą wspólny marketing i promocję swoich produktów. Działanie uważamy za niezbędne w świetle rozdrobnionej struktury polskiego rolnictwa i małej ilości grup producentów rolnych.

Budżet działania wynosi 130 milionów EUR. Oczekuje się, że środki te przyczynią się do stworzenia 350 nowych grup producentów, wyłączając producentów owoców i warzyw, grzybów, orzechów i ryb. W opisie działania zapotrzebowanie nie zostało jednak określone ilościowo, nie podano również odniesienia do aktualnej liczby grup producentów.

Wskaźnikami monitorowania są wskaźniki produktu w postaci liczby grup producentów, które uzyskały wsparcie oraz wskaźniki rezultatu wyrażone jako wartość obrotu generowanego przez grupy producentów, korzystające z działania. Zalecane jest, w miarę możliwości, ilościowe określenie celów na poziomie rezultatu i oddziaływania. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Korzystanie z usług doradczych przez rolników oraz posiadaczy lasów (kod 114)

Zgodnie z Artykułem 24 RR 1698/2005, rolnikom i zarządcom lasów udzielone zostanie wsparcie na pokrycie kosztów związanych z korzystaniem z usług doradczych służących poprawie ogólnej wydajności gospodarstwa. Cel działania wyrażony w PROW dotyczy pomocy polegającej na zapewnieniu usług doradczych rolnikom i właścicielom lasów w zakresie obejmującym wszelkie sfery, jakich dotyczy Program, takie jak konkurencyjność, środowisko naturalne, poprawa jakości życia na obszarach wiejskich. Warto jednak pamiętać, że rezultaty i oddziaływania takiego działania powinny być zgodne z celem, którym jest poprawa ogólnej wydajności gospodarstw prowadzonych przez rolników i posiadaczy lasów, a nie zapewnienie pomocy w kupowaniu usług doradczych.

Potrzeba usług doradczych mających na celu ułatwienie wdrażania i realizacji celów programu ma najwyższe znaczenie uzasadniające to działanie.

Kryteria kwalifikowalności nie określają minimum ogólnych wymogów dotyczących jednostek doradczych, z którymi beneficjenci powinni podpisywać umowy o świadczeniu usług. W rezultacie rolnicy mogą korzystać z usług przypadkowych firm, które nie są przygotowane do świadczenia usług mających na celu zwiększenie konkurencyjności i rentowności gospodarstw. Proponowane jest zatem wprowadzenie wymogu dotyczącego jednostek doradczych podkreślając tym samym, że wymogi takie będą egzekwowane.

Aktualny opis celu działania oraz brak dokładnych wymogów dotyczących jednostek świadczących usługi doradcze dla rolników mogą doprowadzić do sytuacji, w której działanie to nie przyczyni się do osiągnięcia oczekiwanych rezultatów. Zalecane jest zatem włączenie tych zapisów do opisu działania.

Wskaźnikiem produktu jest liczba rolników i właścicieli lasów, którzy otrzymali wsparcie. Nie przygotowano żadnych wskaźników rezultatów ani oddziaływań, dotyczących przewidywanej realizacji celów działania i Programu.

Oś 2

W ramach Osi 2 proponuje się realizację 5 działań:

* Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW);

* Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz obszarów związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE³;

* Płatności rolnośrodowiskowe, które obejmują 8 pakietów:

○ rolnictwo zrównoważone,

○ rolnictwo ekologiczne,

○ ekstensywne, trwałe użytki zielone,

○ ochrona cennych siedlisk przyrodniczych,

○ zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych,

○ ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich,

○ ochrona gleb i wód,

○ strefy buforowe.

* Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne;

* Odtwarzanie zniszczonego przez katastrofy potencjału produkcji leśnej i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych.

Poniżej przedstawiamy analizę poszczególnych działań.

Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), (kod 211, 212)

Działanie ONW zapewnia wsparcie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, w celu zrekompensowania rolnikom trudnych warunków produkcji na tych terenach. Celem jest przyczynianie się do dalszej aktywizacji rolników, zachowywania walorów krajobrazu i wprowadzania systemów gospodarowania przyjaznych dla środowiska.

Wybór oraz rozmiar działania uzasadnione są charakterystyką użytków rolnych w Polsce, z których ponad 56 procent zakwalifikowano jako ONW.

W trakcie obowiązywania Programu w ramach działania przekazane zostanie 2.286 milionów EUR. Cel wyrażony ilościowo pod względem liczby beneficjentów ustalono na poziomie 5.250.000, co jest uzasadnione w świetle dużej liczby drobnych rolników w Polsce.

Przygotowany opis działania pod względem kryteriów kwalifikowalności do wsparcia jest odpowiedni i jest kontynuacją rozwiązań przyjętych w analogicznym działaniu w obecnym PROW 2004-2006. Nie mamy żadnych uwag w tym zakresie.

Działanie jest kontynuacją działania ONW w ramach obecnego PROW. W okresie 2004-2006 było to jedno z największych działań pod względem zasobów w PROW i stanowiło 25% jego budżetu. Rezultaty i oddziaływania wynikające z płatności z tytułu ONW są trudne do bezpośredniego oszacowania. Corocznie z płatności korzysta około 700.000 gospodarstw. Zakładając, że ich średnia powierzchnia to 10 ha, możemy przyjąć, iż pojedyncze gospodarstwo otrzymuje w ramach wsparcia rocznie 2.500-3.000 PLN. Można zatem wysnuć wniosek, iż działanie pełni rolę wsparcia dochodu dla rolników na obszarach jego stosowania, przyczyniając się tym samym do zwiększania stabilności i rozwoju potencjału gospodarstw. Pomoc przyznawana w ramach tego działania może być głównym źródłem finansowania inwestycji modernizacyjnych, chociaż nie potwierdzają tego żadne analizy. Dodatkowym efektem działania jest utrzymywanie działalności rolniczej na terenach, które uprzednio były dobrowolnie odłogowane w związku z brakiem opłacalności uprawy. Dotyczyło to głównie najbiedniejszych terenów.

Działanie pozwala na realizację celów społecznych, takich jak podnoszenie prestiżu zawodowego rolnika, przyczynia się również do zwalczania ubóstwa na obszarach wiejskich.

Działanie w mniejszym stopniu przyczynia się do osiągania celów środowiskowych. Podjęcie na nowo uprawy na poprzednio odłogowanych i najsłabszych terenach nie jest wynikiem zapotrzebowania na wykorzystanie ich na cele produkcyjne, lecz raczej skutkiem faktu przyznania gospodarstwu płatności wspierających, zgodnie z wielkością jego powierzchni. W rezultacie, na takich gruntach może dochodzić do spadku zawartości próchnicy w glebie, co związane jest z kolei z brakiem proporcjonalnego wzrostu produkcji zwierzęcej w stosunku do skali uprawy. W związku z powyższym trudno ocenić czy wsparcie przyznawane w ramach tego działania będzie miało jednoznacznie pozytywny efekt środowiskowy. Można jednak przyjąć, że utrzymanie działalności rolniczej na obszarach, które ze względu na niekorzystne położenie (górskie) czy niską jakość gleby, byłaby porzucona, może mieć pozytywny wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych na tych terenach.

Cele stawiane przed tym działaniem powodują, iż działanie z założenia nie będzie rozwiązywać niektórych problemów ekonomicznych wyszczególnionych w PROW, na przykład nie przyczyni się do tworzenia sprzyjających warunków do koncentracji gruntów, oraz - w wyniku tego - nie poprawi efektywności/wydajności pracy, ani też nie wyłączy z użytkowania rolnego najsłabszych terenów (np. pod zalesienia). Dzieje się tak ponieważ dopłaty powierzchniowe, w tym również płatności z tytułu ONW, przyczyniają się do wzrostu cen ziemi. Z drugiej strony, środki finansowe uzyskane w ramach tego działania mogą być przeznaczone na unowocześnianie technicznego wyposażenia gospodarstw dzięki wytwarzaniu nadwyżki, która byłaby trudna do uzyskania na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW).

Wzrost dochodu z rolnictwa może ograniczyć zjawisko wyludniania się obszarów wiejskich. Ludzie w większym niż dotąd stopniu skłonni będą bowiem pozostać w dotychczasowym miejscu zamieszkania - inaczej, niż ma to miejsce teraz. Jest to jednak w dużym stopniu uzależnione również od czynników demograficznych i społecznych.

Płatności z tytułu ONW, w latach 2004-2006, były związane z obowiązkiem spełniania wymogów Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej. Jej zasady obejmują głównie kwestie związane z ochroną środowiska, zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio, poprzez wymóg prowadzenia racjonalnej praktyki rolniczej. Od roku 2007 minimalne wymagania dla tego działania ulegną zmianie i będą one obejmowały utrzymanie gruntów w dobrej kulturze rolnej (tak jak w płatnościach bezpośrednich). Biorąc pod uwagę konieczność spełniania przez beneficjentów tego działania minimalnych wymagań (bez względu na ich zakres) można przyjąć, że działanie przyczynia się do realizacji celów społecznych, w zakresie wzrostu świadomości na temat kwestii środowiskowych oraz ich ogólnego wpływu na życie na obszarach wiejskich.

Z drugiej strony należy zwrócić uwagę, że gospodarstwa zlokalizowane na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) będą zobowiązane do spełniania minimalnych wymogów, co wiąże się z koniecznością podejmowania przez beneficjentów m.in. działań inwestycyjnych. Gospodarstwa nie będą miały, bez odpowiedniego wsparcia, wielu szans na pozyskanie wystarczających środków do wdrażania obowiązkowych inwestycji ekologicznych lub poprawy dobrostanu zwierząt. W rezultacie, wymogi te będą mogły doprowadzić do ich upadku, jeśli nie otrzymają pomocy z działań wspierających.

Jako wskaźniki monitorowania przyjęto wskaźniki produktu mierzące liczbę gospodarstw, którym udzielono pomocy (równa liczbie beneficjentów) oraz powierzchnię objętych wsparciem użytków rolnych. Nie sformułowano wskaźników odzwierciedlających środowiskowe, społeczne oraz ekonomiczne cele działania. Zalecamy sporządzenie takich wskaźników. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Podsumowując, działanie ONW pozwala na osiągnięcie głównie celów ekonomicznych i społecznych. Pozwala ono na zachowanie działalności rolniczej na obszarach wyludniających się, zagrożonych atrofią naturalnego krajobrazu wiejskiego. W gospodarstwach wielkoobszarowych działanie to może być istotnym czynnikiem, mającym pozytywny wpływ na modernizację techniczną. Realizacja celów środowiskowych związanych z działaniem jest trudna do oceny, ponieważ działanie sprzyja również poprawie intensywności produkcji lub ponownemu rozpoczynaniu produkcji tam, gdzie jej zaniechano. Zależy to głównie od świadomości ekologicznej i środowiskowej beneficjentów. Można jednocześnie przyjąć, że utrzymanie działalności rolniczej na tych obszarach będzie miało pozytywny wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych obszarów wiejskich.

Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz obszarów związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE (kod 213)

Celem tego działania jest zrekompensowanie rolnikom gospodarującym na obszarach Natura 2000 trudności wynikających z ograniczenia ich działalności rolniczej z powodu położenia na tym terenie. Ograniczenia zapewniają lepszą ochronę dla ptactwa i siedlisk przyrodniczych.

Budżet działania ustalono na poziomie 550 milionów EUR, w podziale na dwa schematy, związane odpowiednio z Naturą 2000 i Ramową Dyrektywą Wodną. Schemat I będzie obejmował warianty dostępne również w ramach Działania: Płatności rolnośrodowiskowe (patrz poniżej), tj. wariant 3.2. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków oraz pakiet 4: Ochrona cennych siedlisk przyrodniczych, z możliwością rozszerzenia o dodatkowe pakiety.

Koszty transakcyjne są uprawnione do wsparcia, co należy uznać za rzecz pozytywną. Dodatkowo proponuje się, aby elementem rekompensaty były koszty monitorowania przyrodniczego, prowadzonego przez beneficjenta w swoim gospodarstwie. Propozycję tę należy uznać również za wartościową dla tego działania.

Oczekuje się, iż ze Schematu I skorzysta 150.000 beneficjentów. W przypadku Schematu II szacowana liczba objętych wsparciem wynosi 200.000 beneficjentów.

Możliwość otrzymania zwrotu kosztów transakcyjnych w celu przygotowania dokumentacji siedliskowej i dokumentacji ornitologicznej jest pozytywna. Natomiast warto zaznaczyć, że konieczność przygotowania takiej dokumentacji może być elementem zniechęcającym rolnika do uczestnictwa w tym programie, co może się przełożyć na zmniejszenie zainteresowania rolników tym programem.

Założenia dotyczące liczby 150.000 beneficjentów mogą być zawyżone, ponieważ sieć Natura 2000 nie została jeszcze w pełni ukończona. Jeśli program obejmie 11% terytorium kraju, wówczas odpowiadający temu obszar użytków rolnych wyniesie około 1,6 miliona ha.

Mogłoby to oznaczać, że praktycznie wszyscy rolnicy na danym obszarze musieliby zostać beneficjentami tego programu. Podobnie, nie wiemy jeszcze, ilu rolników odpowiedziałoby na Schemat II - dotyczący środowiska wodnego, którego zasięg i wymogi odnośnie uczestnictwa nie zostały jeszcze w pełni określone.

Patrząc z punktu widzenia celów ogólnych, Natura 2000 jest działaniem, które powinno przyczyniać się do osiągania celów środowiskowych. Płatności mają rekompensować utracony dochód wskutek ograniczeń w wykorzystywaniu określonych zasobów lub rekompensować dodatkowe nakłady finansowe ponoszone na ochronę siedlisk przyrodniczych. Skutek ekonomiczny lub społeczny wydaje się mieć w tym przypadku mniejsze znaczenie i traktowany jest raczej jako efekt drugorzędny, mianowicie np. jako podnoszenie świadomości odnośnie ochrony środowiska wśród rolników i okolicznej ludności, jako element edukacyjny podczas uczestnictwa w danym działaniu. Z ekonomicznego punktu widzenia pozwoli to na utrzymanie działalności rolniczej na obszarach chronionych w tych regionach, które są przedmiotem ograniczeń w odniesieniu do rolniczego użytkowania środowiska naturalnego.

Wydaje się, że najsłabszym punktem tego działania jest fakt, iż rzeczywiste interesy potencjalnych beneficjentów nie zostały poddane ocenie. Z tego powodu zakres realizacji celu środowiskowego może być mniejszy niż spodziewany.

Monitorowanie jest oparte na dwóch wskaźnikach produktu, mierzących liczbę gospodarstw, którym udzielono wsparcia oraz liczbę hektarów gruntów objętych wsparciem. Zalecamy ilościowe określenie oczekiwanego rezultatu działania oraz przygotowanie wskaźników rezultatu i oddziaływań, związanych z celami tego działania. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Program rolnośrodowiskowy (kod 214)

W ramach PROW 2004-2006 działanie to objęło siedem pakietów, natomiast w PROW 2007-2013 planuje się objąć nim 8 pakietów rolno-środowiskowych. Istotną i pozytywną zmianą w nowym programie rolnośrodowiskowym jest możliwość realizacji wszystkich pakietów rolnośrodowiskowych na obszarze całego kraju. Z tej perspektywy można stwierdzić, że wzmacniają one inne mechanizmy środowiskowe (np. ustanawianie obszarów chronionych) i pozwalają na kontrolowanie rozwoju działań środowiskowych. Z tego względu wydaje się, że wzrost liczby i różnorodności pakietów jest dobrze umotywowany i uzasadniony, wskutek odmiennych warunków ochrony środowiska na terytorium kraju, w zależności od rodzaju chronionego obszaru.

Podobnie jak poprzednie działania w ramach osi 2, niniejsze działanie ma na celu realizację celów środowiskowych, co jest możliwe dzięki prowadzeniu przez rolników działalności przy zachowaniu minimalnych wymagań odnośnie gospodarowania⁴. Lista proponowanych działań rolno-środowiskowych zawiera 8 pakietów i 39 wariantów rolno-środowiskowych. Oznacza to, że rolnikom zapewnia się szeroką gamę możliwości. Niektóre z dostępnych wariantów dotyczą zakresu działań objętych programem NATURA 2000 (wariant 3.2. i pakiet 4, zobacz powyżej). Pakiety 5 i 6 dotyczą zasobów genetycznych (zachowanie lokalnych odmian i ras).

Z punktu widzenia ochrony środowiska na dużą skalę, najważniejsze są pakiety 7 i 8. Płatności rolnośrodowiskowe mają rekompensować dodatkowe koszty ponoszone przez rolników lub straty z tytułu utraconego dochodu. Zainteresowanie rolników wspomnianymi pakietami może być ograniczone ze względu na trudności, napotykane przy uprawie ziemi, co spowoduje wyższe niż zakładane koszty utrzymania pewnych upraw polowych, jak również ze względu na możliwe problemy w organizacji pracy i spełnianiu wymogów technologicznych.

Pakiety "Zrównoważone Rolnictwo" i "Rolnictwo Ekologiczne" mają sprzyjać rozwojowi zrównoważonego sposobu gospodarowania.

Pakiet Zrównoważone Rolnictwo wydaje się być istotny ze społecznego punktu widzenia, gdyż wymaga podniesienia świadomości rolniczej, tak by można było osiągać te same rezultaty niższym nakładem finansowym (obiektywnie i proporcjonalnie). Pakiet ten służy również promocji takiego typu gospodarowania, jako rolnictwa racjonalnego, przy spełnianiu minimalnych wymogów. Wdrażanie pakietu może być spowolnione brakiem odpowiedniej, niezbędnej wiedzy wśród rolników. Z tego właśnie powodu trudno jest określić poziom zainteresowania nimi. Działanie wspierające szkolenia zawodowe - dotyczące przede wszystkim przygotowywania planów nawożenia - może doprowadzić do wzrostu zainteresowania tym działaniem. Innym utrudnieniem mogą być bardzo biurokratyczne procedury powodujące wzrost kosztów transakcyjnych, co sprawi, że pakiety będą nieopłacalne dla mniejszych gospodarstw.

Płatności z tytułu realizacji rolnictwa zrównoważonego mają na celu wpływać na zmianę sposobu gospodarowania w danym gospodarstwie. Beneficjent jest zobowiązany do wprowadzenia zmianowania, sporządzenia planu nawożenia i prowadzenia działalności rolniczej w sposób nie mający negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Takie działania, podejmowane na szerszą skalę przez rolników, będą miały pozytywny efekt środowiskowy.

Pakiet "Rolnictwo ekologiczne" zorientowany jest na zmniejszenie uciążliwości działalności rolnej dla środowiska naturalnego. Oznacza to, że realizacja pakietu jest korzystna dla środowiska, niezależnie od położenia gospodarstwa.

Przyjęte formy płatności i ich wysokość pozwalają stwierdzić, że głównymi zainteresowanymi pakietem mogą być mieszkańcy różnych regionów. Trudno stwierdzić, że np. jakość gleb ma wpływ na rozwój rolnictwa ekologicznego. Dotychczasowe wsparcie w ramach rolnictwa ekologicznego objęło gospodarstwa, których średnia wielkość znacząco przewyższa średnią wielkość gospodarstwa w Polsce. Taka tendencja powinna się utrzymać. Zainteresowanie takim systemem gospodarowania wśród gospodarstw może być jednak w dużej mierze zależne od kalkulacji ekonomicznych. Produkcja w systemie ekologicznym jest bowiem związana ze znacznymi nakładami, a dodatkowo obarczona dużą niepewnością. Wymaga również od rolnika, aby posiadał dużą wiedzę w zakresie rolnictwa ekologicznego, która pozwala mu na uzyskiwania plonu w zadawalającej wysokości. Przy zastosowaniu odpowiedniej wiedzy otrzymane płatności mogą pozwolić jednak na prowadzenie opłacalnej produkcji nawet przy bardzo niskiej wydajności (plonów) oraz na sprzedaż produktów ekologicznych podmiotom zajmującym się przetwórstwem produktów z konwencjonalnego rolnictwa. Kwota płatności przewyższa bowiem przeciętny dochód z 1 hektara, jaki można uzyskać przy słabych warunkach glebowych.

Mimo wyżej wymienionych korzyści dla gospodarstw, zakres wdrażania rolnictwa ekologicznego może być ograniczony wskutek trudności ze zwalczaniem szkodników oraz z powodu mentalności rolników. Zasięg zainteresowania tym systemem gospodarowania może być również uszczuplony wskutek przeszkód biurokratycznych. W 2005 roku istniało 7.000 gospodarstw ekologicznych, zajmujących około 170.000 hektarów ziemi; jednakże ich liczba wzrosła jedynie od momentu wprowadzenia znaczącej pomocy finansowej dla tych gospodarstw. Tym samym można wysnuć wniosek, że wsparcie jest czynnikiem przyczyniającym się do tego wzrostu.

Średnia powierzchnia gruntów rolnych na jedno gospodarstwo ekologiczne wynosi 24 hektary, co oznacza, iż są one większe niż przeciętne gospodarstwa. Można zatem stwierdzić, że kwota płatności - około 800 PLN na hektar - daje możliwość znaczącego dochodu i rozwoju dla gospodarstw, których powierzchnia przekracza 10 ha. W mniejszych gospodarstwach płatności służyć raczej będą celom socjalnym.

Wpływ zasięgu rozwoju rolnictwa ekologicznego na środowisko może być minimalny, zwłaszcza w takich regionach, gdzie istnieją jedynie pojedyncze gospodarstwa zajmujące niewielki obszar. Z tego powodu trudno jednoznacznie założyć, iż będzie miało ono wyraźny wpływ na ogólny stan środowiska. Wydaje się, że najbardziej odpowiednie byłoby zakładanie takich gospodarstw na terenach podlegających ograniczeniom w odniesieniu do rolniczego użytkowania środowiska naturalnego, szczególnie na obszarach zagrożonych zanieczyszczaniem wody azotanami ze źródeł pochodzenia rolniczego. Z drugiej strony, mogą one pełnić ważną rolę edukacyjną - jeśli ich produkcja i wyniki ekonomiczne będą zachęcające dla innych rolników działających w sąsiedztwie.

Płatności związane z rolnictwem ekologicznym byłyby w praktyce formą pomocy dla rolników, a tym samym przyczyniałyby się obok wspierania rozwoju rolnictwa ekologicznego do realizacji celu społecznego - poprawy jakości życia i dochodów na obszarach wiejskich.

Przedstawione wskaźniki monitorowania odnoszą się do różnych pakietów w ramach tego działania i mierzą produkty pod względem liczby gospodarstw korzystających ze wsparcia, objętego nim obszaru, liczby umów oraz liczby umów dotyczących zasobów genetycznych. System wskaźników dla omawianego działania mógłby być tworzony zgodnie z zaleceniami dla innych działań, dostarczając wskaźników rezultatu i oddziaływania, które odzwierciedlają indywidualny charakter pakietów w ramach niniejszego działania.

Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne (kod 221, 233) oraz Odtworzenie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych (kod 226)

Oba działania dotyczące leśnictwa są zgodne z celami ogólnymi PROW i odzwierciedlają potrzeby sektora leśnictwa, niemniej jednak opis, uzasadnienie i określenie celów i zasięgu pomocy, zwłaszcza kryteria kwalifikowalności, mogą prowadzić do powstania problemów w trakcie wdrażania przedmiotowych działań, o ile w przepisach wykonawczych (rozporządzeniach wykonawczych wdrażających działania PROW) nie zostaną zaproponowane rozwiązania służące doprecyzowaniu zauważonych uogólnień.

Działanie Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych może posłużyć za przykład takich działań. Znaczenie słowa zniszczony będzie stanowić problem na etapie wdrażania i realizacji, i stwierdzamy, że określenie uszkodzony jest bardziej odpowiednie jako, że odzwierciedla mniej poważne skutki oddziaływania na las niż w przypadku zniszczenia. W uzasadnieniu działania wspomniany jest potencjał biologiczny, ale można również napomknąć o potencjale gospodarczym. Działanie to jest modyfikacją wypróbowanego i dobrze przygotowanego systemu z poprzedniego okresu programowania.

Każde z działań jest omówione w bardzo ogólny sposób. Należy zapewnić wsparcie na rzecz odtwarzania potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i pożary lub wprowadzania odpowiednich instrumentów zapobiegawczych. Konieczne jest uporządkowanie planowanego wsparcia w celu utrzymania równowagi pomiędzy poszczególnymi działaniami. Dlatego też pożądane jest sprecyzowanie pewnych kryteriów uzyskania wsparcia w ramach konkretnego działania dzięki spełnianiu wymogów wynikających z innych działań. Należy zapewnić wsparcie dla osób gotowych do właściwego wykorzystania oferowanej pomocy.

Jeśli poszczególne działania nie zostaną połączone oczekiwane społeczne, ekonomiczne i środowiskowe rezultaty nie zostaną osiągnięte i w kolejnym okresie programowania napotkamy na te same problemy, na które napotykamy dzisiaj. Oczekujemy jednak, że planowane działania pozwolą wyeliminować niesprzyjające warunki polskiego sektora leśnego, takie jak:

- dużą fragmentację obszaru lasów prywatnych - poprzez ponowny podział gruntów,

- niski poziom wiedzy o leśnictwie - poprzez szkolenie i doradztwo,

- niską rentowność produkcji w lasach prywatnych - poprzez zwiększenie wartości dodanej.

Zgodnie z postawionym przed nimi celem działania dotyczące sektora leśnego zapewnią wsparcie głównie właścicielom lasów prywatnych, w mniejszym stopniu PGL LP i innym zarządcom leśnym - tym zwłaszcza w wyjątkowych przypadkach klęsk żywiołowych.

Kwestia przydziału funduszy do poszczególnych działań - 470 mln EUR na zalesianie i 140 mln EUR na odtworzenie i mechanizmy prewencyjne - jest trudna do oceny z perspektywy sektora leśnego. Z działania dotyczącego zalesiania ma skorzystać 52.000 beneficjentów - 28.000 na gruntach rolnych (Schemat I) i 24.000 na gruntach nie użytkowanych rolniczo (Schemat II).

Dwa zastrzeżenia są istotne w przypadku kryteriów kwalifikowalności dla zalesiania gruntów rolnych. W zasadzie, zgodnie z polskim ustawodawstwem, zalesianie może być przeprowadzane na terenach wyznaczonych do tego celu w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Plany te stanowią lokalne prawo, które obejmuje całą miejscową ludność. Jeśli gmina posiada takie plany, rolnik powinien otrzymać z Urzędu Gminy dokument zaświadczający o tym, że działki rolne przeznaczone do zalesiania są rzeczywiście wyznaczone do tego celu w planie rozwoju. Niestety, w wielu gminach brakuje tych planów.

Druga kwestia związana jest z zalesianiem gruntów rolnych przez dzierżawców. Oprócz odpowiedniego okresu umowa dzierżawy powinna zawierać zgodę dzierżawiącego na zalesienie gruntu przez dzierżawcę. Umowy dzierżawy zazwyczaj zobowiązują dzierżawcę do zwrócenia przedmiotu dzierżawy w stanie, w jakim był on udostępniony, co wyklucza zalesienie. Dopuszczalna jest również sytuacja, w której dzierżawca otrzymuje dodatkową zgodę nie objętą umową.

Wskaźnikiem monitorowania dla zalesiania jest liczba beneficjentów i powierzchnia obszaru objętego wsparciem, co odzwierciedla cele operacyjne działania. Nie znajdujemy natomiast wskaźników na poziomie rezultatu i oddziaływania. Wskaźnikami produktu odnośnie działania Przywrócenie potencjału leśnego oraz wprowadzenie działań zapobiegawczych jest szereg działań zapobiegawczych oraz obszar zniszczonych lasów, który uzyskał wsparcie. Ponownie, brak nam wskaźników rezultatu i wpływu odzwierciedlających cele działania. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Oś 3

Dla potrzeb wdrażania celów Osi 3 wybrano następujące działania:

Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej (kod 311)

Celem działania jest poprawa jakości życia na obszarach wiejskich poprzez promowanie dywersyfikacji działalności i tworzenie pozarolniczych źródeł dochodów oraz łagodzenie skutków bezrobocia.

W ramach działania zamierza się przeznaczyć na wsparcie 267 milionów EUR oraz 135 milionów EUR na realizację projektów w ramach podejścia Leader.

Działanie mogłoby być opisane w sposób bardziej szczegółowy, z naciskiem na wyszczególnienie czy beneficjenci to osoby fizyczne już prowadzące działalność, czy też osoby, które dopiero rozpoczynają działalność. Niejasny opis typów beneficjentów, którzy będą mogli korzystać ze wsparcia powoduje, że nie wiadomo, czy obydwie grupy, czy tylko jedna z nich kwalifikuje się do udzielenia pomocy. Zalecamy wyjaśnienie tej kwestii.

Dodatkowo, opis omawianego działania powinien jaśniej wskazywać, zgodnie z założeniami programu, że ma na celu różnicowanie działalności gospodarczej i tworzenie pozarolniczych źródeł dochodu, przyczyniając się tym samym do zmniejszenia bezrobocia, i w konsekwencji, do zwiększenia jakości życia na obszarach wiejskich. Tym, co również wymaga komentarza, jest uzasadnienie realizacji działania, które nie jest adekwatne do tego, które zostało zamieszczone w części PROW Wsparcie dla obszarów wiejskich w ramach osi priorytetowych. Zalecamy zastąpienie treści uzasadnienia konkretnymi stwierdzeniami - niski poziom dochodów z działalności rolniczej i nadwyżka siły roboczej są to dwa główne czynniki uzasadniające wdrożenie tego działania. W przypadku, gdy szczegółowy opis działań zawiera jedno lub dwa zdania opisujące cele i uzasadnienie wdrażania (logika interwencji), należy podjąć wszelkie niezbędne wysiłki tak, aby opis był precyzyjny, jednoznaczny i by obrazowo przedstawiał problem, jak również by był zgodny z zapisami wcześniejszych części PROW.

Cel omawianego działania, które zakłada zapoczątkowanie przez rolników i członków ich rodzin szerokiego zakresu działań poza sektorem rolniczym odpowiada potrzebom zidentyfikowanym na obszarach wiejskich. Słabością obszarów wiejskich jest wysoki stopień zarejestrowanego i ukrytego bezrobocia oraz niskie dochody ludności. Wdrożenie tego działania przyczyni się do zwiększenia dochodów rolników. Może mieć również szersze oddziaływanie w obszarze gospodarki, np. zwiększenie aktywności społecznej.

Jeżeli chodzi o zakres działań objętych pomocą, pragniemy zwrócić uwagę na wątpliwości, które mogą powstać w odniesieniu do punktów 1 i 2 "usługi dla gospodarstw rolnych lub leśnych" oraz "usługi dla ludności", ponieważ większość działań opisanych poniżej dotyczy usług dla ludności, które mogą być również stosowane z korzyścią w odniesieniu do gospodarstw wiejskich. Rodzi się pytanie o ich specyficzną charakterystykę. Niezbędne jest szczegółowe określenie listy kwalifikowanych inwestycji objętych pomocą, lub opisanie inwestycji w sposób bardziej szczegółowy tak, aby uzasadnić rozdział tych dwóch rodzajów usług. Zalecamy dostosowanie tego opisu. Istotne może się okazać pozostawienie pewnego "obszaru wspólnego" na działania, które nie wchodzą w zakres pakietu przewidzianego tym działaniem, a które mogą zostać uwzględnione w poszczególnych wnioskach i nie będą sprzeczne z zasadami Programu. Biorąc pod uwagę analogiczny zakres powyższe uwagi mają również zastosowanie do działania Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw.

Działanie to jest w znacznym stopniu kontynuacją Działania 2.4 SPO 2004-2006. Różnica jest taka, że usunięte zostały ograniczenia w zakresie dostępu (kwalifikowalności) ze względu na małą skalę produkcji gospodarstwa rolnego (przynajmniej tak to wynika z PROW), co należy uważać za korzystną zmianę. Maksymalna wielkość populacji została zmieniona z 5.000 do 2.000 mieszkańców. Powody takiej zmiany nie zostały podane, ale można sądzić, że zmiana ta jest wynikiem rozgraniczenia Funduszu Rozwoju Regionalnego, co zostało potwierdzone przez MRiRW. W tym miejscu pragniemy podkreślić, że zmiany w zakresie wdrażania programów UE powinny być dokonywane jedynie w przypadku, gdy są uzasadnione, przyczyniają się do skuteczności wdrażania, poprawy efektywności i oparte są na sprawdzonych rozwiązaniach.

Omawiane działanie nie nawiązuje w sposób wyraźny do doświadczeń uzyskanych podczas prowadzenia wcześniejszych programów, takich, jak SPO 2004-2006, które odzwierciedlałyby priorytety inwestycyjne beneficjentów, ich lokalizację przestrzenną i opis z różnych punktów widzenia. Zostaliśmy jednak poinformowani przez MRiRW, że takie doświadczenia zostały wykorzystane w przygotowaniu działania i bierzemy to pod uwagę.

Potrzeby w zakresie inwestycji w ramach działania nie zostały zasadniczo określone w opisie działania i nie zostały zdefiniowane ilościowo. Ponadto cele szczegółowe i ogólne nie zostały określone ilościowo. W opisie działania podano tylko ogólną liczbę 30.000 beneficjentów jako wynik docelowy (wskaźnik produktu). Działanie to obejmuje bardzo szeroki zakres typów inwestycji objętych pomocą i, co za tym idzie, różne skutki wdrażania, takie, jak liczba nowych miejsc pracy, liczba zabezpieczonych miejsc pracy, ilość miejsc w gospodarstwach agroturystycznych (nowych i zabezpieczonych), itp. Biorąc powyższe pod uwagę przewidywane rezultaty muszą być opisane ilościowo, przynajmniej w odniesieniu do najważniejszych kategorii, np. miejsc pracy. Brak takiej informacji utrudnia, a nawet uniemożliwia ocenę oddziaływania danego działania.

Wskaźniki monitorowania w postaci wskaźników produktu dotyczą liczby wspieranych beneficjentów oraz wielkości inwestycji. Możliwe jest dodatkowo przyjęcie innych wskaźników produktu związanych z indywidualnymi rodzajami inwestycji, wymienionymi w ramach zakresu wsparcia. Wskaźnik dotyczący liczby utworzonych lub zachowanych miejsc pracy jest wskaźnikiem oddziaływania i jako taki jest dobrze uzasadniony. Zaleca się dodatkowo ilościowe wyrażenie celu. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw (kod 312)

Istnieją pewne podobieństwa pomiędzy działaniem Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw a działaniem Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, z których najistotniejszym jest analogiczne ekonomiczne uzasadnienie wdrażania tych działań. Jest nim niekorzystna sytuacja na rynku pracy, wysoka stopa bezrobocia i nadwyżka siły roboczej w sektorze rolniczym. Wszystkie te czynniki powodują, że tworzenie nierolniczych miejsc pracy jest niezwykle potrzebne. Działanie to nie tworzy warunków do różnicowania działalności gospodarczej, jak to opisano w działaniu, ale podejmowane jest ze względu na istnienie poważnych problemów (w celu ich rozwiązania lub złagodzenia), co powinno być wyraźnie powiedziane w uzasadnieniu.

W ramach działania zamierza się przeznaczyć na wsparcie 367 mln EUR oraz 135 milionów EUR na realizację projektów w ramach podejścia Leader.

Zgodnie z Artykułem 52 Rozporządzenia 1698/2005, celem tego działania jest "wsparcie na rzecz tworzenia i rozwoju mikroprzedsiębiorstw w celu wspierania przedsiębiorczości i rozwijania struktury gospodarczej" UE. "Rozwój przedsiębiorczości i rynku pracy" jest celem, który odpowiada głównym problemom obszarów wiejskich i jest zgodny z rozporządzeniami UE. Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenie zalecamy usunięcie z opisu wyrażenia "konkurencyjność gospodarcza", ponieważ nie jest to właściwe dla celów działań Osi 3 (lecz dla działań Osi 1).

Podobnie jak w przypadku działania Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, w opisie nie zawarto żadnej jednoznacznej wzmianki na temat doświadczeń zebranych podczas realizacji wcześniejszych programów, takich, jak SPO 2004-2006 oraz SAPARD. Zalecamy przedstawienie tych doświadczeń w nowej wersji PROW na poziomie opisu działania albo w oddzielnym rozdziale. Równie ważne jest zagadnienie planowanych do osiągnięcia celów dla poszczególnych programów (i celów w ramach poszczególnych programów, w ramach podobnych lub analogicznych działań). Prezentacja wyników wdrażania wcześniejszych programów w sposób wymierny mogłaby przyczynić się do właściwego planowania działań w ramach Osi 3. Wcześniejsze doświadczenia w zakresie tworzenia miejsc pracy na obszarach wiejskich oraz różnicowania działalności gospodarczej mogłyby stanowić podstawę do ustalania obecnych celów i wyznaczania zakresu projektów objętych pomocą.

Ogólnie rzecz biorąc, cele nie zostały wyrażone ilościowo. Tak samo, jak w przypadku poprzedniego działania, opis działania zawiera jedynie ogólną liczbę beneficjentów - 5.000. Niemniej jednak liczba ta nie informuje o planowanych rezultatach w zakresie nowych mikroprzedsiębiorstw, czy też nowo utworzonych miejsc pracy itp. Zaleca się, tak jak w przypadku działania analizowanego powyżej, bardziej szczegółowe opisanie spodziewanych efektów w odniesieniu do najważniejszych kategorii - miejsc pracy i nowo powstałych przedsiębiorstw (mikroprzedsiębiorstw).

Inną kwestią budzącą wątpliwości jest wartość wskaźników produktu, które zostały określone jako "Liczba mikroprzedsiębiorstw objętych pomocą (wg płci, wieku - przed czy po 40). O wiele ważniejszy byłby wskaźnik opisujący liczbę nowopowstałych miejsc pracy w mikroprzedsiębiorstwach działających w momencie składania wniosków oraz liczbę miejsc pracy w nowopowstałych mikroprzedsiębiorstwach (liczba mikroprzedsiębiorstw w obydwu kategoriach miałby również bardzo duże znaczenie). Zalecamy opracowanie wskaźników w tym kierunku.

Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej (kod 321)

Celem tego działania jest wsparcie inwestycji pozwalających na poprawę warunków życia i działalności gospodarczej na obszarach wiejskich. Działanie jest uzasadnione brakiem podstawowej infrastruktury, co z kolei postrzegane jest ogólnej jako przeszkoda w rozwoju obszarów wiejskich. Dane zamieszczone w KPS i PROW pozwalają stworzyć obraz potrzeb inwestycyjnych w zakresie infrastruktury wiejskiej. Z opisu sytuacji społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich wynika, że niski poziom rozwoju infrastruktury technicznej stanowi poważną barierę rozwoju gospodarczego polskich obszarów wiejskich i jest przyczyną obniżenia poziomu życia ludności obszarów wiejskich. Również w KPS infrastruktura techniczna wymieniana jest jako słaba strona obszarów wiejskich. Potrzeba nadrobienia zaległości w zakresie rozwoju infrastruktury technicznej nie podlega dyskusji. Problem jednakże tkwi w tym, że infrastruktura użyteczności publicznej nie jest kwalifikującą się interwencją PROW. Artykuł 56 Rozporządzenia Komisji 1698/2005 dotyczący podstawowych usług dla gospodarki i ludności obszarów wiejskich mówi, że pomoc powinna obejmować "tworzenie podstawowych usług, włączając w to działania kulturalne i rozrywkowe na rzecz jednej lub wielu wsi, oraz utworzenie związanej z tym małej infrastruktury". Tak, więc projekty, które mają na celu rozwój infrastruktury użyteczności publicznej nie podlegają pomocy z tego działania.

Budżet działania wynosi 801 mln EUR. Nie określono bardziej szczegółowych przydziałów dla poszczególnych sektorów lub obszarów interwencji. Nie oszacowano również przewidywanej liczby beneficjentów.

Opis działania wskazuje, że beneficjentami działania będą lokalne jednostki samorządowe, ich stowarzyszenia i organy wykonujące zadania lokalnych jednostek samorządowych, co sugeruje, że koncentruje się ono na rozwoju głównych elementów systemów infrastruktury (chociaż wartość funduszy przydzielonych na ten cel wskazuje raczej na finansowanie systemów uzupełniających). Projekty tego typu były dotąd finansowane z priorytetu Rozwoju Lokalnego ZPORR. Lokalna infrastruktura techniczna na poziomie gospodarstw wiejskich podlegała pomocy z Działania 2.5 SPO 2004-2006. Biorąc pod uwagę ogromne potrzeby obszarów wiejskich, jak również źródła finansowania wykorzystywane do tej pory w odniesieniu do projektów tego typu, zaleca się, aby włączyć je do regionalnych programów operacyjnych jako obszary podlegające interwencji Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Dotychczas stosowana metoda finansowania rozwoju infrastruktury technicznej, która była uzależniona od kryteriów w odniesieniu do beneficjentów (projekty na poziomie gmin i gospodarstw wiejskich), która automatycznie określała typ projektu, beneficjenta i skalę posiada swoją własną logikę (patrz również ogólne zasady podziału wspomniane w KPS). Zalecamy, aby zachować rozwiązania stosowane do tej pory, a jeżeli jest to niemożliwe, proponujemy określić powody wprowadzenia zmian. Należy zaznaczyć, że w dotychczas wdrażanych programach nie było miejsca na finansowanie infrastruktury technicznej - dotyczy to systemów lokalnych, takich jak systemy odprowadzania ścieków i systemy oczyszczania - w gospodarstwach osób, które nie są właścicielami gospodarstw wiejskich, co wydaje się niekorzystnym ograniczeniem. Jeśli działanie zmierza do pomocy w zakresie rozwoju lokalnych systemów infrastruktury, zakres potencjalnych beneficjentów musi być szerszy, niemniej jednak w działaniu nie ma takiego zalecenia. Jeśli działanie ma być zgodne z Rozporządzeniem, zakres możliwych projektów musi być uzupełniony projektami, które obejmują rozwój infrastruktury społecznej i zwiększenie dostępu do kultury i rozrywki.

Cel działania Podstawowe usługi na rzecz gospodarki i ludności wiejskiej nie jest zgodny z opisem celów Osi 3. Jak już wspomniano powyżej, wszystko, co zostało napisane o działaniach zmierzających do poprawy jakości życia dotyczyło tego, że odnoszą się do odnowy terenów wiejskich, poprawy dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Nie ma wzmianki o infrastrukturze użyteczności publicznej. Uzasadnienie działania brzmi: "Ograniczony dostęp do usług użyteczności publicznej hamuje rozwój obszarów wiejskich. Małe społeczności wiejskie mają w tym zakresie dużo trudności" W opisie bieżącej sytuacji obszarów wiejskich nie ma wzmianki o różnicach w poziomie rozwoju infrastruktury w zależności od wielkości lokalnej społeczności, choć opis wyszczególnia ten czynnik, i w przypadku wodociągów i gospodarki ściekami przyjmuje się wielkość jako jedno z kryteriów. Projekty mogą być wdrażane w społecznościach lokalnych o liczbie mieszkańców nie przekraczającej 2.000. Niemniej jednak kryterium to nie jest właściwe w odniesieniu do rzeczywistych problemów - niski poziom rozwoju i niedobory w odniesieniu do głównych systemów występują głownie w bardzo małych wioskach o rozproszonej strukturze zabudowy i osadach. Przewidywania i opis zawierają wiele niejasności i sprzeczności, które powinny być dokładnie wyjaśnione.

Cel niniejszego działania nie został wyrażony ilościowo. Nie jesteśmy w stanie ustalić spodziewanych rezultatów, oddziaływania i zakresu, w jakim działanie przyczyni się do poprawy jakości życia na obszarach wiejskich, tj. do osiągnięcia głównego celu. Trudno jest zrozumieć, dlaczego lista wskaźników produktu zawiera projekty z zakresu infrastruktury kulturalnej i socjalnej (infrastruktura kulturalna jest podgrupą społecznej), opieki zdrowotnej, edukacji i inne, choć opis celu i zakresu działania nie zawiera żadnych informacji o finansowaniu tego typu projektów. Zalecamy dostosowanie wskaźników zgodnie z celami działania i ilościowe określenie celów, o ile to możliwe dla każdego sektora, którego dotyczy interwencja (zakres pomocy).

Odnowa i rozwój wsi (kod 322)

Celem działania jest zapewnienie poprawy warunków życia na obszarach wiejskich poprzez tworzenie obiektów powiązanych z kulturą i dziedzictwem przyrody. Duże braki w zakresie infrastruktury socjalnej na obszarach wiejskich oraz zużycie obecnie eksploatowanych obiektów całkowicie usprawiedliwiają wdrażanie działania Odnowa i rozwój wsi, choć uzasadnienie działania nie przedstawia powyższej argumentacji. W zamieszczonej w PROW analizie społeczno-ekonomicznej obszarów wiejskich nie zawarto podstawowych informacji, które określałaby główne kierunki działań w odniesieniu do infrastruktury socjalnej.

Budżet działania ustalono na poziomie 591 mln EUR oraz 250 mln EUR na realizację projektów w ramach podejścia Leader. Potrzeba realizacji działania została potwierdzona dużym zainteresowaniem wśród beneficjentów analogicznym działaniem realizowanym w latach 2004-2006. Fakt ten nie został uwzględniony w opisie działania zawartym w obecnej wersji PROW. Biorąc pod uwagę szeroki zakres projektów, które podlegają finansowaniu w ramach tego działania, proponujemy, aby opis działania odniósł się do doświadczeń zdobytych podczas jego wdrażania w latach 2004-2006 i zawierał wyciągnięte z nich wnioski. Na podstawie analizy wszystkich beneficjentów działania 2.3 w ramach SPO 2004-2006 wiadomo na przykład, że, lokalne jednostki samorządowe stanowiły prawie 99% wnioskodawców. W tym kontekście zasadne może być rozszerzenie zakresu możliwych beneficjentów (o rozmaite organizacje pozarządowe), co przyczynić się może do zróżnicowania struktury podmiotów wdrażających projekty, a tym samym charakterystyki realizowanych projektów w ramach działania.

Pragniemy zwrócić uwagę na zbyt ogólne ilościowe wyrażenie celów. Całkowita liczba beneficjentów działania określona na poziomie około 10.000 nie może być uważana jako wymierny planowany rezultat. Biorąc pod uwagę stosunkowo szeroki zakres pomocy w ramach tego działania zaleca się ustalenie celów dla poszczególnych typów projektów (np. wg obszaru interwencji). Jedynie tak określone cele mogą być wykorzystane jako podstawa oceny potencjalnego oddziaływania działania na poprawę warunków życia na obszarach wiejskich.

OŚ 4 Leader

Pragniemy zauważyć, że założenia i działania Osi 4 zostały przygotowane bardzo szczegółowo w stosunku do pozostałych działań PROW 2007-2013, zwłaszcza gdy porównamy je ze stosunkowo ogólnymi opisami działań przewidzianych w ramach Osi 3. Szczegółowo opisane zostały procedury wyboru Lokalnych Grup Działania wraz z ich Lokalnymi Strategiami Rozwoju. PROW 2007-2013 przewiduje decentralizację wdrażania Osi Leader, poprzez delegowanie części funkcji wdrożeniowych do samorządów województw oraz powołanie Regionalnych Komitetów Leader jako ciał doradczych samorządów województw. Biorąc pod uwagę doświadczenia z obecnego okresu programowania w Polsce i innych państwach członkowskich UE, pragniemy podkreślić potrzebę dobrej koordynacji działań na poziomie krajowym. W tym celu właściwe byłoby wykorzystanie doświadczeń MRiRW i Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), która pełni obecnie funkcję instytucji wdrażającej dla działania Pilotażowy Program Leader+ w Polsce.

Alokacja środków na oś 4 PROW 2007-2013 zgodnie z zapisami Rozporządzenia Rady Nr 1698/2005 powinna wynosić średnio co najmniej 2,5% całkowitego budżetu EFFROW dla nowych państw członkowskich, a minimalny wkład finansowy Wspólnoty dla osi 4 wynoszący 5% może być stopniowo wprowadzany. Zaproponowana alokacja dla osi 4 w PROW 2007-2013 spełnia ten warunek.

Ogólnie przyjęte założenia wdrażania podejścia Leader w praktyce ograniczają możliwości działania programu do obszarów interwencji działań osi 3: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw oraz Odnowa i rozwój wsi. Mając na uwadze dotychczasowe doświadczenia we wdrażaniu Inicjatywy Wspólnotowej w starych państwach członkowskich UE, należy zauważyć, że dotychczas wspierał on przedsięwzięcia innowacyjne nie mieszczące się bezpośrednio w ramach poszczególnych działań funduszy strukturalnych oraz przedsięwzięcia, będące ich pewną kombinacją. Pomimo włączenia Inicjatywy Leader do tzw. głównego nurtu programowania, sensem programu i jego specyficznego podejścia pozostaje oddolne planowanie i odpowiadanie na lokalne potrzeby. W odpowiedzi na potrzeby lokalne społeczeństwa wiejskiego przewidziano w ramach działania "wdrażanie lokalnych strategii" możliwość ubiegania się przez beneficjentów o pomoc na realizację projektów nie mieszczących się w zakresie działań osi 3, ale realizujących cele tej osi i zgodnych z lokalną strategią rozwoju wdrażaną przez LGD.

Ww. mechanizm jest podstawą podejścia Leader i jest niezbędny dla realizacji jego fundamentalnych zasad, przede wszystkim podejścia oddolnego oraz wspierania przedsięwzięć o charakterze zintegrowanym.

Istotne dla osiągnięcia sukcesu we wdrażaniu podejścia Leader będzie wsparcie rozwoju Lokalnych Grup Działania w tym działań szkoleniowych dla LGD np. ze środków pomocy technicznej - wsparcie szkoleniowe dostosowane do potrzeb lokalnych inicjatyw i przygotowane z ich udziałem. Działania takie mogłyby doprowadzić do osiągnięcia przez LGD poziomu rozwoju zbliżonego do poziomu grup ze starych państw UE w roku 2013.

Określony ilościowo cel do realizacji to 200 LGD w roku 2013 r. Szacowana liczba projektów współpracy nie została jednak określona ilościowo.

Nacisk na stosowanie podejścia Leader jest zgodny z priorytetem UE mającym na celu wzmacnianie i mobilizowanie zasobów ludzkich na poziomie lokalnym, co z kolei prowadzi do wzrostu zaangażowania, poczucia własności i odpowiedzialności za rozwiązywanie własnych problemów oraz zapewnienie lepszej przyszłości. Uważamy, że podejście Leader jest bardzo potrzebnym i sprawnym narzędziem osiągania celów, dlatego też proponujemy rozszerzenie zakresu jego stosowania z działań wyłącznie mieszczących się w ramach Osi 3 na działania przewidziane również w ramach innych osi Programu.

Działanie Pomoc techniczna

Celami działania jest:

1) ułatwienie wydajnego działania organów odpowiedzialnych za zarządzanie, wdrażanie, kontrolę, monitorowanie i ocenę PROW;

2) zapewnienie warunków dla wydajnego działania Komitetu Monitorującego i Sterującego, jak również ich grup roboczych;

3) wdrożenie wydajnego i skutecznego systemu informacji i promocji PROW.

Działanie jest podzielone na dwa schematy. Pierwszy schemat służy realizacji dwóch pierwszych celów działania. Drugi schemat związany jest z prowadzeniem informacji i promocji Programu.

Ewaluator nie wnosi komentarzy do uzasadnienia dla działania i jego celów. Są one w pełni zgodne z wymogami i są zgodne z zapisami Rozporządzenia.

Alokacja na realizację działania wynosi 200 mln Euro, co jest kwotą znaczną jak na pomoc techniczną. Warto jednak zauważyć, że kwota ta jest jednocześnie znacznie niższa od górnego limitu wyznaczonego przez Rozporządzenie (limit ten ustalono na 4% całkowitej pomocy publicznej, co w wyrażeniu kwotowym oznacza około 600 mln Euro).

Zapotrzebowanie na pomoc techniczną nie jest kwantyfikowane. Nie przedstawiono również żadnej szczegółowej kwantyfikacji, ani dla schematu 1 ani dla schematu 2. Zaleca się aby na podstawie doświadczeń wynikających z wdrażania ukończonych oraz obecnie realizowanych programów MRiRW oszacowało koszt działań wchodzących w zakres pomocy technicznej i na podstawie tych szacunków określiło wartości docelowe dla pomocy technicznej w nowym programie.

W ramach działania brakuje opisu projektów jakie mogą być realizowane w ramach działania. Sytuacja taka może utrudnić potencjalnym beneficjentom, w szczególności instytucjom biznesu określenie jakie inicjatywy będzie można realizować w ramach działania.

Wobec braku opisu projektów jakie mogą być realizowane w ramach działania trudno jest ocenić relację pomiędzy zaplanowaną alokacją, a możliwością wypełnienia celów działania.

Zaproponowane wskaźniki dla monitorowania działania są wskaźnikami produktu i odnoszą się do liczby projektów jakie uzyskały wsparcie oraz do kosztów projektów (wskaźniki wkładu finansowego) z rozbiciem na kategorie kosztowe. Zaleca się przygotowanie dodatkowych wskaźników produktu odnoszących się do treści (zawartości) inicjatyw realizowanych w ramach obu schematów. Zaleca się również opracowanie wskaźników rezultatu i oddziaływania odzwierciedlających cele działania. Z zaleceniem tym ściśle związane jest inne omówione powyżej uwaga podkreślające potrzebę uszczegółowienia opisu projektów jakie mogą być realizowane w ramach działania w przypadku każdego z dwu schematów.

Jednocześnie zaleca się zrezygnowanie ze wskaźnika wyniku 3: średnia liczba osób zatrudnionych we wdrażanie projektów pomocy technicznej w danym roku" gdyż wydaje się on mieć ograniczoną wartość informacyjną z perspektywy oceny osiągania celów działania.

4.3 Logika interwencji

W żadnym z analizowanych działań nie zastosowano w pełni zasad logiki interwencji. Logika interwencji opisuje cele zgodnie z pewną hierarchią, a ich realizacja jest kontrolowana przy użyciu właściwych wskaźników produktów, rezultatów i oddziaływania.

Opisy poszczególnych działań nie zawierają wszystkich wskaźników, co może spowodować trudności na etapie monitorowania i oceny programu. Właściwe zastosowanie logiki interwencji na potrzeby przygotowania spójnego i dobrego Programu zakłada wykonanie następujących działań:

- Uzasadnienie poszczególnych działań powinno wynikać z konkretnych i określonych ilościowo potrzeb, które wynikają z dokonanych uprzednio badań i ocen oraz analizy obecnej sytuacji.

- Konieczne jest ilościowe określenie potrzeb;

- Konieczne jest ilościowe określenie celów;

- W następnej kolejności należy zdefiniować określone ilościowo spodziewane produkty, rezultaty i oddziaływania wdrażanych działań;

- Na koniec należy określić obszary wzajemnego uzupełniania się poszczególnych działań w ramach programu oraz działań innych programów.

Poniżej zamieszczamy przykład ilościowego określania celów, produktów, rezultatów i oddziaływań związanych z wdrożeniem działania "Renty strukturalne". Podane wartości liczbowe są fikcyjne, niemniej tabela wskazuje sposób, w jaki można dokonać określenia ilościowego.

Tabela 4.1

5.

Jakich pozytywnych i negatywnych oddziaływań można spodziewać się w związku z realizacją planowanych działań?

W niniejszym rozdziale omówimy szczegółowo następujące kwestie:

* Jakie są przewidywane oddziaływania związane z realizacją planowanych działań (społeczne, ekonomiczne i środowiskowe)?

* W jaki sposób oddziaływania te będą przejawiać się w perspektywie czasowej?

* Czy istnieją potencjalne konflikty pomiędzy poszczególnymi oddziaływaniami?

* Na kogo oddziaływuje Program (w sposób pozytywny lub negatywny)?

5.1 Przewidywane oddziaływania i ich przejawianie się w perspektywie czasowej

Obecny projekt PROW nie zawiera żadnych informacji na temat spodziewanych oddziaływań wynikających z realizacji poszczególnych interwencji, nie zawiera również wyrażonych ilościowo rezultatów (odnoszących się do celów szczegółowych) i oddziaływań (odnoszących się do celów ogólnych).

W niniejszej części raportu spróbujemy określić wartości spodziewanych rezultatów i oddziaływań w zakresie, jaki będzie możliwy przy uwzględnieniu stopnia szczegółowości Programu.

Oddziaływania ekonomiczne i społeczne

Większość działań realizowanych w ramach tego Programu będzie generowała ekonomiczne oddziaływania na beneficjentów i na obszary wiejskie w szerszym kontekście. Całkowity budżet Programu zapewni wsparcie publiczne w wysokości 15.000 milionów EUR, które zostanie dodatkowo uzupełnione o współfinansowanie prywatne. Dodatkowo zapewnione zostanie prawdopodobnie również finansowanie poprzez rozmaite efekty dźwigni, zgodnie z którymi w związku z rosnącą aktywnością gospodarczą terenów wiejskich przyciągnięte zostaną do nich dodatkowe środki zarówno publiczne, jak i prywatne. Efekty mnożnikowe wynikające z inwestycji w wysokości 15.000 milionów EUR są znaczące dla gospodarki wiejskiej i tak też zadziała efekt dźwigni.

Efekty ekonomiczne będą zależeć od ostatecznej alokacji środków na poszczególne działania oraz od absorpcji zasobów w ramach działań ukierunkowanych na realizację różnych celów.

Jeśli założymy pełną absorpcję zasobów, wówczas publiczne wsparcie na modernizację gospodarstw rolnych wyniesie 1.650 milionów EUR, przy znaczącym współfinansowaniu prywatnym, ale skutki ekonomiczne tej inwestycji będą zależeć od poszczególnych celów danej inwestycji oraz od dystrybucji środków w sektorze i w podsektorach. To samo będzie widoczne w przypadku działania "Zwiększanie wartości dodanej produktów rolnych i leśnych". 1.100 milionów EUR zostanie zainwestowane jako pomoc publiczna, uruchamiając podobną kwotę ze współfinansowania prywatnego. Obydwa działania przyczynią się do wzrostu produktywności, ponadto w trakcie realizacji programu możemy także oczekiwać utraty miejsc pracy w sektorze przetwórstwa, w tej samej kolejności, jakiej doświadczaliśmy w latach poprzednich. Od 2003 do 2005 roku traciliśmy rocznie 30.000 miejsc pracy w sektorze przetwórstwa żywności, możemy zatem spodziewać się kontynuacji tej tendencji na przestrzeni następnych lat, chociaż trend ten będzie zapewne spadkowy.

Inne działania, takie jak Ułatwianie startu młodym rolnikom, Grupy producentów rolnych, Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności i Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie również mogłyby się pozytywnie przyczyniać do wzrostu gospodarczego i zwiększania zatrudnienia, ale w stopniu mniejszym niż poprzednio wymienione działania.

Najważniejsze działania w ramach osi 2 (ONW, NATURA 2000 i program rolno-środowiskowy) są w całości skierowane na realizację celu ogólnego programu oraz celów szczegółowych dla poszczególnych działań. Ponadto działania te przyczynią się do osiągnięcia ekonomicznych i społecznych celów rozwoju obszarów wiejskich. W kontekście ekonomicznym realizowanie odpowiednich działań zapobiegnie utracie części dochodu gospodarstw rolnych dzięki ochronie naturalnych zasobów środowiskowych. Ponadto system rekompensat przyczyni się do stabilizacji dochodu, a w przypadku rolników prowadzących działalność na terenie ONW może doprowadzić nawet do jego wzrostu. Inną ekonomiczną konsekwencją może być także rozwój sektora usług, wspierającego działalność pro-środowiskową i opierającego się na rozwoju tej działalności (np. ekoturystyka).

Sporządziliśmy poniższą tabelę, aby przedstawić oczekiwane skutki ekonomiczne najbardziej istotnych działań w ramach osi 2.

Tabela 5.1 Skutki ekonomiczne, oś 2, wybrane działania

Proponowane działania będą miały również wymiar społeczny. Powinna wzrosnąć świadomość środowiskowa rolników. W rezultacie, postawy i zachowanie rolników względem poszczególnych elementów środowiska naturalnego, kształtowane tylko w oparciu o ich użyteczność ekonomiczną, szybko ulegną zmianie.

W Załączniku II zamieszczono szereg spodziewanych oddziaływań powiązanych z pewnymi kontekstowymi i poziomymi wskaźnikami, a kilka z nich jest zamieszczone w poniższej tabeli. Jak wskazano, na podstawie działań dotyczących leśnictwa i obecnego stanu określonego w oparciu o wskaźniki bazowe, oczekujemy że efektywność pracy w leśnictwie może wzrosnąć z 27.393 EUR/pracownika w 2004 r. (poziom odniesienia) do 35.000-40.000 EUR w 2013 r. przy założeniu, że rynek drewna ustabilizuje się i nie wystąpi na nim żadna gwałtowna zmiana, a kurs EUR i PLN również będzie stabilny. Przy takich samych założeniach spodziewamy się, że tworzenie kapitału wzrośnie z obecnych 33 mln EUR do 40 - 50 mln EUR. Zakładamy również, że koszty gospodarki leśnej mogą być obniżone dzięki racjonalizacji. O ile chodzi o zróżnicowanie biologiczne, nie przewidujemy żadnych zmian w składzie gatunków drzewostanu.

Tabela 5.2: Przykłady szacunków przewidywanych oddziaływań w związku z wdrażaniem działań w zakresie leśnictwa

Tabela 5.3: Przykłady dodatkowych wskaźników i spodziewanych oddziaływań

W tabeli 5.3 dodaliśmy szereg wskaźników dotyczących wydajności leśnictwa. Na podstawie przydziałów środków dla wybranych działań spodziewamy się wzrostu od 3 do 5% wobec obecnych 3,88% mierzonych w % łącznego wolumenu drzewostanu. Widzimy również wzrost wydajności z obecnych 8 m³/ha/r. do 8 - 10 m³/ha/r. Na koniec spodziewamy się wzrostu ilościowości z 222 m³/ha do około 250 m³/ha na podstawie założenia, że drzewostan zostanie odnowiony i stabilność drzewostanów będzie wzrastała.

Działania w ramach osi 3 przyczynią się do rozwoju obszarów wiejskich poprzez wpływ ekonomiczny i społeczny, zarówno dzięki tworzeniu nowych mikroprzedsiębiorstw oraz dzięki różnicowaniu działalności w kierunku zajęć pozarolniczych. Łączna pomoc publiczna na oba działania wyniesie 800 milionów EUR, która zostanie uzupełniona o podobną kwotę ze pochodzącą ze współfinansowania prywatnego.

Oczekuje się, że działania te zapewnią nowe miejsca pracy i nowe możliwości dochodu na obszarach wiejskich. Spodziewanych jest 30.000 projektów na różnicowanie działalności. Jednocześnie oczekuje się założenia 5.000 mikroprzedsiębiorstw. Trudno oszacować liczbę stworzonych miejsc pracy, ponieważ niewiadomo, jakie będzie rozdysponowanie nowych form działalności pomiędzy poszczególnymi sektorami. Jednak doświadczenia z poprzednich programów nie wskazują na stworzenie w ramach jednego projektu wielu nowych miejsc pracy. Jeśli przyjmie się założenie, iż w ramach jednego projektu powstaną 3 nowe miejsca pracy, wówczas z tych dwóch działań w przeciągu 7 lat będzie można utworzyć 100.000 stanowisk.

Wynik netto w kategoriach tworzenia miejsc pracy jest w tym punkcie również trudny do oszacowania. Utworzenie 100.000 nowych miejsc pracy w ramach Osi 3 oraz spodziewana dalsza utrata miejsc pracy w ramach Osi 1 mogą łatwo doprowadzić do wstępnego szacunku, zgodnie z którym wpływ tworzenia miejsc pracy w ramach programu wyniesie prawdopodobnie zero lub wykaże niewielką wartość dodatnią.

Oddziaływania środowiskowe

Program podlega Prognozie Oddziaływania na Środowisko (SEA) zgodnie ze wytycznymi dla ex-ante oraz CMEF. MRiRW zdecydowało się zakontraktować realizację SEA w drodze odrębnego przetargu, w związku z czym realizacja prognozy oddziaływania na środowisko odbywa się niezależnie od oceny ex-ante. W wyniku przyjęcia powyższego rozwiązania prognoza SEA zostanie dostarczona Ministerstwu jako osobny raport, a rezultaty wypracowane w ramach SEA nie są objęte niniejszą oceną.

W ramach niniejszej oceny dokonaliśmy natomiast podsumowania spodziewanych środowiskowych oddziaływań Programu.

Skoncentrowaliśmy się na wpływie znaczących działań w ramach Osi 2, ponieważ jeden z ich celów ogólnych to ochrona środowiska.

Tabela 5.4 Oddziaływania w zakresie środowiska, Oś 2, wybrane działania

Powyżej omówiono przykłady szacunków spodziewanych oddziaływań na podstawie opisów wybranych działań. Szacunki te można przeprowadzić dzięki temu, że działania w ramach Osi 2 mają spójny charakter i reprezentują raczej jednorodne inwestycje projektowe. W przypadku działań w ramach Osi 1 i 3, gdzie przewiduje się, że środki skierowane zostaną na realizację zróżnicowanych projektów o różnych rezultatach i oddziaływaniach, trudne jest dokonanie analogicznych szacunków.

W konsekwencji nie powstał pełen obraz tego, co można oczekiwać po oddziaływaniu programu. Wiąże się to także z faktem, że ilościowe określenie wskaźników w PROW jest zasadniczo ograniczone, również na poziomie celów operacyjnych (produkty). Mówiąc inaczej: uważamy, że niewykonalne jest obliczenie ewentualnych spodziewanych rezultatów i oddziaływań na podstawie nakładów na poszczególne działania, jeśli rozdział środków finansowych w obrębie działań odbywa się w sposób zryczałtowany. Na przykład przydział środków na działanie związane z modernizacją gospodarstw rolnych nie jest ukierunkowany na żadne konkretne rodzaje inwestycji czy podsektory. W konsekwencji rezultaty i oddziaływania tego działania będą zależały od tego, w jaki sposób środki przeznaczone na projekt są wykorzystane (w rozumieniu projektów w poszczególnych sektorach) i na jaki cel inwestycja jest przeznaczona. Niektóre inwestycje mogą zapewnić dużo stanowisk pracy i duży wzrost, inne natomiast nie.

W związku z tym, zalecamy oszacowanie celów dla programu, takich jak wzrost ekonomiczny (wzrost ŚWB/GVA w %), utworzenie stanowisk pracy (liczby), restrukturyzacja wielkości gospodarstwa (średnia liczba ha/gospodarstwo, wzrost) itd.

Niemniej jednak oczekujemy, że Program przyczyni się do zwiększenia konkurencyjności sektora rolno-spożywczego i że dywersyfikacja działalności oraz stworzenie nowych mikroprzedsiębiorstw będą jednymi z licznych rezultatów na obszarach wiejskich, przyczyniając się do poprawy poziomu życia i wzrostu gospodarczego. Na ogół, z podanych powyżej przyczyn, działania powiązane z inwestycjami są trudne do oszacowania, co do oczekiwanych rezultatów i oddziaływań.

Płatności obszarowe są łatwiejsze do oszacowania i przykład przewidywanych oddziaływań wynika z proponowanego pakietu działań powiązanych z zachowaniem lokalnych odmian roślin i gatunków zwierząt. Mogą one przyczynić się do lepszej gospodarki gruntami na ONW (w przypadku roślin) i do poprawy kondycji łąk przeznaczonych do ekstensywnego użytkowania (w przypadku zwierząt). To z kolei przyczyni się do zachowania siedlisk przyrody i dzikich zwierząt.

Ponadto: Program z pewnością przyczyni się do osiągnięcia innych efektów poza tymi, które bezpośrednio z niego wynikają (pomimo, że Program ich nie wskazuje). Do efektów takich należą:

* znaczny wzrost aktywności mieszkańców obszarów wiejskich;

* wzrost odpowiedzialności i motywacji dla indywidualnego i zbiorowego rozwoju społeczności wiejskiej;

* usprawnienie samoorganizacji osób dążących do poprawy swoich warunków bytowych;

* chęć podwyższenia kwalifikacji zawodowych i ogólnych;

* większa świadomość odpowiedzialności za stan środowiska, oszczędności energii i wody;

* zwiększenie świadomości w odniesieniu do działań zbiorowych;

* poprawa wizerunku polskiej wsi i zwiększenie jej atrakcyjności;

* większe oddziaływanie na lokalny system zarządzania;

* uregulowanie kwestii własności gruntów i jego rejestracji;

* zwiększenie i dywersyfikacja popytu na usługi;

* większa dyscyplina w korzystaniu z pomocy społecznej;

* większy respekt dla wartości dziedzictwa obszarów wiejskich.

5.2 Potencjalne konflikty między oddziaływaniami

Projekt RR 1698/2005 powstał w celu zaprezentowania trzech najważniejszych obszarów rozwoju, powiązanych z rozwojem wsi. Projekt określa te obszary jako trzy główne osie programu.

Rozwój rolnictwa i przemysłu spożywczego, a także leśnictwa i przetwórstwa drewna tradycyjnie prowadził do takich skutków ubocznych jak degradacja środowiska naturalnego i zróżnicowania biologicznego, zanieczyszczenie wód gruntowych i powierzchniowych, erozja gleby, nadmierna eksploatacja zasobów itd. Jednocześnie obecność rolnictwa stanowi warunek wstępny dla ekonomicznego rozwoju obszarów wiejskich. Jednak znaczenie rolnictwa dla gospodarki narodowej na przestrzeni lat stale spada. Konieczne w tym kontekście jest zapewnienie możliwości dochodów alternatywnych, będących warunkiem ogólnej poprawy warunków życia na obszarach wiejskich. Omawiane elementy tworzące kontekst dla realizacji programów rozwoju obszarów wiejskich są dobrze znane i odzwierciedlają integralne sprzeczności między różnymi celami PROW. Sprzeczności są dwuwymiarowe:

Po pierwsze, rozwój konkurencyjności w rolnictwie, leśnictwie i przetwórstwie może być wspierany tylko kosztem wsparcia dla ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki gruntami z jednej strony, a z drugiej poprawy jakości życia na wsi, przy założeniu, że wielkość środków wsparcia jest stała. Powyższą rywalizację o środki, która była prowadzona w większości krajów, odzwierciedlały liczne przykłady względnego rozdziału dostępnych środków między osiami. Wyniki tej rywalizacji są różne w zależności od kraju. Niektóre państwa członkowskie kończyły ją alokacjami zawierającymi znaczące dysproporcje pomiędzy osiami (np. 10%, 80%, 10%). W innych państwach członkowskich natomiast uzyskiwano większą równowagę w dystrybucji środków pomiędzy osiami (np. 50%, 35%, 15%). Na podstawie niniejszej wersji PROW środki rozdysponowane zostały w następujący sposób: 46%, 35%, 19%, łącznie z uwzględnieniem programu Leader.

Po drugie, realizacja działalności w obrębie osi i działań powoduje sprzeczności w realizacji celów programu. Ochrona terenów Natura 2000 doprowadzi z jednej strony do konfliktów z rolnictwem i leśnictwem, a z drugiej z dywersyfikacją i rozwojem działalności gospodarczej, Jednocześnie rozwój turystyki wykorzystujący piękno krajobrazów jest uzależniony od ochrony tych samych wartości przyrody i środowiska.

W zestawieniu z powyższymi, ogólnymi rozważaniami, nie dostrzegamy żadnych nowych konfliktów między celami polskiego programu ale oczywiście w miarę jego realizacji sprzeczności takie będą pojawiać się w sposób ciągły.

5.3 Na kogo oddziaływuje Program?

Program skierowany jest do mieszkańców obszarów wiejskich, rolników, właścicieli lasów, firm zajmujących się przetwórstwem artykułów spożywczych i drewna, gmin i lokalnych przedsiębiorców oraz organizacji pozarządowych. Program będzie oddziaływał na te podstawowe grupy docelowe, bez względu na to, czy będą one uczestniczyć w projektach, czy też nie.

Społeczność obszarów wiejskich skorzysta na realizacji Programu, ponieważ wykorzystanie dostępnych funduszy pobudzi działalność gospodarczą, a w konsekwencji doprowadzi do wzrostu gospodarczego na obszarach wiejskich. Nastąpi to w efekcie zadziałania makroekonomicznego mnożnika, który uwidoczni rezultaty Programu na większych obszarach.

Spodziewamy się również, że mieszkańcy obszarów wiejskich skorzystają z efektów Programu pod względem jakościowym.

6.

Wartość dodana z tytułu zaangażowania Wspólnoty

6.1 W jaki sposób Program uwzględnia zasadę subsydiarności i proporcjonalności?

Za pośrednictwem acquis communautaire, które Polska jako Państwo Członkowskie była zobowiązana zaakceptować i wdrożyć w momencie przystąpienia do UE, Wspólnota Europejska oddziaływuje na rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Wszystkie uzgodnione na szczeblu europejskim zasady i wymagania regulacyjne, a także wiążące się z nimi konsekwencje, nakładają obowiązek działania na szczeblu krajowym zgodnie z tymi regulacjami. Przyczynia się to do harmonijnego rozwoju kraju i zapobiega w znacznym stopniu podejmowaniu różnych niewłaściwych decyzji politycznych sprzecznych ze wspólnymi interesami Unii.

W rezultacie widzimy pozytywny wpływ zaangażowania Wspólnoty sprowadzający się do pobudzania dodatkowej działalności gospodarczej, która nie byłaby realizowana bez unijnego wsparcia. Możemy również dostrzec realizację przedsięwzięć mających na celu osiągnięcie rezultatów o charakterze ponadnarodowym, takich jak ochrona środowiska, bezpieczeństwo żywności i jakość żywności. Chociaż nie uważamy PROW za jedyne narzędzie przyczyniające się do powstania wartości dodanej w tym zakresie, dostrzegamy jednak, że dokument propaguje odpowiednie podejście oraz zasady.

Należy stwierdzić również, że w polskim KPS i PROW uwzględnione zostały zasady pomocy wspólnotowej, tzn. zasada subsydiarności i proporcjonalności. Tak na przykład w odniesieniu do realizacji podejścia Leader zapewniono lokalne zaangażowanie w podejmowanie decyzji. Należy w tym miejscu dokonać zastrzeżenia odnośnie sposobu wcielania tych zasad w praktyce administracyjnej. Oczekiwano, że na podstawie doświadczeń w realizacji programów finansowanych z funduszy strukturalnych w latach 2004-2006 znaczna część kompetencji centralnej będzie przekazana na niższe szczeble struktury wdrażania PROW. Jednak w świetle niniejszego projektu widać, że to nie nastąpiło. W porównaniu z wcześniejszymi wersjami projektów PROW obecna wersja ogranicza zaangażowanie LGD do realizacji działań Osi 3.

6.2 W jakim stopniu Program uwzględnia cele Wspólnoty?

Działania proponowane w PROW z pewnością przyczynią się do osiągnięcia większości, o ile nie wszystkich, odnośnych celów Wspólnoty. Obejmuje to wspólny rynek, rozwój aktywności ekonomicznej, zwiększenie zatrudnienia i świadczeń socjalnych, równe szanse, ochronę środowiska i solidarność międzypaństwową.

6.3 Na ile proponowany Program jest komplementarny w stosunku do innych interwencji?

Nie ulega wątpliwości, że PROW jest komplementarny w stosunku do innych interwencji UE w ramach funduszy strukturalnych. Dzieje się tak dzięki zapewnieniu zgodności ogólnych celów PROW z tymi zawartymi w RR 1698/2005 oraz zapewnieniu zgodności Programu z CSG, określającym ogólne zasady pomocy. Komplementarność ta w PROW istnieje co najmniej na poziomie ogólnym.

Wniosek ten jest raczej sprawą oczywistą, ponieważ cele KPS i PROW są bezpośrednio powiązane z celami rozporządzenia WE w sprawie zwiększenia konkurencyjności, ochrony środowiska i poprawy gospodarki gruntami oraz poprawy jakości życia na obszarach wiejskich. Wszystkie interwencje są powiązane z tymi ogólnymi celami. Jesteśmy przekonani, że opis ogólnych zasad wytyczania granic przedstawiony w KPS jest właściwy. Pojawia się jednak w tym miejscu istotne pytanie odnośnie sposobu, w jaki wyznaczane są granice na poziomie operacyjnym, a więc pomiędzy działaniami. W tym kontekście istotne jest zapewnienie, aby poszczególne działania nie nakładały się na siebie oraz nie wystąpiły zagadnienia i obszary nieobjęte wsparciem.

Z naszej oceny poszczególnych działań wynika, że w przypadku niektórych działań granice te nie są jednoznacznie określone. Może to utrudniać potencjalnym beneficjentom orientację, w temacie możliwości uzyskania wsparcia, pomiędzy różnymi działaniami w ramach PROW oraz pomiędzy działaniami PROW a działaniami realizowanymi w ramach innych programów. W niektórych działaniach dostrzegamy kryteria kwalifikowalności stwierdzające, że projekty mogą być realizowane tylko na obszarach, na których liczba mieszkańców nie przekracza 2.000. Taki wyznacznik 2.000 mieszkańców stanowi granicę dla Europejskiego Funduszu Regionalnego, jakkolwiek nie zostało to wyraźnie powiedziane w opisie działania, ale potwierdziło to MRiRW. Zalecamy, aby każde z działań zostało uzupełnione krótkim opisem konkretnej granicy oddzielającej je od innych programów, umożliwiając tym samym czytelnikowi dostrzeżenie komplementarności na podstawie opisu działania.

6.4 W jaki sposób uzyskuje się współdziałanie (synergię) z innymi programami?

Nie jest jasne, w jaki sposób osiągane jest optymalne współdziałanie zarówno w ramach PROW, jak i z innymi programami. PROW nie zawiera informacji w tym zakresie. Synergia powstaje w sytuacji, w której poszczególne projekty wspierają się wzajemnie na poziomie wkładu i/lub produktu, prowadząc w ten sposób do większej aktywności beneficjentów, niż miałoby to miejsce bez innych projektów/beneficjentów. Za przykład służyć może tutaj łańcuch wartości przy wytwarzaniu artykułów mlecznych. Każde ogniwo w tym łańcuchu jest uzależnione od innych, a korzyść wynikająca z realizacji indywidualnego projektu (ogniwo) rośnie, jeśli inne projekty w łańcuchu są również wspierane. Ten sam typ synergii można osiągnąć, gdy projekty są łączone w większe całości na poziomie gminy czy regionu, w ramach których działalność w jednym projekcie może wspierać działalność w innych.

Nie mamy żadnych wątpliwości, że synergie wystąpią w wyniku jednoczesnej realizacji przedsięwzięć w określonych województwach lub gminach, ale trudno dostrzec jakiekolwiek strategiczne rozwiązanie prowadzące do realizacji różnych działań w celu zapewnienia efektu synergii, wynikającej z koncentracji przestrzennej czy też tematycznej/sektorowej.

Można spodziewać się, że w następnym okresie programowania będziemy mieli do czynienia z większym zapotrzebowaniem na wsparcie niż poziom dostępnych środków finansowych. W tym kontekście szczególnie istotny staje się wybór projektów przyczyniających się w większym stopniu do osiągnięcia celów działania i Programu. Aby uczynić przejrzystym wybór projektów i wnioskodawców, należy stworzyć pewną liczbę kryteriów selekcji. Kryteria te powinny odzwierciedlać wybraną strategię oraz, w miarę możliwości, prowadzić do tworzenia efektów synergii pomiędzy projektami. Tak jak wskazano powyżej, można wybrać podejście tematyczne/sektorowe lub przestrzenne.

7 Uzyskanie efektywności kosztowej

7.1 Na jakich założeniach oparto wydatkowanie środków w ramach Programu?

Aby odpowiedzieć na powyższe pytanie przeprowadziliśmy analizę podziału funduszy pomiędzy poszczególnymi osiami i działaniami Programu. RR 1698/2005 przewiduje 37 różnych działań, przy użyciu których każde Państwo Członkowskie może opracować swój własny program odpowiadający jego potrzebom, przy jednoczesnym zachowaniu ogólnych założeń Wspólnej Polityki Rolnej. Niektóre działania mają zasadniczo charakter społeczny, wspierając głównie dochody w rolnictwie i jako takie nie zapewniają wsparcia dla rozwoju rolnictwa i przemysłu spożywczego. Inne działania mają wyraźnie modernizacyjny charakter i przyczyniają się głównie do rozwoju. Duża grupa działań ma na celu ochronę środowiska i poprawę stanu środowiska naturalnego.

Pod względem programowania zasadnicze znaczenie mają dwie kwestie: pierwszą jest wybór działań, które mają być uwzględnione w PROW, i wynikająca z tego wyboru lista działań, którą pominięto w polskim PROW. Druga, to podział funduszy między działania uwzględnione w Programie. Jeżeli działanie nie jest zamieszczone w PROW, możemy przyjąć to za wskazówkę, że w porównaniu z innymi działaniami, kierunek rozwoju związany z tym działaniem nie został uznany za istotny w nadchodzących latach. Podział funduszy między działania uwzględnione w Programie pozwala zorientować się co do faktycznych priorytetów. Oddziaływanie programu zależy głównie od kwoty funduszy przydzielonych na realizację działania (patrz również rozdział 5 powyżej). Im większe fundusze tym większe znaczenie działania.

RR 1698 wymienia 37 działań, które mogą być finansowane z budżetu UE w latach 2007-2013. PROW nie zawiera następujących działań wymienionych w RR 1698.

Tabela 7.1: Działanie nie uwzględnione w PROW

Uwagi: 1. Numer artykułu R 1698, który opisuje działanie; 2. Inwestycje nieproduktywne wynikające z zaangażowania w projekty rolno-środowiskowe lub zwiększenie wartości społecznych korzyści z obszarów objętych programem Natura 2000 lub innych obszarów o dużej wartości przyrodnicze; 3. Nieproduktywne inwestycje leśne poprawiające stan środowiska i podwyższające społeczną wartość lasów i terenów zadrzewionych.

Z tabeli 7.1 wynika, że niektóre z działań, nieujęte w PROW, są związane z ochroną środowiska. Działania, które doprowadzą do dalszej poprawy stanu środowiska, obejmują głównie inwestycje związane z infrastrukturą techniczną (kanalizacja, oczyszczalnie ścieków, wysypiska) i są współfinansowane w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Podobny charakter mają również działania pomocowe dla leśnictwa powiązane z programem Natura 2000. Lasy stanowią ponad 40% obszaru wchodzącego w skład obszarów Natura 2000. Przewidywane ograniczenia w zakresie działalności operacyjnej, jakim zostaną poddani właściciele lasów, mogą spowodować zapotrzebowanie na znaczne rekompensaty, które obecnie (przy doborze działań, jakiego dokonano w PROW) będą musiały być pokryte z budżetu państwa.

Zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance) została wdrożona w "dawnych" państwach członkowskich od 2005 r. i będzie w pełni obowiązywać od 1 stycznia 2007 r. Warunkuje ona wypłatę płatności bezpośrednich w pełnej wysokości od przestrzegania wymagań 14 Dyrektyw i 4 Rozporządzeń, które określają między innymi standardy dla ochrony środowiska, zdrowia ludzkiego, dobrostanu zwierząt i roślin. "Nowe" państwa członkowskie zostaną objęte zasadą wzajemnej zgodności, gdy przejdą od uproszczonego systemu płatności bezpośrednich do jednolitego systemu płatności obszarowych, co może nastąpić najpóźniej do 1 stycznia 2009 r. W efekcie, w ciągu kilku najbliższych lat, stan środowiska naturalnego na obszarach wiejskich ulegnie znacznej poprawie, zwłaszcza, że trzecie działanie PROW 2007-2013, największe pod względem środków, obejmuje płatności rolno-środowiskowe, na które w tym okresie przydzielono prawie 2,2 mld EUR. Poza tymi płatnościami przydzielone zostało jeszcze 550 mln EUR na obszary Natura 2000 i projekty związane z wdrożeniem postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej. Na koniec należy stwierdzić, że nie ma żadnych wątpliwości, iż część funduszy na współfinansowanie modernizacji gospodarstw rolnych zostanie przydzielona na inwestycje, które umożliwią wypełnienie standardów UE. Program modernizacji zakłada bowiem, że po jej zakończeniu gospodarstwo będzie spełniać standardy UE, w przeciwnym razie projekt nie mógłby być finansowany w ramach PROW.

Zgodnie z KPS nowa polityka rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013 uwzględni w większym stopniu takie zagadnienia, jak nieproduktywne funkcje rolnictwa i trwały rozwój obszarów wiejskich, wysokie standardy życia i innowacje w rolnictwie. W takim przypadku należałoby zastanowić się dlaczego:

1) PROW nie uwzględnia działań skierowanych na nowe produkty, procesy i technologie w rolnictwie, sektorze rolno-spożywczym i leśnictwie (pozycja 3 tabeli 7.1)

2) brak jest wsparcia dla gospodarstw, które wprowadzają standardy UE (pozycja 4 Tabeli 7.1)

3) brak jest wsparcia dla działań powiązanych z turystyką (pozycja 11 Tabeli 7.1) oraz

4) dlaczego tak mało środków przydzielono na działania związane z dywersyfikacją działalności gospodarczej na obszarach wiejskich i na ich wielofunkcyjny rozwój (Tabela 7.2).

Tabela 7.2: Działanie uwzględnione w PROW

Uwagi: 1. Fundusze UE i środki krajowe łącznie. 2. Stałe fundusze wynikające ze zobowiązań podjętych w latach 2004 - 2006. 3. Fundusze przeznaczone na finansowanie projektów proponowanych przez Lokalne Grupy Działania podejścia Leader. 4. "Fundusze" mają finansować realizację lokalnej propozycji strategii rozwoju i projektów podejścia Leader oraz funkcjonowanie lokalnych grup działania.

Obecna wersja PROW zakłada realizację dwudziestu trzech działań. Tabela 7.2, w której działania są uporządkowane w porządku malejących kwot funduszy przeznaczonych na ich realizację, pokazuje, że trzy pierwsze pozycje zajmują działania mające w dużej mierze charakter socjalny (Renty strukturalne - prawie 2,19 mld EUR, pozycja 2; Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) - prawie 2,29 mld EUR, pozycja 1 czy Program rolnośrodowiskowy - ponad 1,75 mld EUR, pozycja 3). Rolnośrodowiskowy charakter płatności polega na tym, że na obszarach z naturalnymi utrudnieniami działalność ta jest prowadzona na skalę zapobiegającą degradacji środowiska.

Tabela 7.2 pokazuje, że stosunkowo niewielka kwota funduszy jest przydzielona na rozwój rolnictwa jako takiego. Działania, w ramach których współfinansowany jest rozwój, obejmują jedynie Modernizację gospodarstw rolnych (1,65 mld EUR, pozycja 4), Ułatwianie startu młodym rolnikom (440 mln EUR, pozycja 11) i Grupy producentów rolnych (140 mln EUR, pozycja 18) tzn. w sumie 2.23 mld EUR. Grupa tych działań może również obejmować, z pewnymi zastrzeżeniami, gospodarstwa towarowe (440 mln EUR, pozycja 13) i Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności (120 mln EUR, pozycja 19).

Ponieważ całkowita kwota funduszy w ramach PROW wynosi 15,317 mld EUR, nie więcej niż 2,79 mld EUR, czyli 18% funduszy zostało przydzielone na rozwój rolnictwa. Jest to niewiele więcej niż kwota przeznaczona na programy rolnośrodowiskowe (2,304 mld EUR) na wsparcie rolników na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (2,286 mld EUR). Jeżeli uwzględnimy fakt, że na współfinansowanie rozwoju przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego przydzielono tylko 1,1 mld EUR (wsparcie przewidziane głównie dla mikro i małych przedsiębiorstw) (Działanie Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, pozycja 5), oczywiste jest, że PROW jest programem wspierającym tylko w niewielkim stopniu rozwój ekonomiczny.

Na ten punkt widzenia nie ma wpływu przydział aż 46% środków budżetowych PROW na oś 1 "Poprawa konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa", 35% na oś 2 "Poprawa stanu środowiska naturalnego i obszarów wiejskich" i prawie 17% na oś 3 "Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej", ponieważ nie wszystkie działania w ramach osi 1 mają na celu poprawę konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa.

Największą trudność sprawia fakt, że możliwości obniżenia współfinansowania, przynajmniej w przypadku niektórych działań i jednocześnie zwiększenia funduszy na działania wspierające rozwój gospodarki żywnościowej, są ograniczone. Taka sytuacja ma szereg przyczyn. Po pierwsze, wszystkie objęte programem działania (także te, które nie mają charakteru rozwojowego) sprzyjają rozwojowi obszarów wiejskich. Poza tym szereg dużych działań jest "nieelastycznych", ponieważ wynikają one ze zobowiązań podjętych podczas przygotowywania i realizacji programów w latach 2004-2006. Przygotowując PROW Polska próbowała pokryć wsparciem dla gospodarowania na obszarach o gorszych warunkach możliwie jak największy obszar i osiągnęła swój cel. Obecnie nie ma możliwości zmniejszenia tego obszaru i przerzucenia części funduszy na inne działania.

Działanie "Renty strukturalne" nie może być wycofane z programu, który ma w przeważającej części charakter społeczny, ponieważ świadczenia z tytułu wcześniejszych emerytur zapewnione w latach 2004 i 2006 będą również wypłacane w latach 2007 - 2013. W związku z tym, kluczowe pytanie brzmi: czy ilość środków przydzielonych na wcześniejsze emerytury, które mają być wypłacane w latach 2007-2013, jest wystarczająca? W takim przypadku nie powinna obowiązywać zasada "kto pierwszy, ten lepszy" i świadczenia z tytułu wcześniejszych emerytur powinny być zapewnione dla wszystkich rolników, którzy o nie wystąpili i spełnili wymagania.

7.2 Czy można osiągnąć oczekiwane rezultaty przy zaangażowaniu niższych środków?

W zasadzie niemożliwym jest przedstawienie oceny efektywności kosztowej proponowanych działań, ponieważ w obecnej wersji Programu nie dokonano ilościowego określenia celów na poziomie rezultatów i oddziaływania. Dysponujemy tylko wskaźnikami produktu, wskazującymi ilu beneficjentów może ewentualnie wystąpić z wnioskiem o udział w projekcie, co pozwala nam oszacować przewidywane średnie koszty projektu. Ponieważ jednak nie dysponujemy informacją na temat podziału środków (na sektory lub przypuszczalne typy projektów) nie jest możliwe oszacowanie efektywności kosztowej operacji i nie ma możliwości odpowiedzenia na pytanie, czy wyniki mogłyby być osiągnięte przy niższych nakładach.

Ponadto projekt PROW w obecnej wersji nie zawiera rozdziału zawierającego opis doświadczeń zdobytych w związku z realizacją poprzednich programów, co mogłoby stanowić pewną przydatną w tym kontekście informację o efektywności kosztowej różnego rodzaju projektów. Tabele finansowe nie wskazują na jakiej podstawie zostały sporządzone. Podobnie rzecz ma się z opisami poszczególnych działań.

Pozytywne jest to, że wiele działań opiera się na płatnościach obszarowych lub określonych premiach, jak to ma miejsce w przypadku młodych rolników, ONW itp. W tym przypadku podana jest stawka pomocy, a co za tym idzie określona jest efektywność kosztowa.

8.

Wdrażanie, monitorowanie i ocena Programu

W niniejszym rozdziale omówimy szczegółowo następujące kwestie:

* W jaki sposób zarządza się wdrażaniem Programu?

* W jaki sposób będzie wdrażany system monitorowania i oceny?

* Jakie wskaźniki są stosowane do pomiaru wkładu, produktu, rezultatu i oddziaływania?

* Jaki system wprowadzony zostanie w celu gromadzenia, przechowywania i przetwarzania danych uzyskanych podczas monitorowania?

8.1 Administrowanie programem

System, według którego odbywać się będzie administrowanie Programem, został opisany w projekcie PROW przy pełnym uwzględnieniu wymogów wynikających z regulacji UE. W szczegółowej tabeli zobrazowano system administracyjny dotyczący poszczególnych działań, omówiono również kwestie związane z przekazaniem konkretnych czynności i zadań.

Zgodnie z zaproponowanym schematem, instytucją zarządzającą będzie MRiRW, instytucją wdrażającą i płatniczą ARiMR, co wydaje się zasadne w świetle doświadczeń tych instytucji zdobytych przy okazji realizacji wcześniejszych programów. Zadania i obowiązki instytucji zaangażowanych określone są zgodnie z rozporządzeniem 1698/2005.

Nie mamy żadnych uwag do alokacji zadań dla pojedynczych instytucji zaangażowanych we wdrażanie.

8.2 System monitorowania i oceny

Zawarty w PROW opis systemu monitorowania i oceny Programu jest zgodny z zasadami rozporządzenia 1698/2005. Nie mamy żadnych konkretnych uwag w tej sprawie, z wyjątkiem takiej, że podstawowym założeniem jest instalacja odpowiedniego systemu informatycznego.

8.3 Wskaźniki

Aby dokonać pomiaru postępów we wdrażaniu Programu pod kątem osiągnięcia celów PROW oraz celów poszczególnych działań, jak również by dokonać pomiaru wydajności i skuteczności, konieczne jest zdefiniowanie wskaźników służących pomiarom wartości alokacji finansowych, produktów, rezultatów i oddziaływań Programu. W sekcji opisującej system monitorowania i oceny w Programie zaznacza się, że określone są wskaźniki kontekstowe i horyzontalne, podobnie jak wskaźniki finansowe, produkty, rezultaty i oddziaływania na poziomie działań. Zgadzamy się, co do wskaźników kontekstowych i horyzontalnych, jak również wskaźników finansowych i produktów dla każdego działania. Nie jesteśmy jednak przekonani, czy opracowane są wskaźniki rezultatów i oddziaływań, ponieważ w obecnym projekcie PROW nie ma żadnych propozycji w tym zakresie. Jak napisano w poprzednich rozdziałach raportu, zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, w ostatecznej wersji PROW zostanie umieszczony odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

Wskaźniki bazowe zaproponowane zostały w KPS, w załączniku II. Brakuje jednak wartości docelowych dla tych wskaźników. Wartości te powinny być przedstawione w bardziej operacyjnym kontekście, niż jest to zaprezentowane w KPS, biorąc pod uwagę punkt odniesienia i źródła pozyskiwania informacji, na podstawie których się je sporządza.

8.4 Gromadzenie danych na potrzeby systemu monitorowania i oceny

System gromadzenia danych jest opisany, nie mamy w tej sprawie żadnych uwag. Skuteczne wdrożenie systemu gromadzenia danych zależy od właściwego sporządzenia formularzy wniosków i sprawozdań z realizacji oraz ankiet zawierających właściwe pytania, umożliwiających gromadzenie przydatnych informacji w systemie informatycznym, który będzie stworzony w celu administrowania Programem. Na podstawie dotychczasowych zapisów PROW nie można jednoznacznie określić, czy tak faktycznie jest, zalecane jest więc, aby MRiRW i ARiMR przygotowały dokumenty zgodnie z hierarchią celów.

8.5 Partnerstwo

Zgodnie z rozporządzeniem, przygotowanie PROW powinno w jak największym stopniu angażować partnerów społecznych i gospodarczych, jak również strony zainteresowane. Komisja uzasadnia to tym, że aktywne uczestnictwo stron zainteresowanych w przygotowaniu programu zapewni, że ich doświadczenia zostaną zebrane i uwzględnione przy sporządzaniu projektu nowego Programu, oraz że strony zainteresowane będą zobowiązane do uczestniczenia w płynnym wdrażaniu programu. Poza tym jest to istotne również z uwagi na fakt, że zainteresowane strony, czyli organizacje biznesowe i rolnicze oraz organizacje pozarządowe (jeśli zostaną włączone w konsultacje) w przyszłości zajmą pozytywne stanowisko odnośnie Programu w dialogu ze swoimi członkami.

Wymogiem regulacyjnym jest także fakt, aby zaangażowanie zainteresowanych stron było odnotowane w PROW, aby wykazano i omówiono proces i rezultaty tego zaangażowania oraz przedstawiono ewentualne dostosowania i modyfikacje celów programu.

W obecnym PROW brakuje opisu zaangażowania partnerów, nie wiemy więc jaki jest charakter lub rezultaty zaangażowania.

9.

Wnioski i zalecenia

Raport zawierający ocenę ex-ante projektu PROW zostanie zakończony rozdziałem zawierającym podsumowanie naszych głównych wniosków i zaleceń. W poszczególnych rozdziałach niniejszego raportu wskazane zostały bardziej szczegółowe zalecenia. Proponujemy ich rozważenie wraz z zaleceniami przedstawionymi w niniejszym rozdziale.

9.1 Poprawa analizy obecnej sytuacji

Dla sporządzenia odpowiedniego Programu fundamentalne znaczenie ma przeprowadzenie całościowej i solidnej analizy obecnej sytuacji obowiązującej na polskich obszarach wiejskich. Uważamy, że obecny projekt PROW zawiera wiele użytecznych informacji w tym zakresie, jednak opis i analiza powinny zostać uzupełnione.

W tekście raportu oceny wskazaliśmy na szereg kwestii, które, jak uważamy, mogłyby być opisane lepiej i dogłębniej, dostarczając tym samym dokumentacji i uzasadnienia dla obiektywnie sformułowanej strategii. Wybrane kwestie, które należy poprawić w analizie, obejmują:

* Definicję obszarów wiejskich. Przepisy wykonawcze programów z lat 2004-2006 oparto na preferencjach dla wszystkich gmin wiejskich - wraz z gminami podmiejskimi. Małe miasteczka i otaczające je obszary, położone na obszarach peryferyjnych, są w trudniejszej sytuacji rozwojowej. W celu lepszego ukierunkowania pomocy proponujemy dokonać wyraźnego rozróżnienia między podmiejskimi terenami wiejskimi oraz obszarami wiejskimi de facto albo poprzez zastosowanie kryteriów kwalifikowalności bądź selekcji, w celu ustalenia priorytetu dla obszarów, które najbardziej potrzebują wsparcia. Zalecamy rozważenie jednego z tych rozwiązań. Z naszego dialogu z MRiRW wnosimy, że w celu skierowania pomocy na obszary wiejskie najbardziej potrzebujące wsparcia, zastosowane zostaną albo odpowiednie kryteria uprawnienia do wsparcia, albo kryteria selekcji.

* Konkurencyjność w rolnictwie. Kwestią, jaką należy się dalej zająć, jest sprawa konkurencyjności polskich gospodarstw rolnych. Koncepcja konkurencyjności jako taka nie jest zdefiniowana w KPS ani w PROW. Zalecić tu można stosowanie odpowiedniej definicji konkurencyjności, tak by być bardziej precyzyjnym pod względem formułowania celów Programu. W przypadku produktywności pracy określonej w CMEF (stosunek wartości dodanej brutto do rocznej jednostki pracy) wysoka produktywność (wydajność pracy) odzwierciedla wysoką konkurencyjność, ale pojęcie to jest zwykle definiowane szerzej; włącza się w nie również w charakterze wskaźników takie dane jak udziały w rynku i wzrost dochodu. Zalecamy także włączenie do omawianej sekcji tabeli przedstawiającej podstawowe dane opisujące strukturę i konkurencyjność polskiego rolnictwa.

* Określona ilościowo charakterystyka produkcji roślinnej i zwierzęcej. Sugerujemy dołączenie do PROW tabeli charakteryzującej podstawowe kierunki produkcji roślinnej, z wykorzystaniem danych dotyczących powierzchni zbóż, plonów i zbiorów. Takiej tabeli mógłby towarzyszyć tekst objaśniający rozwój produkcji roślinnej z punktu widzenia konkurencyjności, co w przypadku wspólnego omówienia wszystkich sektorów umożliwiłoby dokonanie porównań i uwypuklałoby charakterystykę poszczególnych branż. Zaleca się także, aby sekcja odnosząca się do produkcji zwierzęcej - podobnie jak sekcja dotycząca produkcji roślinnej - została uzupełniona o tabelę charakteryzującą podstawowe kierunki produkcji, przy wykorzystaniu danych na temat pogłowia, produkcji, a w miarę możności wydajności (średnia mleczność, średnia waga tusz).

* Określona liczbowo charakterystyka przemysłu spożywczego. Zalecamy uwzględnienie w tekście tabeli przedstawiającej sektor po sektorze, strukturalną charakterystykę polskiego przemysłu spożywczego. Zalecamy bardziej szczegółowe określenie potrzeb inwestycyjnych, w podziale na sektory.

* Stan rozwoju badań naukowych, transferu technologicznego i innowacji związanych z żywnością i rolnictwem w Polsce. Obecny Program nie omawia tych kwestii. Uważamy, że stosowna analiza jest potrzebna również w związku z potrzebą wykazania zgodności PROW z priorytetami UE w tym zakresie. Zalecamy dołączenie takiej sekcji do tekstu Programu.

* Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności. Jesteśmy zgodni ze stwierdzeniami w PROW, że produkty tradycyjne lokalnego lub regionalnego pochodzenia, a także produkty ekologiczne reprezentują znaczny potencjał wzrostu i zalecamy, aby ten potencjał wzrostu został w miarę możliwości udokumentowany. Zgodnie z informacjami jakie uzyskaliśmy z MRiRW w nowym Programie kwestie te zostaną omówione w sposób bardziej szczegółowy. W tym miejscu proponujemy również omówienie potencjału związanego z wprowadzeniem unijnego systemu oznaczania jakości żywności (pobudzenie popytu na produkty wysokiej jakości).

* Szczegółowy opis i analiza sektora leśnictwa. Zalecamy rozszerzenie opisu sektora leśnictwa, włączając dane zawarte we wstępnym raporcie z oceny ex-ante (wrzesień 2006).

* Szczegółowy opis turystyki i infrastruktury związanej z turystyką. Znaczny potencjał turystyki wiejskiej jako alternatywnego źródła dochodu na terenach wiejskich sugeruje opracowanie bardziej kompleksowej analizy sektora turystycznego i infrastruktury turystycznej. W miarę możliwości zalecamy dodanie stosownej analizy w tym zakresie.

Podsumowując tę część rozdziału pragniemy zalecić poprawę analizy obecnej sytuacji dzięki czemu stworzona zostanie lepsza podstawa do wyboru działań Programu.

9.2 Stworzenie pełnej analizy SWOT

Włączenie w proces programowania pełnej analizy SWOT jest wymogiem ustanowienia przejrzystej podstawy wyboru całościowej strategii programu. Analiza SWOT powinna być odbiciem analizy obecnej sytuacji i podsumowywać jakie potrzeby i problemy obszarów wiejskich zostały uznano za kluczowe i najważniejsze. Wstępny projekt raportu PROW nie zawiera analizy SWOT, ponieważ ogólna analiza SWOT znajduje się w KPS.

Analiza SWOT znajdująca się w KPS przeprowadzona jest na stosunkowo ogólnym poziomie i jest ona uzupełniona w PROW próbą opisu bieżącej sytuacji w celu zidentyfikowania pewnych mocnych i słabych stron, jak również sił decydujących o rozwoju gospodarki wiejskiej. Próba ta jako taka nie doprowadziła naszym zdaniem do najistotniejszego celu jakim jest naszkicowanie zarysów strategii Programu. Dlatego też zalecamy zbudowanie szczegółowej analizy SWOT na poziomie osi, zgodnie z przykładem podanym w niniejszym raporcie. Nasuwa to wniosek, że analiza SWOT powinna się skupić na konkretnych sektorach i pod-sektorach, uwypuklając ich podstawowe silne i słabe strony, w związku z istniejącymi możliwościami międzynarodowymi i krajowymi, a także zagrożeniami, jakie niosą ze sobą wydarzenia rynkowe.

9.3 Ustanowienie hierarchii celów

Aby poprawić przejrzystość dokumentu programowego, zalecamy MRiRW sporządzenie przejrzystej i wyraźnej hierarchii celów Programu, nakreślając ogólne/całościowe, szczegółowe i operacyjne cele PROW, jak również określenie komplementarności z innymi działaniami interwencyjnymi, jeśli uzna się je za istotne. Hierarchia ta może być przygotowana w postaci graficznej, wskazującej różne poziomy Programu. Ponadto, zalecamy oszacowanie celów dla Programu, takich jak zwiększenie wzrostu gospodarczego (procent wzrostu WDB - Wartości Dodanej Brutto), ustanowienie nowych miejsc pracy (liczba), restrukturyzacja wielkości gospodarstw (średnia liczba hektarów w gospodarstwie, wzrost) itd., (zobacz również punkt 9.5).

W obecnym KPS i PROW nie możemy znaleźć wyraźnego zarysu takiej hierarchii celów, chociaż tekst zawiera odpowiednie informacje pod względem jakościowym.

9.4 Doświadczenia wyniesione z wdrażania poprzednich programów

Zalecamy włączenie do PROW rozdziału podsumowującego poprzednie i obecne doświadczenia związane z wdrażaniem podobnych programów. Otrzymaliśmy z MRiRW informację, że taki rozdział jest przygotowywany. Rozdział ten może omawiać doświadczenia dotyczące sposobu określania skutków programów i poszczególnych działań pod względem osiągniętych produktów, rezultatów i oddziaływań w celu poznania faktycznych osiągnięć programów. Uwzględnione mogą zostać również wnioski odnośnie pomiaru efektywności i efektywności kosztowej. Doświadczenia te mogłyby zostać użyte jako punkt odniesienia dla ilościowego określenia celów na poziomie Programu i poszczególnych działań. Tabele monitorowania przygotowywane na potrzeby komitetu monitorującego zawierają dostępne dane i stanowią dobrą podstawę dla przygotowania tego rozdziału.

9.5 Określenie logiki interwencji dla działań oraz ilościowe wyrażenie celów

Opis poszczególnych działań, zawarty we wstępnym projekcie PROW nie zawsze jest jasny i w niniejszym raporcie podaliśmy przykłady, gdzie - jak sądzimy - tekst jest nieprecyzyjny i mógłby zostać poprawiony. Wskazaliśmy również na brak ilościowego wyrażenia potrzeb i celów. W związku z powyższym, zalecamy poprawienie opisu działań poprzez możliwie najbardziej precyzyjne zdefiniowanie logiki interwencji dla każdego z nich. Sugerujemy podjęcie wysiłków prowadzących do ilościowego określenia celów jakie mają być zrealizowane w ramach poszczególnych działaniach oraz opracowania wskaźników na wszystkich poziomach. Ponadto, zalecamy oszacowanie celów ogólnych na poziomie Programu, takich jak zwiększenie wzrostu gospodarczego (procent wzrostu WDB - Wartości Dodanej Brutto), ustanowienie nowych miejsc pracy (liczba), restrukturyzacja wielkości gospodarstw (średnia liczba hektarów w gospodarstwie, wzrost) itd. Jak już wspomniano wcześniej w kolejnej wersji Programu MRiRW zamieści oszacowane wartości docelowe dla wskaźników produktu i rezultatu i oddziaływania dla poszczególnych działań PROW.

9.6 Zalecenie do poszczególnych działań

1. Szkolenia zawodowe i akcje informacyjne dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie. Wskaźniki monitorowania dla tego działania przedstawione są na poziomie produktów i określają takie kwestie jak liczba projektów, szkoleń, dni i uczestników szkolenia w podziale na płeć, wiek, temat szkolenia, typ szkoleniowca i województwo. Wskaźniki te są zadowalające. Zalecalibyśmy jednak sformułowanie wskaźników oraz - jeśli to możliwe - określonych ilościowo celów do zrealizowania również na poziomie rezultatu i oddziaływania. Szkolenie winno zapewnić wzrost kwalifikacji i kompetencji uczestników (wskaźniki rezultatu: poziom kompetencji mierzony przed i po szkoleniu), zaś oddziaływanie powinno być zmianą procedur, metod, praktyk, technologii uprawy, hodowli, produkcji itp., prowadząc do zwiększonej produktywności i dochodu, ochrony środowiska itd. Zgodnie z zapewnieniami MRiRW PROW zostanie uzupełniony o odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

2. Modernizacja gospodarstw rolnych. W odniesieniu do tego działania, podobnie jak dla większości innych działań, spodziewać należy się wyższego niż dostępne zasoby zapotrzebowania na wsparcie. Dlatego proponujemy przygotowanie i stosowanie kryteriów selekcji, w celu wyboru projektów/inwestycji w najlepszym stopniu przyczyniających się do realizacji celów działania i Programu.

3. Modernizacja gospodarstw rolnych. Ustalenie maksymalnego wsparcie na poziomie 500.000 PLN dla pojedynczego beneficjenta w indywidualnym gospodarstwie w całym okresie realizacji Programu ograniczy absorpcję w większych gospodarstwach, zdolnych do współfinansowania większych inwestycji. Z opisu działania nie wynika czy i w jaki sposób przyjęte ograniczenie faktycznie ograniczy absorpcję. W celu określenia skutków wprowadzenia ww. ograniczenia zalecamy prowadzenie oceny ryzyka i dopuszczenie ewentualnej zmiany kryteriów w trakcie realizacji działania, jeśli będzie to konieczne i właściwe.

4. Modernizacja gospodarstw rolnych i Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej. Wskaźniki monitorowania przewidziane dla działań odnoszą się wyłącznie do produktów. Uważamy wybrane wskaźniki za zadowalające, zwłaszcza te, które dotyczą typu inwestycji i branży. Zalecamy jednak również ilościowe określenie celów dla wskaźników produktu, zgodnie z szacunkami przyjętymi dla poprzednich programów. Zdajemy sobie sprawę ze stanowiska MRiRW, że uniknięto podziału tego działania na części na poziomie sektora, aby zapewnić większą elastyczność przy wdrażaniu Programu i uniknąć zmian/dostosowań Programu. Uznajemy to stanowisko, uważamy jednak, że nasze zalecenie jest pożyteczne z punktu widzenia prowadzenia właściwego monitorowania i zarządzania Programem.

5. Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej. Koncepcja modernizacji powinna być uzupełniona koncepcją innowacji. Pomysł, który kryje się za tym uzupełnieniem, polega na tym, iż inwestycje modernizacyjne w gospodarstwach rolnych i przedsiębiorstwach spożywczych dotyczą często dobrze znanych produktów i technologii. Nawet jeśli byłyby one nowością dla gospodarstwa i przedsiębiorstwa, nie byłyby nowe na rynku. Dlatego pomysł dodania innowacji do idei modernizacji polega na stymulowaniu wprowadzania nowych produktów i procesów, nieznanych ani w gospodarstwie, ani w firmie, czy też na rynku. To teoretyczne rozróżnienie jest bardzo istotne, gdyż kładzie większy nacisk na związki ze społecznością naukową (instytucje badawcze i uniwersytety) aniżeli to dotąd obserwowaliśmy. Zagadnienie to nie zostało uwzględnione w działaniu, nie został mu przyznany więc np. wyższy poziom wsparcia (dla innowacyjnych przedsięwzięć). Zalecamy takie dostosowanie tekstu w działaniu, aby podkreślić ideę innowacyjności. Zalecamy również zapisanie preferencji dla wsparcia projektów o charakterze innowacyjnym w porównaniu do projektów o treści tradycyjnej.

6. Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej. Przedsiębiorstwa i gospodarstwa najbardziej potrzebujące pomocy oraz wymagające modernizacji mogą nie spełnić wszystkich odpowiednich standardów unijnych. Zalecamy uwzględnienie tej kwestii przy projektowaniu działania, na przykład poprzez wprowadzenie zasady, że wszystkie właściwe standardy UE muszą zostać spełnione w momencie zakończenia realizacji inwestycji.

7. Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej. Zalecamy ustanowienie wskaźników monitorowania, dotyczących monitorowania postępów współpracy pomiędzy MŚP (małymi i średnimi przedsiębiorstwami) a grupami producentów. Jeżeli zmiany będą zachodzić powoli, należy zaniechać dalszego udzielania 40-procentowego wsparcia dla MŚP, które nie współpracują z grupami producentów oraz zwiększyć poziom wsparcia dla takich MŚP do 50%.

8. Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa. Kryteria kwalifikujące do wsparcia dotyczą w pierwszym rzędzie procedur dla wnioskodawców, wraz z podstawą prawną i wymogami Oceny Wpływu na Środowisko Naturalne (EIA). Procedury dla wnioskodawców starających się o wsparcie projektów dotyczących dróg nie są omówione, a opis działania nie zawiera szczegółowych kryteriów kwalifikowalności dla potencjalnych beneficjentów dla tego typu projektów. Zalecamy zatem przygotowanie takich kryteriów.

9. Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa. Niniejsze działanie posiada precyzyjnie określone linie demarkacyjne wprowadzające podział z innych programami finansowanymi z funduszy strukturalnych, które wspierają podobne przedsięwzięcia (budowa dróg, infrastruktura związana z zarządzaniem zasobami wodnymi). Proponujemy, aby w opisie działania pojawiła się wzmianka na ten temat w celu ułatwienia potencjalnym beneficjentom poszukiwania źródeł wsparcia.

10. Korzystanie z usług doradczych przez rolników oraz posiadaczy lasów. Obecny opis celu tego działania oraz brak dokładnych wymogów dotyczących jednostek świadczących usługi doradcze dla rolników mogą sugerować, że działanie to nie przyczyni się do osiągnięcia oczekiwanych rezultatów. Zalecamy, aby wymogi te zostały włączone do opisu działania.

11. Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Zalecamy stworzenie wskaźników dla tego działania, które obejmowałyby cele działania oraz cele Programu dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego i środowiskowego. Należy dodać, że zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, PROW zostanie uzupełniony o odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

12. Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i Płatności dla obszarów NATURA 2000 oraz związanych z wdrażaniem dyrektywy 2000/60/WE. Zalecamy korzystanie z innych działań, takich jak Szkolenia zawodowe i akcje informacyjne dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, Działania informacyjne i promocyjne i Korzystanie z usług doradczych przez rolników oraz posiadaczy lasów, w celu pobudzania świadomości rolników na zagadnienia środowiskowe w rolnictwie. Przyczyni się to do realizacji środowiskowych celów działania.

13. Program rolnośrodowiskowy. Zalecamy stworzenie wskaźników dla tego działania, jak również dla poszczególnych pakietów, odzwierciedlających specyficzną treść każdego pakietu, które obejmowałyby cele działania oraz cele programu dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego oraz - w szczególności - rozwoju środowiskowego.

14. Działania dotyczące leśnictwa. Zalecamy rozważenie realizacji działania Zalesianie w związku lub w połączeniu z działaniami Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa (Schemat I), Szkolenia zawodowe i akcje informacyjne dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, Korzystanie z usług doradczych przez rolników oraz posiadaczy lasów i/lub Działania informacyjne i promocyjne w celu zapewnienia lepszych możliwości pomyślnego wdrożenia projektów realizowanych w ramach działania.

15. Działania dotyczące leśnictwa. Wskaźnikami monitorowania dla działań Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne i Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych są wskaźniki produktu. Zalecamy ich uzupełnienie o wskaźniki dotyczące rezultatu i oddziaływania.

16. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej. Działanie to może być opisane w sposób bardziej szczegółowy, z naciskiem na wyszczególnienie, czy beneficjenci to osoby fizyczne już prowadzące działalność, czy też osoby, które dopiero rozpoczną działalność. Niejasny opis typów uprawnionych do wsparcia (kwalifikowanych) beneficjentów powoduje, że nie wiadomo, czy te obydwie grupy, czy tylko jedna z nich kwalifikuje się do udzielenia pomocy. Zalecamy wyjaśnienie tej kwestii.

17. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej. Niezbędne jest szczegółowe określenie listy uprawnionych do wsparcia (kwalifikowanych) inwestycji objętych pomocą w ramach działania lub opisanie inwestycji w sposób bardziej szczegółowy. Istotne może się okazać pozostawienie pewnego "obszaru wspólnego" na przedsięwzięcia, które nie wchodzą w zakres pakietu przewidzianego tym działaniem, a mogłyby zostać włączone do wniosku, jeśli nie będą sprzeczne z zasadami Programu. Powyższe uwagi (biorąc pod uwagę analogiczny zakres typów działania) mają również zastosowanie do działania Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej.

18. Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej. Lokalna infrastruktura techniczna na poziomie gospodarstw wiejskich podlegała pomocy z działania 2.5 SPO 2004-2006. Biorąc pod uwagę ogromne potrzeby obszarów wiejskich, jak również źródła finansowania, wykorzystywane do tej pory w odniesieniu do projektów tego typu, zaleca się, aby włączyć je do regionalnych programów operacyjnych jako obszary podlegające interwencji Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Dotychczas stosowana metoda finansowania rozwoju infrastruktury technicznej, która była uzależniona od kryteriów w odniesieniu do beneficjentów (projekty na poziomie gmin i gospodarstw wiejskich), która automatycznie określała typ, beneficjenta i skalę projektu, posiadała swoją logikę - zobacz również ogólne zasady demarkacji (rozgraniczania) zarysowane w KPS. Zaleca się, aby zachować rozwiązania stosowane do tej pory, a jeżeli jest to niemożliwe, należy określić powody wprowadzenia zmian.

19. Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej. Jeśli działanie zmierza do pomocy w zakresie rozwoju lokalnych systemów infrastruktury, zakres potencjalnych beneficjentów musi być szerszy, niemniej jednak w PROW nie ma takiej informacji. Jeśli PROW ma być zgodny z rozporządzeniem, zakres możliwych projektów musi być uzupełniony projektami, które obejmują rozwój infrastruktury społecznej i zwiększenie dostępu do kultury i rozrywki.

20. Oś 4. Leader. Nacisk na stosowanie podejścia jest zgodny z priorytetem UE wzmacniania aktywizacji zasobów ludzkich na poziomie lokalnym, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu zaangażowania, poczucia własności i odpowiedzialności za rozwiązywanie własnych problemów oraz zapewnienie lepszej przyszłości. Uważamy, że podejście LEADER jest skutecznym narzędziem osiągania celów Programu, dlatego proponujemy rozszerzyć zakres jego stosowania z działań wyłącznie w ramach Osi 3 na działania również w ramach innych osi.

21. Pomoc Techniczna. Zaleca się aby na podstawie doświadczeń wynikających z wdrażania ukończonych oraz obecnie realizowanych programów MRiRW oszacowało koszt działań wchodzących w zakres pomocy technicznej i na podstawie tych szacunków określiło wartości docelowe dla pomocy technicznej w nowym programie. W ramach działania brakuje opisu projektów jakie mogą być realizowane w ramach działania. Sytuacja taka może utrudnić potencjalnym beneficjentom, w szczególności instytucjom biznesu określenie jakie inicjatywy będzie można realizować w ramach działania. Tym samym zaleca się uszczegółowienie opisu projektów jakie mogą być realizowane w ramach działania dla każdego ze schematów.

22. Wszystkie działania Zaleca się, aby każde z działań zostało uzupełnione zwięzłym opisem linii demarkacyjnej, na jaką się zdecydowano, rozgraniczającej działanie od innych programów, aby czytelnik mógł dostrzec wzajemne uzupełnianie się interwencji.

9.7 Należy uwzględnić występowanie regionalnych różnic

W kilku miejscach niniejszego raportu PROW zauważyliśmy odwołania do zjawiska występowania różnic pomiędzy regionami. Nie zauważyliśmy jednak w Programie jakichkolwiek prób odniesienia się do tych różnic ani potraktowania tych różnic jako celów dla realizowanych działań. Mogła to być świadoma decyzja polityczna MRiRW, do podjęcia której Ministerstwo jest upoważnione. Świadomi jednak znacznych różnic występujących pomiędzy poszczególnymi regionami zalecamy uwzględnienie tej kwestii w Programie.

Uwzględnienia tego można dokonać używając obiektywnych wskaźników takich jak (wkład regionu w wytworzenie PKB - regionalna WDB/GVA, regionalny poziomy zatrudnienia lub bezrobocia itp.), uszeregowując regiony w rankingu zgodnie z ich potrzebami rozwojowymi. Kryteria selekcji mogą być użyte do wyboru lub wskazania priorytetu dla regionów (lub gmin), najbardziej potrzebujących wsparcia.

9.8 Należy opisać komplementarność PROW z innymi programami

W KPS możemy znaleźć ogólny opis zawartości wzajemnie uzupełniających się programów. W dokumencie tym znajdujemy również ogólne zasady określania linii demarkacyjnych (rozgraniczających) między PROW oraz innymi programami. Na poziomie PROW nie znajdujemy jednak szczegółowych opisów określających, gdzie przebiegają linie rozgraniczające pomiędzy nim, a innymi programami oraz w jaki sposób odbywać się będzie administrowanie tymi rozgraniczeniami. Zalecamy wstawienie do opisów działań szczegółowych wskazówek, w jaki sposób ustanowione zostaną te rozgraniczenia (działanie po działaniu; ten sam sposób, w jaki zostało to ujęte w opisie działania dla Kształcenia zawodowego). Sądzimy przy tym, iż wsparcie w ramach tego działania jest ukierunkowane na rolników i posiadaczy lasów, rozwijających umiejętności w celu zwiększania produkcji, natomiast EFS (Europejski Fundusz Społeczny) zapewnia wsparcie na ponowne szkolenie rolników i posiadaczy lasów w celu wspierania ich w dostępie do miejsc pracy poza rolnictwem i leśnictwem.

9.9 Uzupełnienie Programu o opis procesu konsultacji z parterami społecznymi

Proces konsultacji z parterami społecznymi coraz bardziej zyskuje na znaczeniu. Sprzyja to zwiększaniu zaangażowania uczestników oraz zwiększa szanse pomyślnej realizacji Programu, szczególnie na szczeblu lokalnym. Zalecamy włączenie do PROW krótkiego rozdziału/sekcji opisującego, w jaki sposób przebiegał proces konsultacji, jak zaangażowano partnerów oraz w jakim stopniu zaangażowanie to wpłynęło na zawartość Programu.

9.10 Stopień zasięgu podejścia Leader

Podejście Leader jest istotnym narzędziem wzmacniającym zaangażowanie na szczeblu lokalnym i aktywizującym lokalny potencjał ludzki. Uważamy, że podejście Leader zostało dobrze opisane w PROW. Zalecamy jednocześnie rozszerzenie zakresu jego stosowania z działań spoza Osi 3 (Oś 1 i 2) na działania także w ramach innych osi. Można tego dokonać poprzez alokację części zasobów przewidzianych dla działań w ramach Osi 1 i Osi 2 na realizację przedsięwzięć w ramach podejścia Leader (w ten sam sposób, w jaki robi się to dla działań z Osi 3). Właściwym wydaje się możliwość realizacji w ramach podejścia Leader takich działań jak: Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, Modernizacja gospodarstw rolnych, Poprawienie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa, Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności, Działania informacyjne i promocyjne i Grupy producentów rolnych w ramach osi 1 oraz Program rolnośrodowiskowy i Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne w ramach Osi 2.

9.11 Pomoc państwa i przepisy dotyczące konkurencji

W obecnej wersji PROW nie zawiera rozdziału opisującego zgodność jego działań z przepisami na temat konkurencji oraz wszelkiego dodatkowego wsparcia w formie pomocy publicznej. Zaleca się, aby taki rozdział został przygotowany i włączony do nowej wersji PROW. Z informacji jakie otrzymaliśmy z MRiRW wynika, że tak się stanie, co przyjmujemy z dużym zadowoleniem.

9.12 System monitorowania i zbieranie danych

Wstępny raport PROW zawiera dobrze przygotowany opis planowanego systemu monitorowania i oceny oraz opis systemu zbierania danych, które mają zostać przygotowane.

Jednakże pomyślne monitorowanie i realizacja Programu zależy od przygotowania odpowiednich wskaźników monitorowania i oceny, z odniesieniem do celów Programu i działania. Ponadto zależy to od adekwatnego przygotowania formularzy wniosków, kwestionariuszy i wzorów sprawozdań dla beneficjentów. Dokumenty te będą funkcjonowały jako narzędzia do zbierania danych pierwotnych i muszą być przygotowane w bezpośredniej zgodności z hierarchią celów programu. Na podstawie dotychczasowych zapisów PROW nie można jednoznacznie określić, czy tak faktycznie jest, zalecamy więc, aby MRiRW i ARiMR przygotowały dokumenty zgodnie z hierarchią celów. Oznacza to na przykład, że formularze wniosków dotyczące projektów związanych z inwestycją muszą zawierać pytania do beneficjenta na temat spodziewanych produktów, rezultatów i oddziaływań inwestycji, z wykorzystaniem uprzednio zdefiniowanych wskaźników pobranych z systemu wskaźników monitorowania. Należy dodać, że zgodnie z informacjami uzyskanymi od MRiRW, PROW zostanie uzupełniony o odpowiedni zestaw wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania. Ponadto dla ww. wskaźników zostaną określone wartości docelowe.

10.

Załączniki

Załącznik I: Zespół realizujący ocenę ex-ante

Niniejszy raport oceny ex-ante został sporządzone przez konsorcjum projektowe Agrotec Polska Sp. z o.o. oraz Agrotec S.p.A. Jego autorami są: starszy konsultant Morgen Kvistgaard, Orbicon, Dania (mkv@orbicon.dk), na stanowisku kierownika zespołu odpowiedzialny za ostateczny kształt raportu oraz następujący eksperci sektorowi (członkowie zespołu ex-ante):

Janusz Rowiński

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

rowinski@ierigz.waw.pl

Adam Wasilewski

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

wasilewski@ierigz.waw.pl

Marek Wigier

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

wigier@ierigz.waw.pl

Bożena Krześniak

Centrum Doradztwa Rolniczego

b.krzesniak@cdr.gov.pl

Piotr Gołos

Instytut Badawczy Leśnictwa w Warszawie

p.golos@ibles.waw.pl

Tomasz E. Biel

Biuro Nasiennictwa Leśnego

tomasz.biel@bnl.gov.pl

Beata Pięcek

Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa

POLSKA AKADEMIA NAUK

bpiecek@irwirpan.waw.pl

Grzegorz Russak

Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego

grzegorz@russak.pl

Jerzy Kosanowski

Niezależny ekspert w dziedzinie edukacji, rozwoju zasobów ludzkich i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich

jevkos@poczta.onet.pl

Ryszard Kamiński

Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich oraz

Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa

POLSKA AKADEMIA NAUK

r.kaminski@pro.onet.pl

Beata Krzewińska

Prowadzący własną działalność gospodarczą ekspert w dziedzinie procedur składania

wniosków SPO 2004-2006

eac@onet.pl

Załącznik II: Tabela podstawowych wskaźników


*	1	Rozwój gospodarczy	46%	średnia 2000 -2002			Eurostat
*	2	Poziom zatrudnienia	51,70%	2004			Eurostat
*	3	Bezrobocie	19,00%	2004			Eurostat
*	4	Szkolenie i edukacja w rolnictwie	-%				Eurostat
*	6	Wydajność pracy w rolnictwie	14	średnia 2002 -2004			Eurostat, DG Agri
*	10	Wydajność pracy w przemyśle spożywczym	14,8 tys. €/zatrudnionego	2003			Eurostat
*	14	Wydajność pracy w leśnictwie	27.393 euro/zatrudnionego (średni kurs euro=4,20 zł	2004	35-40 tys. euro/zatrudnionego	Stabilizacja rynku drzewnego, wartość złotówki w stosunku do euro	Eurostat, Leśnictwo, GUS, 2005 r. (IBL -obliczenia własne)
*	15	Tworzenie kapitału trwałego brutto w leśnictwie (wartość brutto środków trwałych)	32,7 - mln €	2004	40-50 mln euro	Stabilizacja rynku drzewnego, wartość złotówki w stosunku do euro, racjonalizacja kosztów gospodarki leśnej	Eurostat, Leśnictwo, GUS, 2005 r. (IBL -obliczenia własne)
*	19	Różnorodność biologiczna: Układ gatunków drzew	77% - iglaste 23% - liściaste	2004	77% - iglaste 23% - liściaste	Dalszy wzrost udziału gatunków liściastych w nowo zakładanych uprawach leśnych (zalesienia oraz odnowienia)	Leśnictwo, GUS, 2005 r.
	Proponowane dodatkowe wskaźniki (konteksu) dla leśnictwa
*	13	Forest productivity*	przyrost równy 3,88% (miąższości zasobów ogółem)	2004	3-5%		Leśnictwo, GUS, 2005 r.
			przyrost równy 8 m³/ha/rok		8-10 m³/ha/rok
			zasobność 222 m³/ha		250 m³/ha	Przebudowa drzewostanów, podniesienie stabilności biologicznej drzewostanów
		Biodivesity:Protected forest*	3.227 tys. ha - lasy ochronne	2004	3.227 tys. ha	Utrzymanie udziału lasów ochronnych na poziomie 45-46% powierzchni lasów ogółem	Leśnictwo, GUS, 2005 r.
		Development of forest area	zalesienia (wzrost powierzchni leśnej) - 12.682 ha	2004	zalesienia - 20 tys. ha/rok (wzrost powierzchni lasów w latach 2007-2013 o około 150 tys. ha, przede wszystkim lasów prywatnych)	Dostępność środków finansowych, poprawa procedur administracyjnych związanych z ewidencją gruntów i planami zagospodarowania
		Forest ecosystem health*	Wskaźnik defoliacji (średnia wartość z lat 2000-2004 - 2,78)	2000-2004	Utrzymanie wskaźnika na nieprzekraczalnym poziomie 2,80-3,00	Poziom zanieczyszczeń na niezmienionym poziomie
		Różnorodność biologiczna: Populacja ptaków polnych/krajobrazu rolnego	2000 rok - 1	2004	Zatrzymanie tendencji spadkowej i utrzymanie wartości wskaźnika na poziomie bazowym (0,90 w odniesieniu do roku 2000).	Spadek liczebności populacji ptaków polnych poniżej poziomu bazowego (do 0.80), głównie na skutek porzucania rolniczego zagospodarowania terenów rolnych (zaniechanie wypasu bydła, itp.) lub wprowadzenie wielkoobszarowych upraw.	Eurostat, Europejska Agencja Środowiska, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków/Główny Inspektorat Ochrony Środowiska/Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska (?)
			2001 rok - 0,95
			2002 rok - 0,89
			2003 rok - 0,89
			2004 rok - 0,90
		Różnorodność biologiczna: Grunty rolne o wysokiej wartości przyrodniczej	2,0 mln ha	1999/2000	Utrzymanie powierzchni wykorzystywanych użytków rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej na poziomie bazowym (2 mln ha)	Zmniejszenie powierzchni gruntów cennych przyrodniczo zagospodarowanych rolniczo poniżej poziomu bazowego (do 1,5 mln ha), za wyjątkiem zmiany formy zagospodarowania na leśne lub w formie użytków ekologicznych w odniesieniu do gruntów nieprzekształconych w wyniku antropopresji.	Europejska Agencja Środowiska - Corine Land Cover
		Jakość wód: Bilanse składników pokarmowych brutto	73,7 kg N/ha	1999	85 kg N/ha (przy metodologii IMUZ/PARCOM) ? kg N/ha (przy metodologii IUNG/OECD)	Wzrost intensywności nawożenia w stałym, obserwowanym obecnie tempie.	Europejska Agencja Środowiska, OECD, Eurostat, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych/Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - dr hab. Janusz Igras (różnice metodologiczne)
		Jakość wód: Bilanse składników pokarmowych brutto	29 kg N/ha	2000
		Zmiany klimatyczne: Wytwarzanie energii odnawialnej z rolnictwa i leśnictwa	z rolnictwa - 36 kton	2004	z rolnictwa - ? kton		EURObservER2005, Eurostat, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji (?)
			z leśnictwa - 3.921 kton ekwiwalentu oleju	2003	z leśnictwa - ? kilo ton ekwiwalentu oleju
		Rolnicy prowadzący także inną działalność dochodową	21,8%	2003			Eurostat
		Rozwój zatrudnienia poza sektorem rolniczym	10.685 tys. osób	2002		Rozwój uwarunkowany stałym kształceniem w zakresie przedsiębiorczości i tworzeniem warunków do rozwoju mikroprzedsiębiorstw na terenach wiejskich	Eurostat
		Rozwój gospodarczy poza sektorem rolniczym	171.551 mln €	2002			Eurostat
		Rozwój samozatrudnienia	2.925,5 tys. osób	2004			Eurostat
		Zainteresowanie Internetem na obszarach wiejskich	-%				DG INFSO
		Zainteresowanie Internetem na obszarach wiejskich	-%				DG INFSO
		Rozwój sektora usługowego	67,2%	2002			Eurostat
		Kształcenie ustawiczne na obszarach wiejskich	5,00%	2004		Wzrost świadomości potrzeb kształcenia ustawicznego	Eurostat
		Odsetek ludności objętej zakresem Lokalnych Grup Działania	15% 19%	2004 2005			GUS

* Dane dotyczą tylko lasów zarządzanych przez PGL LP ze względu na brak wiarygodnych i pełnych danych lasów innych form własności, w tym lasów prywatnych

______

¹ Dz. U. UE L 277, z dnia 21.10.2005 r. str.1

² Dz. U. UE L 055, z dnia 25.02.2006 r. str. 20

³ Dyrektywa 2000/60/WE Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 23 października 2000 ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz. U. L 327 z dnia 22.12.2000 r.).

⁴ W ramach PROW 2004-2006 w programie rolnośrodowiskowym oraz dla beneficjentów ONW obowiązkowym elementem są zasady zwykłej dobrej praktyki rolniczej. W ramach PROW 2007-2013 minimalne wymagania mogą być zróżnicowane, aż do momentu przejścia na cross-compliance (zasada wzajemnej zgodności).

Załącznik Nr 6

Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

SPIS TREŚCI

Streszczenie nietechniczne

I. Zagadnienia ogólne

I.1. Wprowadzenie

I.1.1. Podstawy formalno-prawne

I.1.2. Cele i zakres prognozy

I.1.3. Przedmiot prognozy

I.1.4. Tryb, warunki i sposób pracy zespołu oceniającego

I.1.5. Zespół wykonujący prognozę

I.1.6. Zestawienie obrazujące, w których miejscach treść niniejszej Prognozy wypełnia zobowiązania zapisane w art. 41 ust. 2. Ustawy Prawo ochrony środowiska (POŚ)

I.2. Stan obecny i prognozowany środowiska na obszarach wiejskich w Polsce

I.2.1. Stan obecny środowiska na obszarach wiejskich w Polsce

I.2.2. Przewidywane zmiany w stanie środowiska w wyniku realizacji przewidywanych działań lub ich braku

I.2.3. Syntetyczne porównanie obecnych trendów w stanie środowiska z przewidywanymi przyszłymi zmianami tego stanu

I.2.4. Przewidywane skutki środowiskowe niewykorzystania istniejących możliwości włączenia niektórych proekologicznych działań do PROW i wpływ tego na realizację celów KPS

II. Prognoza oddziaływania na środowisko PROW

II.1. Ocena dokumentu według kryteriów formalnych

II.2. Ocena programu (planowanych działań) według kryteriów merytorycznych

II.2.1. Oś 1 Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego

II.2.1.1. Ocena ogólna osi

II.2.1.2. Ocena ogólna działań "miękkich"

II.2.1.3. Ocena szczegółowa działań "miękkich"

II.2.1.4. Ocena ogólna działań " twardych "

II.2.1.5. Ocena szczegółowa działań "twardych"

II.2.2. Oś 2 Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich

II.2.2.1. Ocena ogólna osi

II.2.2.2. Ocena ogólna poszczególnych działań

II.2.2.3. Ocena szczegółowa poszczególnych działań

II.2.3. Oś 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej

II.2.3.1. Ocena ogólna osi

II.2.3.2. Ocena ogólna działań w ramach osi

II.2.3.3. Ocena szczegółowa działań

II.2.4. Oś 4 LEADER

II.2.4.1. Opis ogólny osi

II.2.4.2. Opis ogólny działań w ramach osi

II.2.4.3. Ocena szczegółowa

II.2.5. Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich

II.2.6. Transgraniczne oddziaływanie na środowisko

II.2.7. Współzależności z prognozami oddziaływania na środowisko innych dokumentów strategicznych (w zakresie podobnych zagadnień)

II.3. Podsumowanie - konkluzja końcowa

III. Metodyka prognozy

III.1. Metodyka

III.2. Pola Niepewności

Literatura

Załączniki

STRESZCZENIE NIETECHNICZNE

Celem przeprowadzenia Prognozy oddziaływania na środowisko "Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013" (dalej nazywanego PROW) było:

* ocena stopnia i sposobu uwzględnienia zagadnień ochrony środowiska we wszystkich częściach PROW;

* ocena potencjalnych skutków środowiskowych wdrażania zapisów PROW;

* ocena potencjalnych skutków środowiskowych nie wdrożenia zapisów PROW wraz z oceną potencjalnie utraconych szans dla zrównoważonego rozwoju wynikających z braku uwzględnienia możliwości wdrażania w Polsce wszystkich dopuszczonych przez Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005¹ rodzajów wsparcia (mogących znaleźć zastosowanie w warunkach naszego kraju);

* przygotowanie rekomendacji pozwalających na pełniejsze uwzględnienie potrzeb ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju w trakcie realizacji Programu.

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest podstawowym dokumentem planistycznym wyznaczającym kierunki wsparcia dla zapewnienia harmonijnego rozwoju terenów wiejskich. Zawiera on część diagnostyczną omawiającą charakterystykę obszaru objętego Programem, część strategiczną określającą priorytetowe kierunki wsparcia oraz część wdrożeniową, opisującą sposób realizacji sformułowanych w dokumencie celów i priorytetów.

Część strategiczna przedstawia szczegółowo poszczególne działania przygotowane na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w ramach czterech osi:

Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego - działania w jej ramach mają na celu pomoc w dostosowywaniu gospodarstw rolnych do wymogów wspólnotowych oraz rosnącej presji konkurencyjnej ze strony producentów zagranicznych.

Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich - działania mają wspierać rolę terenów wiejskich w ochronie środowiska - zasobów wodnych i gleb, siedlisk, krajobrazu oraz różnorodności biologicznej.

Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej - zgodnie z nazwą osi jej celem jest zapewnienie trwałej poprawy jakości życia mieszkańców obszarów wiejskich przez różnicowanie działalności gospodarczej tam realizowanej, zapewnienie ludności wiejskiej dostępu do podstawowych usług oraz odnowę wsi.

Oś 4: LEADER - celem działań w ramach tej osi jest aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich oraz włączenie ich do planowania i realizacji lokalnych inicjatyw w ramach Lokalnych Strategii Działania.

Każde z działań zaproponowanych w ramach poszczególnych osi PROW zostało krótko scharakteryzowane, określony został miedzy innymi cel działania, jego beneficjent, podstawa prawna, forma, zasady finansowania i kalkulacji płatności oraz system monitoringu. Zaproponowane w PROW osie wsparcia odzwierciedlają potrzeby kraju w sektorze rozwoju obszarów wiejskich oraz określają główne sfery działań w tej dziedzinie. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich realizowany będzie na terenie całego kraju, a jego finansowanie odbywać się będzie ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz środków krajowych, przeznaczonych na ten cel w ustawie budżetowej.

Prace nad Prognozą podzielono na następujące etapy:

Etap I - Ustalenie listy kryteriów do oceny PROW

Jako podstawę wyboru kryteriów przyjęto listę kryteriów sformułowanych na podstawie analizy ponad 100 dokumentów strategicznych - aktów prawnych Polski i Unii Europejskiej, międzynarodowych konwencji w zakresie ochrony środowiska oraz najistotniejszych dokumentów o charakterze polityk i strategii z dziedziny zrównoważonego rozwoju. Ostatecznie przyjęto 28 kryteriów, uszeregowanych w trzy grupy:

* Kryteria formalne (6 kryteriów) do ogólnej oceny dokumentu PROW;

* Kryteria ogólne (17 kryteriów) do oceny przede wszystkim stopnia wdrażania zasad rozwoju zrównoważonego oraz tego na ile przyjazne dla środowiska są proponowane w PROW osie i działania;

* Kryteria szczegółowe (5 kryteriów) do oceny bezpośredniego wpływu proponowanych osi i działań na stan różnych elementów środowiska.

Etap II - Ustalanie stopnia zależności między kryteriami, a priorytetami i kierunkami działań zapisanymi w PROW

Na tym etapie prac przygotowano matrycę oddziaływań obejmującą przyjęte kryteria ogólne i szczegółowe oraz działania. Przy pomocy tej matrycy dokonano oceny stopnia zależności między kryteriami, a działaniami - tzn. ich wpływem zarówno na środowisko jak i możliwości wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju. Pozwoliło to na zidentyfikowanie tych działań, których wdrażanie, w odniesieniu do poszczególnych kryteriów, może powodować powstawanie istotnego, pozytywnego lub negatywnego, oddziaływania na środowisko oraz takich, których realizacja stanowi szansę lub zagrożenie realizacji zasad zrównoważonego rozwoju.

Etap III - Ocena i opis oddziaływań środowiskowych i oddziaływań odnoszących się do wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju

Na tym etapie przeprowadzono szczegółową analizę zidentyfikowanych, istotnych oddziaływań; dokonano oceny ich siły i znaczenia oraz opisano te oddziaływania. W odniesieniu do zidentyfikowanych, istotnych oddziaływań sformułowano rekomendacje wraz z propozycjami alternatywnych rozwiązań, które przedstawiono indywidualnie w odniesieniu do kryteriów formalnych oraz grupowo w odniesieniu do poszczególnych działań na końcu oceny każdego priorytetu.

Etap IV - Przygotowanie pełnego dokumentu Prognozy i jego konsultowanie

Pomimo zachowania przez zespół wykonawczy należytej staranności przy sporządzaniu niniejszej Prognozy charakter dokumentu oraz specyfika procedury prognozy oddziaływania na środowisko powodują, że istnieją obszary niepewności, co do możliwych, potencjalnych oddziaływań realizacji PROW na środowisko przyrodnicze i możliwości wdrażania zrównoważonego rozwoju. Podstawowe obszary niepewności dotyczą:

* wielowątkowości zapisanych kierunków wsparcia w ramach poszczególnych osi tak, że trudno jednoznacznie określić skalę i charakter oddziaływań. Często mogą być one zarówno pozytywne jak i negatywne, co w dużej mierze zależy od poszczególnych projektów, ich skali, sposobu i miejsca realizacji;

* nie zamieszczenia wartości docelowych dla zaproponowanego zestawu wskaźników³;

* niemożności przeprowadzenia przez zespół autorski dodatkowych studiów czy analiz zarówno ze względu na krótki okres na wykonanie niniejszej Prognozy jak i ograniczone środki finansowe na jej przygotowanie. Tak, więc bazuje ona na aktualnym stanie wiedzy dotyczącej zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska.

Przeprowadzona analiza oddziaływania na środowisko planowanych w ramach PROW działań pozwoliła na zidentyfikowanie ich potencjalnych pozytywnych i negatywnych skutków dla środowiska i zrównoważonego rozwoju, sformułowanie najważniejszych ocen, wniosków oraz rekomendacji wraz z propozycjami alternatywnymi, które zostały przedstawione poniżej.

Oś 1.

Ze względu na różnorodność proponowanych w jej ramach działań dokonano ich umownego podziału na tzw. działania "miękkie" i "twarde". Działania "miękkie" objęły te, z realizacją, których nie są bezpośrednio związane inwestycje, działania "twarde", to takie, które najczęściej wiążą się z realizacją konkretnych inwestycji czy działań w przestrzeni rolniczej.

Większość oddziaływań prac podejmowanych w ramach działań "miękkich" będzie miała charakter pozytywny, ale pośredni - rzeczywiste skutki zależeć będą zarówno od wagi, jaką kwestie ochrony środowiska uzyskają w trakcie wdrażania PROW, a także od tego na ile wiedza (na temat ochrony środowiska) uzyskiwana przez rolników przekładać się będzie na rzeczywiste działania.

Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie. Rzeczywiste skutki tego działania będą bardzo silnie zależeć od treści przekazywanych w ramach szkoleń, w tym od nasycenia szczegółowych programów szkoleń zagadnieniami dotyczącymi np. ochrony zasobów wodnych, różnorodności biologicznej terenów rolniczych i sposobów jej ochrony, itp. Pominięcie tych zagadnień lub ich niewystarczające uwzględnienie może spowodować, że skutki szkoleń będą miały negatywne konsekwencje dla środowiska.

Renty strukturalne. Jak się wydaje działanie to będzie miało dwojaki rodzaj skutków: oddziaływania pozytywne związane będą z obowiązkiem stosowania przez następców dobrej praktyki rolnej w zakresie ochrony środowiska, zachowywania standardów higieny, dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska na terenie gospodarstwa rolnego. Z drugiej strony działanie to przyczyni się prawdopodobnie do intensyfikacji produkcji rolnej, sprzyjać będzie ujednolicaniu krajobrazu poprzez komasacje gruntów i wzrost intensywności produkcji rolnej w gospodarstwach prowadzonych przez następców. Mechanizm ten sprzyjać także będzie "wypadaniu" z rynku (i produkcji rolnej) gospodarstw - co z punktu widzenia ekonomiki produkcji rolnej jest zrozumiałe, ale z punktu widzenia różnorodności biologicznej będzie miało negatywne konsekwencje.

Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności. Przeprowadzona Prognoza wskazuje, że działanie to będzie miało pozytywny wpływ na środowisko - zarówno poprzez zastąpienie produkcji nastawionej na ilość, produkcją skoncentrowaną na jakości produktu; jak i dzięki większemu znaczeniu wymogów środowiskowych w tego rodzaju produkcji.

Działania informacyjne i promocyjne. Prognozuje się, że tego typu działania będą miały pozytywny wpływ na stan świadomości ekologicznej społeczeństwa poprzez zwrócenie uwagi na zagadnienia ochrony środowiska w procesie produkcji tego typu wyrobów i w materiałach je promujących.

Grupy producentów rolnych. Sposobów i zakresu oddziaływania na środowisko tego działania nie można w chwili obecnej jednoznacznie ocenić - mogą wystąpić zarówno oddziaływania pozytywne, jak i negatywne. Te pierwsze związane będą z efektem skali - racjonalizacją produkcji, przygotowywania produktów, ich magazynowania i transportowania. Negatywne oddziaływania będą spowodowane przede wszystkim intensyfikacją produkcji, jej ujednolicaniem w ramach grupy i zwiększaniem specjalizacji. Oddziaływania te będą miały charakter zarówno bezpośredni, jak i pośredni.

Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów. Działanie to będzie miało mieszane oddziaływania - zarówno pozytywne, jak i negatywne. Te pierwsze pojawiać się będą w przypadku zapewnienia właściwego poziomu usług doradczych związanego z informacjami na temat potrzeb dostosowywania się gospodarstw rolnych do wymagań ochrony środowiska, zasady cross compliance, dobrostanu zwierząt etc. Te drugie pojawią się, gdy efektem usług doradczych będzie wzrost intensywności produkcji, jej ujednolicanie, komasowanie gruntów itp.

Skutki środowiskowe działań "twardych" będą bardziej zróżnicowane, obok pozytywnych pojawią się istotne oddziaływania negatywne. Będą one skutkiem przede wszystkim wzrostu intensyfikacji produkcji rolnej.

Ułatwienie startu młodym rolnikom. Z działaniem tym może wiązać się intensyfikacja i specjalizacja produkcji, które mogą negatywnie oddziaływać na środowisko. Te negatywne skutki mogą jednak zostać ograniczone wyższym poziomem wiedzy na temat ochrony środowiska przyrodniczego osób przejmujących gospodarstwa.

Modernizacja gospodarstw rolnych. Pozytywny wpływ tego działania związany będzie ze zmniejszeniem zagrożeń dla środowiska powodowanego przez gospodarstwa - w wyniku poprawy gospodarki wodno-ściekowej lub odpadowej, czy unowocześnianie parku maszynowego i budowy infrastruktury technicznej (np. płyt gnojowych czy zbiorników na gnojowicę). Tym niemniej modernizacja gospodarstw wiązać się będzie także z intensyfikacją produkcji rolnej, co może prowadzić do zaburzenia równowagi pomiędzy gospodarczym, a środowiskowym aspektem rozwoju i w konsekwencji negatywne oddziaływania na środowisko. Negatywny wpływ może również wywierać proces koncentracji ziemi (o ile będzie zachodził), w wyniku sprzedaży między sąsiedzkiej, powodując likwidację miedz (negatywne oddziaływanie na różnorodność biologiczną). Powiększenie areału skutkować będzie także wzrostem mechanizacji prac rolniczych, w tym także z użyciem ciężkiego sprzętu, co negatywnie wpływać będzie na właściwości gleby. Modernizacja może również oddziaływać na różnorodność biologiczną poprzez ograniczenie liczby gatunków oraz odmian roślin uprawnych.

Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej. Pozytywny wpływ tego działania wynika przede wszystkim z konieczności dostosowania zakładów ubiegających się o wsparcie do norm ochrony środowiska, co generalnie wiąże się z ograniczeniem emisji zanieczyszczeń. Negatywne skutki mogą się pojawić przede wszystkim w przypadku nadmiernej koncentracji zakładów przetwórczych w określonym rejonie lub ich lokalizacji w rejonach najbardziej wrażliwych, wprowadzania technologii zwiększających zużycie wody i innych zasobów.

Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem rolnictwa i leśnictwa. Generalnie działania te powodować będą negatywne zmiany w sferze bioróżnorodności, zasobów wodnych i ekosystemów związanych z wodą oraz krajobrazu. Scalanie gruntów doprowadzi do zaniku miedz i w wielu przypadkach zadrzewień śródpolnych, co wpłynie na zmianę krajobrazu i zmniejszenie różnorodności biologicznej. Skutkiem scaleń gruntów na wsiach może być także stopniowe rozpraszanie zabudowy, które będzie powodować zmiany krajobrazu wiejskiego. W przypadku realizacji tych prac równolegle z melioracjami powstaje ryzyko, że grunty, które ze względu na swe właściwości dotychczas pełniły jedynie funkcje przyrodnicze zostaną wykorzystane na cele produkcji rolnej lub pozarolniczych działów gospodarki narodowej. Melioracje techniczne nieprawidłowo zaplanowane, a systemy źle eksploatowane mogą stanowić zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Dlatego niezbędne jest uwarunkowanie podejmowanych inwestycji od szczegółowego rozpatrzenia potrzeb regulacji stosunków wodnych popartych konsultacjami społecznymi.

Potencjalne, pozytywne oddziaływania tego działania będą miały ograniczony zasięg i będą przede wszystkim dotyczyć środowiska gospodarczego - poprawy efektywności produkcji rolnej. W pewnym stopniu sprzyjać będą również poprawie stosunków wodno-powietrznych w glebach oraz umożliwiać przeciwdziałanie erozji.

Oś 2.

Generalnym założeniem wsparcia dla obszarów wiejskich, jakie ma być kierowane w ramach osi 2 jest przyczynienie się do poprawy stanu środowiska oraz wsparcie dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Jednak podział środków wskazuje, że celami wsparcia tej osi są cele socjalne - ponad 42% środków osi przeznaczono, bowiem na wsparcie obszarów ONW. Dokonana analiza wskazuje jednak, że wpływ na środowisko i na realizację zasad zrównoważonego rozwoju wdrażania instrumentów osi 2 będzie w przewadze korzystny, a w przypadku niektórych instrumentów nawet bardzo korzystny. Trzeba się jednak liczyć z tym, że wdrażanie niektórych instrumentów może powodować też skutki negatywne. Niektóre działania źle, lub nieprawidłowo realizowane mogą przyczynić się do pogorszenia stanu środowiska. Na przykład rolnictwo ekologiczne, pomimo swej nazwy, w skrajnych przypadkach może być zagrożeniem dla biologicznej różnorodności lub zasobów wodnych.

Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Wpływ wdrażania omawianego działania na środowisko i wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju będzie w przewadze korzystny, ponieważ tworzyć będzie ono warunki dla zapewnienia ciągłości prowadzenia działalności rolniczej na terenach do tego przeznaczonych. Przeciwdziałanie wycofywaniu się z tradycyjnych form wykorzystywania przestrzeni i rezygnacji z ekstensywnej gospodarki rolnej jest korzystne dla ochrony różnorodności biologicznej i walorów krajobrazowych. Wsparcie to powinno ograniczyć wielkość presji urbanizacji i zabudowy na grunty rolne (dzięki wspieraniu ich wykorzystywania na cele rolnicze). Wsparcie dla rolnictwa na obszarach gdzie występują trudne warunki gospodarowania będzie też pośrednio wspierało zachowanie wartości kulturowych tych obszarów, zarówno w wymiarze materialnym (związanym z budownictwem i tradycyjnymi praktykami gospodarowania), jak i niematerialnym (dotyczącym zwyczajów i innych form dziedzictwa lokalnego).

Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej. Z przyrodniczego punktu widzenia działanie to jest ze wszech miar pożądane i oczekiwane. Prognozuje się, że jego wpływ na środowisko i wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju będzie w przewadze bardzo pozytywny, w szczególności w odniesieniu do zachowania walorów przyrodniczych obszarów Natura 2000 (schemat I) oraz na wody i gospodarowanie nimi (schemat II, jeśli zostanie rzeczywiście wdrożony i w zależności od tego jak zostanie ustawiony). Tym niemniej należy jednoznacznie stwierdzić, że spodziewane efekty pozytywne schematu I dla różnorodności biologicznej obszarów Natura 2000 nie będą wystarczające dla zagwarantowania celów ochrony sieci Natura 2000 na obszarach rolniczych w naszym kraju⁴. Skalę możliwego pozytywnego efektu wdrażania schematu I pomniejszać będzie niewielka skala środków - tylko o 20% więcej za realizację tych samych przedsięwzięć w ramach programów rolnośrodowiskowych plus zwrot kosztów za dokumentację przyrodniczą. Niepokój budzi jednak brak opisu działań podejmowanych dla zapewniania realizacji celów Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz odsunięcie w czasie ich wdrażania do 2010 roku. Może oznaczać to (zwłaszcza przy skali niezbędnych działań), że Polska nie będzie w stanie zrealizować terminowo celu tej dyrektywy, jakim jest zapewnienie dobrego stanu wszystkich wód do 2015 roku⁵.

Program rolnośrodowiskowy (płatności rolnośrodowiskowe). Program rolnośrodowiskowy to najważniejsze działanie prośrodowiskowe z realizowanych w ramach PROW. Powinno się ono przyczynić zdecydowanie do realizacji celów środowiskowych (głównie dotyczących ochrony różnorodności biologicznej, w tym zasobów genetycznych dotyczących ras zwierząt hodowlanych i odmian roślin uprawnych oraz ochrony gleb i wód). Będzie ono miało zdecydowanie pozytywny wpływ nie tylko bezpośrednio na środowisko (przede wszystkim na różnorodność biologiczną), ale również na zachowanie walorów krajobrazowych i pośrednio na wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju. Realizacja tych wszystkich celów będzie się przyczyniała zdecydowanie do kształtowania świadomości ekologicznej ludności terenów wiejskich, jak również wszystkich innych obywateli stykających się z problematyką PROW. Pozytywny efekt programów rolnośrodowiskowych byłby znacznie wyższy gdyby rozszerzona została paleta możliwych do realizacji pakietów rolnośrodowiskowych. Dotyczy to w szczególności pakietów związanych z ochroną zasobów wodnych oraz obszarów wodno - błotnych (ograniczenie odpływu wód ze zlewni).

Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne. Podstawowe zagrożenie związane z planowanymi zalesieniami jest ich wprowadzanie na terenach, na których nie powinny być one prowadzone - gdyż zagrażać to będzie różnorodności biologicznej. Nie wszystkie tereny mogą być, bowiem zalesiane - dotyczy to m.in. terenów, które są istotnymi ostojami zwierząt chronionych terenów otwartych, a także określone, skrajne pod względem ekologicznym siedliska, a więc zdecydowanie wilgotne, bagienne oraz szczególnie suche, zwłaszcza ciepłolubne. Jeżeli uniknie się prowadzenia prac na tych obszarach to efekty ekologiczne zalesień będą pozytywne - podniesie się lesistość kraju i wzmocnione zostaną kompleksy leśne, zwiększy ilość węgla wiązanego przez biomasę. Pozytywny będzie wpływ na zasoby wodne, zwłaszcza w przypadku zalesiania obszarów wododziałowych, o dużych spadkach terenu na glebach ciężkich. Realizacja zalesień powinna mieć także pozytywny wpływ na świadomość ekologiczną społeczeństwa.

Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych. Oddziaływania środowiskowe wsparcia kierowanego w ramach tego działania będą w przewadze pozytywne lub wręcz bardzo pozytywne - pozwoli ono przywrócić pożądany stan ekosystemów leśnych i umożliwi tym lasom pełnienie ich pozytywnych funkcji środowiskowych i społecznych. Będzie też pozytywnie oddziaływało na świadomość ekologiczną mieszkańców wskazując na wagę lasów i pełnionych przez nie funkcji. Tym niemniej prace te powinny być prowadzone pod ścisłym nadzorem przyrodniczym - dotyczy to przede wszystkim obszarów Natura 2000.

Oś 3.

Wpływ działań podejmowanych w ramach tej osi będzie przede wszystkim pozytywny, będą to oddziaływania zarówno o charakterze bezpośrednim (poprawa jakości środowiska), jak i pośrednim (poprawa gospodarowania środowiskiem i jego zasobami, czy obiektami kultury), w większości będą one miały charakter trwały. Mogą wystąpić także skutki negatywne, których koncentracja na cennych przyrodniczo i turystycznie obszarach powodować może lokalne pogorszenie jakości środowiska przyrodniczego.

Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej oraz tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstwa (zakres obu działań jest identyczny, różnią się one podmiotami, do których pomoc będzie kierowana). Proponowane działanie powinno pozytywnie wpłynąć na zrównoważony rozwój terenów wiejskich zarówno poprzez wspieranie rozwoju społecznego i gospodarczego jak i wspieranie przyjaznych dla środowiska rodzajów pozarolniczej aktywności mieszkańców wsi. Będzie to dotyczyć rozwoju sektora usług (zwłaszcza niematerialnych), rozwoju energetyki odnawialnej, wspierania zrównoważonej konsumpcji w przypadku popierania konsumpcji niematerialnej lub bazującej na lokalnych produktach (czego jednak nie zamierza się robić w sposób bezpośredni). Zagrożenia dla środowiska przyrodniczego i negatywne oddziaływania na te środowisko może powodować zarówno nadmierna koncentracja nowych rodzajów działalności na jednym obszarze, wprowadzanie technologii szkodliwych dla środowiska, jak i przyczynianie się do rozwoju masowej turystyki.

Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej. Przewiduje się, że działanie to przyczyni się do rozwiązywania podstawowych problemów ochrony środowiska na terenach wiejskich, a pośrednio służyć będą poprawie jakości wód i powierzchni ziemi. Podstawowe pozytywne oddziaływania związane będą z wprowadzeniem rozwiązań, które pozwolą ludności obszarów wiejskich na zgodne z przepisami gospodarowanie ściekami i odpadami. Oprócz bezpośrednich skutków pozytywnych wystąpią oddziaływania pośrednie polegające na poprawie jakości wód, stanu czystości gleb czy przeciwdziałaniu zaśmiecania krajobrazu. Opisywane działanie zawiera jednak w sobie także ładunek potencjalnych, możliwych oddziaływań niepożądanych. Są one związane z prawdopodobnym wzrostem zużycia wody (w efekcie dostępu do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej) i większemu wytwarzaniu odpadów. Stąd pożądane byłoby powiązanie tych prac z działalnością edukacyjną w zakresie oszczędnego i efektywnego korzystania z zasobów. Niekorzystny wpływ - choć o małej skali - związany może być z zajmowaniem terenu pod nowe inwestycje.

Odnowa i rozwój wsi. Prognozuje się, że działanie przyniesie wpływ pozytywny ze względu na utrzymanie, odbudowę i poprawę stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Przyczyni się to do wzrostu atrakcyjności wsi, a tym samym sprzyjać będzie bardziej konsumpcji niematerialnej niż materialnej. Pośredni lepszy stan obiektów kultury, turystycznych i tym podobnych będzie sprzyjał mniejszej presji na zasoby i poprawie stanu środowiska. Negatywne oddziaływania powstawać będą w przypadku dominacji interesów rozwoju turystyki i gospodarki nad potrzebami ochrony środowiska i utrzymania zasobów przyrodniczych w dobrym stanie (np. niszczenie ładu przestrzennego poprzez lokalizację inwestycji infrastruktury turystycznej wokół restaurowanych obiektów zabytkowych).

Oś 4.

Działania podejmowane w ramach tej osi będą miały przede wszystkim oddziaływanie pośrednie, przy czym prognoza czy będą one pozytywne czy negatywne jest trudna, gdyż zależeć to będzie przede wszystkim od wagi, jakie kwestie środowiskowe odgrywać będą w działalności grup lokalnych. Doświadczenie z obecnego zakresu wdrażania działań LEADER wskazuje, że przeważać będą oddziaływania pozytywne, nie można jednak jednoznacznie stwierdzić, że skutki negatywne nie wystąpią.

Lokalne Strategie Rozwoju - poprawa jakości życia oraz różnicowanie działalności na obszarach wiejskich. Omawiane działanie może mieć potencjalnie duży wpływ na jakość środowiska w Polsce, przede wszystkim dlatego, że zakłada się, że faktycznie wsparcie dla LEADER'a dotyczyć będzie aktywności społecznej na 50% obszarów wiejskich. Możliwość osiągnięcia tych pozytywnych skutków ogranicza jednak fakt pominięcia obligatoryjnego udziału ekspertów ochrony środowiska w składzie Lokalnych Grup Działania, które tworzyć będą strategię i określać kierunki działań. Brak takich osób w tych grupach może prowadzić do sytuacji, w której lokalne strategie, nawet wbrew woli twórców, przynosić będą niepożądane, negatywne skutki dla środowiska przyrodniczego. Negatywne skutki środowiskowe powstawać będą wówczas, gdy nad potrzebami ochrony środowiska dominować będzie chęć osiągania krótkoterminowych korzyści gospodarczych.

Współpraca międzyregionalna i międzynarodowa. Rzeczywisty skutek tego działania dla zrównoważonego rozwoju zależeć będzie przede wszystkim od stopnia uwzględnienia kwestii środowiskowych w lokalnych strategiach i chęci włączenia tych zagadnień do planu działań Lokalnych Grup Działania. Jeżeli ochrona środowiska będzie istotnym elementem programu działań należy się spodziewać, że w trakcie wymiany pozyskiwane będą informacje na temat doświadczeń we wdrażaniu dobrej praktyki ekologicznej, które następnie będą przenoszone (i wdrażane) na grunt lokalny. Jeżeli będą one pomijane, to współpraca w ramach tego działania nie będzie miała istotnego wpływu na ochronę środowiska i zrównoważony rozwój.

Nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące lokalnych grup działania. Również w przypadku tej aktywności oddziaływania na stan środowiska zależeć będzie przede wszystkim od znaczenia, jakie zagadnienia ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju odgrywać będą w pracach Lokalnych Grup Działania i na ile znajdą one odzwierciedlenie w przygotowanych przez nie strategiach rozwoju lokalnego.

Na podstawie szczegółowej identyfikacji oddziaływań zaproponowano szczegółowe rekomendacje, w tym niektóre w postaci alternatywnych propozycji, których uwzględnienie powinno pozwolić na uniknięcie bądź zminimalizowanie siły i zasięgu istotnych, negatywnych oddziaływań. Wykonana praca pozwoliła także na wyciągnięcie bardziej ogólnych wniosków i zaproponowanie rekomendacji ogólnych.

Dla wzmocnienia pozytywnych skutków realizacji PROW, przede wszystkim środowiskowych i społecznych proponuje się także rozważnie możliwości wprowadzenia w ramach PROW niektórych interwencji uwzględnionych w Rozporządzeniu Rady (WE) 1698/2005, które nie zostały przewidziane do stosowania w Polsce. Powinny to być przede wszystkim:

* płatności dla leśnych obszarów Natura 2000;

* płatności leśnośrodowiskowe;

* inwestycje nieprodukcyjne;

* zachęcanie do prowadzenia działalności związanej z turystyką;

* odnowa wsi (mikroprojekty ochrony przyrody).

Jednocześnie uznano, że celowym byłoby przeznaczenie większej ilości środków finansowych na działania służące ochronie różnorodności biologicznej i zasobów wodnych na terenach wiejskich oraz wykorzystanie w ramach PROW. Konieczność zwiększenia strumienia finansowego na działania prośrodowiskowe wynika także z zaproponowanego powyżej rozszerzenia zakresu (ilości) dostępnych dla problematyki środowiskowej interwencji PROW.

Za celowe uznaje się także rekomendowanie powiązania programu LEADER z działaniami osi 2, tak aby celem Lokalnych Grup Działania mogły być prace na rzecz zapewnienia właściwego stanu środowiska przyrodniczego na terenach wiejskich.

Postuluje się zalecenie, aby w ramach systemu wdrażania KPS i PROW, w celu zapewnienia pełnej realizacji funkcji środowiskowych obszarów wiejskich, uwzględnione zostały kryteria ekologiczne eliminujące lub ograniczające możliwe ewentualne negatywne oddziaływania tych działań.

Zaleca się wykorzystanie realizacji PROW do stymulowania proekologicznych zachowań oraz stymulowania rynku na produkty przyjazne środowisku poprzez nałożenie w ramach Programu stosowania, zalecanych przez UE, tzw. zielonych zakupów, przetargów i zamówień, czyli z wykorzystaniem kryteriów ekologicznych przy ich realizacji.

W podsumowaniu należy stwierdzić, że pozytywne oddziaływania PROW na środowisko zdecydowanie przeważają nad negatywnymi, ale (także w powiązaniu z innymi planami, programami i przewidywanymi działaniami) są niewystarczające do osiągnięcia w stosunku do przestrzeni rolniczej Polski strategicznych celów środowiskowych. Dotyczy to celów Ramowej Dyrektywy Wodnej, oraz właściwego stanu ochrony gatunków i siedlisk w ramach systemu Natura 2000, a także tzw. celu roku 2010, czyli zahamowania tempa utraty bioróżnorodności do tegoż roku. W szczególności nie pozwolą one na zahamowanie negatywnych trendów utraty różnorodności biologicznej, a jedynie na spowolnienie tempa tej utraty. Z drugiej jednak strony przeprowadzona analiza wykazała, że zarówno skutki środowiskowe jak i społeczne oraz gospodarcze wariantu "0", polegającego na nie wdrażaniu planowanych działań, byłyby zdecydowanie bardziej niekorzystne.

Ponadto nie stwierdzono oddziaływania transgranicznego wymagającego uruchomienia procedury zapisanej w Konwencji z Espoo, a potwierdzonej Prawem Ochrony Środowiska.

I.

ZAGADNIENIA OGÓLNE

I.1. WPROWADZENIE

I.1.1. PODSTAWY FORMALNO-PRAWNE

Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji projektu "Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013" przygotowana została przez konsorcjum Agrotec Polska Sp. z o.o., Agrotec spa i Instytut na rzecz Ekorozwoju na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na podstawie umowy o dzieło Nr DGzp-2910A-26/06 z dnia 28 sierpnia 2006 r. w wyniku rozstrzygnięcia postępowania o udzielenie zamówienia publicznego nr DGzp-2910A-26/06 z dnia 17 sierpnia 2006 r.

Podstawą prawną sporządzenia niniejszej Prognozy był art. 40 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2006 r., Nr 129, poz. 902). Artykuł ten nakłada obowiązek przeprowadzania postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji dokumentów strategicznych (projektów polityk, strategii, planów lub programów). Zapisy te są przeniesieniem do prawodawstwa polskiego postanowień Dyrektywy 2001/42/WE z 27 czerwca 2001 roku w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko⁶.

I.1.2. CELE I ZAKRES PROGNOZY

Celami przeprowadzenia niniejszej Prognozy oddziaływania na środowisko były:

•

•Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, a mogących znaleźć zastosowanie w warunkach krajowych;

•

Zawartość niniejszej Prognozy wynika z art. 41 ust. 2 ustawy Prawo ochrony środowiska, zapisów wymogów stawianych przez Zamawiającego w materiałach przetargowych, a także uzgodnień dotyczących zakresu i szczegółowości informacji, jakie powinny być zawarte w Prognozie, dokonanych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi z Ministerstwem Środowiska oraz Głównym Inspektorem Sanitarnym. W wyniku tych uzgodnień ustalono, że:

•

- diagnoza sytuacji gospodarczej, społecznej i środowiskowej wraz z analizą stanu obszarów wiejskich metodą SWOT;

- strategia ogólna i w podziale na osie;

- środki finansowe PROW;

- wewnętrzna i zewnętrzna spójność PROW;

- krajowa sieć obszarów wiejskich.

•

- proponowanych priorytetów zapisanych w PROW z punktu widzenia zasady zrównoważonego rozwoju;

- możliwego do przewidzenia wpływu proponowanych kierunków wsparcia na użytkowanie zasobów, w tym obszarów cennych przyrodniczo, z uwzględnieniem sieci Natura 2000;

- wzrostu stopnia zagrożenia różnego rodzaju zanieczyszczeniami i zakłóceniami (jak: ścieki, emisje do powietrza, hałas, odpady, w tym oddziaływania transgraniczne) w wyniku realizacji PROW;

- skali proponowanych kierunków wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich, które można by uznać za przyjazne środowisku;

- prawidłowości proponowanych instrumentów prawnych, finansowych, edukacyjnych z punktu widzenia możliwości zmniejszenia presji na środowisko;

- sposobów monitorowania i ewaluacji wdrażania PROW z punktu widzenia wymogów ochrony środowiska i spełniania w praktyce zasad zrównoważonego rozwoju;

- potencjalnego wpływu zapisów PROW na zdrowie ludzi (zgodnie z art. 3 pkt 11 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo ochrony środowiska).

•

- rekomendacje rozwiązań mających na celu zapobieganie i ograniczanie negatywnych oddziaływań na środowisko, wynikających z realizacji PROW;

- propozycje rozwiązań alternatywnych do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie (jeżeli będzie taka potrzeba);

- zalecenia, co do uzupełnienia Programu o brakujące rozwiązania prośrodowiskowe.

Przy wykonywaniu Prognozy oddziaływania na środowisko PROW uwzględniono ponadto postanowienia i zapisy dokumentów strategicznych zarówno Unii Europejskiej, jak i krajowych - z zakresu ochrony środowiska, ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju, oraz odnoszących się do sektora rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich. Przede wszystkim wykorzystano:

•Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW);

•

⁷;

•

Ponadto, zgodnie ze zmianami wprowadzonymi ostatnią nowelizacją ustawy Prawo ochrony środowiska, przy wykonywaniu Prognozy oddziaływania na środowisko PROW uwzględniono zapisy (treści) dostępnych prognoz oddziaływania na środowisko, wykonanych dla innych dokumentów strategicznych obejmujących zagadnienia pokrewne z tematyką PROW. W szczególności:

> Prognozy oddziaływania na środowisko Narodowej Strategii Spójności 2007-1013 (wersja robocza),

> Prognozy oddziaływania na środowisko Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko,

> prognoz oddziaływania na środowisko Regionalnych Programów Operacyjnych,

> Prognozy oddziaływania na środowisko Strategii Rozwoju Kraju do 2015 r.

I.1.3. PRZEDMIOT PROGNOZY

Przedmiotem Prognozy jest projekt Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, w wersji W-06/VII/06 z lipca 2006 roku, zaakceptowanej przez Radę Ministrów, który obejmuje:

> Część diagnostyczną (rozdział 1 i 2), wstępną, zawierającą charakterystykę obszaru objętego Programem, odnośnie sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, sytuacji gospodarstw rolnych, stanu infrastruktury w rolnictwie i na obszarach wiejskich, struktury produkcji rolnej oraz zasobów i stanu środowiska przyrodniczego i kulturowego w Polsce;

> Część strategiczną (rozdział 3), zasadniczą, określającą priorytetowe kierunki wsparcia oraz przedstawiającą szczegółowo poszczególne działania przewidywane na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w ramach czterech osi:

• Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego

Działania w ramach osi pierwszej mają na celu pomoc w dostosowywaniu gospodarstw rolnych do wymogów wspólnotowych oraz rosnącej presji konkurencyjnej ze strony producentów zagranicznych. Realizacja zamierzeń w ramach osi 1 obejmować będzie między innymi: działania wspierające proces restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw rolnych, poprawiające konkurencyjność przemysłu rolno-spożywczego, wspierające rozwój infrastruktury wsi, udział rolników w systemach jakości produkcji. Ponadto, przewiduje się: prowadzenie działań edukacyjnych, informacyjnych i promocyjnych oraz doradczych w celu podnoszenia poziomu wiedzy i kwalifikacji mieszkańców wsi, podnoszenie jakości produkcji, jak również wprowadzanie instrumentów w postaci pomocy dla młodych rolników oraz rent wspierających przekształcenia strukturalne na obszarach wiejskich.

• Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich

Podstawą działań w ramach osi drugiej jest koncepcja modelu rolnictwa uwzględniająca, poza funkcją produkcyjną, także rolę terenów wiejskich w ochronie środowiska - zasobów wodnych i gleb, krajobrazu, siedlisk oraz różnorodności biologicznej. W ramach osi 2 planuje się działania polegające na: promowaniu dobrych praktyk rolniczych, różnicowaniu działalności gospodarczej w kierunku pozarolniczym, wspieraniu działalności rolniczej na gruntach rolnych o słabszej jakości. W zakresie gospodarki leśnej przewiduje się wsparcie w zakresie zalesiania gruntów rolnych i odłogowanych oraz naprawy skutków katastrof naturalnych, jak i zapobiegania im.

• Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej

Instrumenty dostępne w ramach Osi 3 uzupełniają priorytety zdefiniowane w ramach pierwszych dwóch osi i wspólnie z nimi mogą pozytywnie oddziaływać na mieszkańców obszarów wiejskich. Proponowane działania dotyczyć będą przede wszystkim: różnicowania działalności gospodarczej w kierunku aktywności pozarolniczej ze szczególnym uwzględnieniem tworzenia i rozwoju mikroprzedsiębiorstw, zapewnienia ludności wiejskiej dostępu do podstawowych usług poprzez wspieranie rozwoju w lokalnych ośrodkach miejskich, odnowy wsi i tworzenia jej pozytywnego wizerunku.

• Oś 4: LEADER

Celem Osi 4 jest aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich oraz włączenie ich do planowania i realizacji lokalnych inicjatyw w ramach Lokalnych Strategii Działania. Działania w ramach osi 4 polegać mają na udzielaniu wsparcia wnioskodawcom projektów przyczyniających się do poprawy jakości życia oraz różnicowania działalności na obszarach wiejskich, wpieraniu współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej oraz w zakresie zapewnienia sprawnego funkcjonowania Lokalnych Grup Działania - kosztów bieżących, doskonalenia zawodowego oraz aktywizacji społeczności lokalnej.

> Część wdrożeniową (rozdział 4, 5, 6, 7, 8) określającą budżet Programu, zasady finansowania, system zarządzania i kontroli oraz monitorowania i oceny wdrażania postanowień PROW, a także zasady tworzenia i funkcjonowania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

Podstawą prawną działań proponowanych w ramach PROW jest Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Podstawą realizacji PROW jest natomiast Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, w którym szczegółowo przedstawione są priorytetowe osie działań, mających na celu poprawę funkcjonowania i rozwój obszarów wiejskich w Polsce.

W omawianym dokumencie każde z działań zaproponowanych w ramach poszczególnych osi PROW zostało krótko scharakteryzowane, określony został jego cel, beneficjent, podstawa prawna, forma i zasady finansowania oraz kalkulacji płatności, a także system monitoringu. Zaproponowane w PROW osie wsparcia odzwierciedlają potrzeby kraju w sektorze rozwoju obszarów wiejskich oraz określają główne sfery działań w tej dziedzinie. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich realizowany będzie na całym terenie Polski, a jego finansowanie odbywać się będzie ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz środków krajowych, przeznaczonych na ten cel w ustawie budżetowej.

I.1.4. TRYB, WARUNKI I SPOSÓB PRACY ZESPOŁU OCENIAJĄCEGO

Kluczowym punktem odniesienia do sporządzenia Prognozy był art. 5 Konstytucji RP z 1997 r. o następującym brzmieniu: "Rzeczpospolita Polska (...) zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju" (Dz. U. 1997, Nr 78 poz. 483). W związku z tym postanowieniem problematyka ochrony środowiska w niniejszym opracowaniu potraktowana została szeroko, wykraczając poza tradycyjne jej rozumienie. Punktem wyjścia przy wykonywaniu Prognozy były akty prawne i dokumenty programowe polskie i UE, dotyczące ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju, m.in.: ustawa Prawo ochrony środowiska, II Polityka ekologiczna państwa, VI Program działań Unii Europejskiej na rzecz środowiska, Strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej. W pracach nad Prognozą kierowano się strategiczną zasadą przezorności ekologicznej zapisaną w Deklaracji z Rio pod numerem 15 (przyjętej na Szczycie Ziemi w roku 1992 w Rio de Janeiro).

Prace Zespołu wykonującego Prognozę rozpoczęto na początku września 2006 roku i były wykonywane równolegle z pracami nad Prognozą KPS. Pierwszym etapem prac było zidentyfikowanie kryteriów oceny istotnych z uwagi na potencjalny wpływ PROW na środowisko. Następnie na podstawie tych kryteriów dokonano identyfikacji współzależności pomiędzy proponowanymi w PROW kierunkami dla poszczególnych osi działań a ich wpływem na środowisko i na możliwości wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju. Wyłonione najistotniejsze z rozpoznanych interakcji (pozytywnych i negatywnych) stały się podstawą do sporządzenia raportu Prognozy oddziaływania na środowisko PROW. Kolejnym etapem prac było sporządzenie części ogólnej raportu oraz przygotowanie wielu analiz cząstkowych w ramach oceny szczegółowej, wraz z propozycjami rekomendacji, zawierającymi propozycje alternatywne, co do niezbędnych czy pożądanych zmian w ocenianym dokumencie. Wersja robocza raportu była przedmiotem opinii dwóch niezależnych ekspertów w osobach: prof. dr hab. Jana Żelazo ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego z Warszawy i dr hab. Szczepana Figla profesora Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego z Olsztyna. Wersja robocza była także przedmiotem dyskusji podczas seminarium weryfikacyjnego, w którym, obok autorów Prognozy i przedstawicieli Zamawiającego, wzięli udział eksperci spoza zespołu wykonującego ocenę. Byli to: dr Anna Liro (Ministerstwo Środowiska), mgr inż. Dorota Metera (IUCN, firma Bioekspert), mgr inż. Grażyna Niewęgłowska (Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej), dr Barbara Perepeczko (Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN) oraz mgr Bohdan Szymański (Polski Klub Ekologiczny). Następnie, po konsultacji z zaproszonymi ekspertami zewnętrznymi, opracowano wersję końcową raportu Prognozy.

I.1.5. ZESPÓŁ WYKONUJĄCY PROGNOZĘ

Prognoza oddziaływania na środowisko projektu "Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013" została przygotowana przez zespół specjalistów w następującym składzie: Piotr Gołos (Instytut Badawczy Leśnictwa), Jolanta Kamieniecka (Instytut na rzecz Ekorozwoju), Krzysztof Kamieniecki (Instytut na rzecz Ekorozwoju), Andrzej Kassenberg - kierownik Zespołu (Instytut na rzecz Ekorozwoju), Zbigniew Karaczun (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego), Aleksander Kędra (Instytut na rzecz Ekorozwoju), Waldemar Mioduszewski (Instytut Melioracji i Użytków Zielonych), Paweł Pawlaczyk (Klub Przyrodników), Adam Wasilewski (Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej), Bożenna Wójcik (Instytut na rzecz Ekorozwoju) oraz Marta Łazarska - sekretarz Zespołu (Instytut na rzecz Ekorozwoju).

I.1.6. ZESTAWIENIE OBRAZUJĄCE, W KTÓRYCH MIEJSCACH TREŚĆ NINIEJSZEJ PROGNOZY WYPEŁNIA ZOBOWIĄZANIA ZAPISANE W ART. 41 UST. 2. USTAWY PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA (POŚ)

W poniższym zestawieniu przedstawiono miejsce odniesienia się autorów niniejszego raportu prognozy oceny oddziaływania PROW na środowisko do ustawowych wymagań dotyczących zakresu prognozy oddziaływania na środowisko dokumentu planu lub programu (art. 41. 2 ustawy Prawo ochrony środowiska).



	zawierać informacje o zawartości, głównych celach projektowanego dokumentu oraz jego powiązaniach z innymi dokumentami;	Rozdział w raporcie (I.1.3.)
	określać, analizować i oceniać istniejący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu;	Rozdział w raporcie (I.2.1 oraz I.2.2.2.)
	określać, analizować i oceniać stan środowiska na obszarach objętych przewidywanym znaczącym oddziaływaniem;	Rozdział w raporcie (I.2.1, I.2.3)
	określać, analizować i oceniać istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, w szczególności dotyczące obszarów chronionych;	Rozdział w raporcie (I.2.1, I.2.3)
	określać, analizować i oceniać cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym albo krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz sposoby, w jakich te cele i inne problemy środowiska zostały uwzględnione podczas opracowywania dokumentu;	Cele te zostały uwzględnione w kryteriach oceny wykorzystanych w prognozie, a do sposobu ich uwzględnienia podczas opracowywania PROW odniesiono się w rozdziale II.
	określać, analizować i oceniać przewidywane znaczące oddziaływania na środowisko oraz zabytki, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe;	Do kwestii tych odniesiono się w rozdziale II.2 Prognoza oddziaływania na środowisko PROW. Ocena szczegółowa - zarówno w ocenie (zestawienia tabelaryczne dotyczące istotnych oddziaływań poszczególnych działań) jak i komentarzach dot. oddziaływania poszczególnych działań na środowisko
	przedstawiać rozwiązania mające na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji projektowanego dokumentu;	Do kwestii tych odniesiono się w rozdziale II Prognoza oddziaływania na środowisko PROW (w szczególności w rekomendacjach)
	przedstawiać rozwiązania alternatywne do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie wraz z uzasadnieniem ich wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru, w tym także wskazania napotkanych trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy;	Do kwestii tych odniesiono się w rozdziale II.1 Prognoza oddziaływania na środowisko PROW (w szczególności w rekomendacjach). Do kwestii luk w wiedzy odniesiono się w rozdziale III.2
	zawierać informacje o metodach zastosowanych przy sporządzaniu prognozy;	Rozdział w raporcie (III.1)
	zawierać informacje o przewidywanych metodach analizy realizacji postanowień projektowanego dokumentu oraz częstotliwości jej przeprowadzania;	Do kwestii tych odnosi się kryterium formalne nr 5 w rozdziale II.1
	zawierać informacje o możliwym transgranicznym oddziaływaniu na środowisko;	Opisano to w rozdziale II.2.6
	zawierać streszczenie sporządzone w języku niespecjalistycznym;	Streszczenie umieszczono na początku raportu Prognozy
	W prognozie oddziaływania na środowisko, o której mowa w ust. 1, uwzględnia się informacje zawarte w prognozach oddziaływania na środowisko sporządzonych dla przyjętych dokumentów powiązanych z projektem dokumentu, o którym mowa w art. 40 ust. 1	Do kwestii tych odnosi się kryterium formalne nr 6 w rozdziale II.1

I.2. STAN OBECNY I PROGNOZOWANY ŚRODOWISKA NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE

I.2.1. STAN OBECNY ŚRODOWISKA NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE

Oddziaływania na środowisko przedsięwzięć podejmowanych w ramach PROW będą miały bardzo szeroki charakter i dotyczyć będą niemal całego obszaru naszego kraju. Jedynymi obszarami nie objętymi tymi oddziaływaniami będą centra ośrodków metropolitalnych i większych miast, chociaż i na tych terenach mogą wystąpić oddziaływania pośrednie (np. odnoszące się do wpływu na zdrowie mieszkańców poprzez jakość dostarczanych na rynek płodów rolnych). Zatem analiza stanu środowiska odnosi się do problemów istotnych w skali całego kraju.

Rolnictwo, najważniejsza z funkcji gospodarczych obszarów wiejskich wraz z leśnictwem odgrywa w Polsce istotną rolę - zarówno jako sektor gospodarki, czynnik decydujący o poziomie rozwoju społecznego, jak i jako element kształtujący warunki przyrodnicze oraz wpływający na stan środowiska.

Z punktu widzenia gospodarczego rola omawianego sektora w ostatnich kilkunastu latach znacząco obniżyła się. O ile udział rolnictwa w wytwarzaniu PKB w 1945 roku wynosiła aż 60%, a na początku lat dziewięćdziesiątych prawie 20%, to w chwili obecnej spadła do ok. 2,5-4%. Tym niemniej obszary wiejskie i rolnictwo spełnią niezwykle ważną rolę gospodarczą i społeczną: rolnictwo jest miejscem pracy dla ok. ¹/₄ aktywnej zawodowo ludności - co jednak przy niskiej wydajności oznacza bardzo wysokie, ukryte bezrobocie. Obszary wiejskie to miejsce wytwarzania surowców dla podmiotów sektora rolno-spożywczego. Na terenach wiejskich mieszka ponad 30% mieszkańców naszego kraju. Ponieważ zła sytuacja materialna na wsi jest często przyczyną zachowań, które mają negatywne oddziaływania na środowisku (np. niewłaściwa gospodarka ściekami i odpadami, kłusownictwo, nielegalne pozyskiwanie drewna na opał itp.) jednym z czynników ochrony środowiska na tych obszarach powinny być działania na rzecz podnoszenia jakości życia mieszkańców oraz na rzecz zachowań prośrodowiskowych społeczności wiejskiej (np. respektowanie dobrej praktyki rolniczej).

Z punktu widzenia ochrony środowiska rolnictwo jest specyficznym działem gospodarki ze względu na to, że możliwości produkcji w ogromnym stopniu uzależnione są od stanu środowiska. Oznacza to, że prowadzenie niewłaściwej, rabunkowej gospodarki rolnej uniemożliwi lub, co najmniej utrudni, prowadzenie upraw i hodowli w przyszłości. Z tego względu rolnictwo jest niezwykle wrażliwe na środowiskowe oddziaływanie innych form działalności człowieka. Zanieczyszczenie gleb czy wód przez przemysł, sektor bytowo-komunalny miast, transport czy turystykę tak samo ogranicza możliwości produkcji rolnej jak spowodowanie tej degradacji przez samą działalność rolniczą. Sektor ten silnie oddziałuje na środowisko, przekształcając je, upraszczając jego strukturę, a w niektórych przypadkach zanieczyszczając i degradując. Jednym z czynników decydujących o znaczeniu rolnictwa dla stanu środowiska jest wielkość powierzchni, na której prowadzona jest produkcja rolna - w Polsce jest to ponad 50% całkowitej powierzchni naszego kraju (Tabela Nr 1). Dlatego od sposobu realizacji na tych terenach działań w odniesieniu do ochrony środowiska zależeć będzie krajobraz Polski i stan środowiska na terenie całego kraju.

Tabela nr 1. Wykorzystanie gruntów w Polsce w latach 1950-2004



65,6	60,3	59,3	57,4	57,0	52,2
21,9	27,7	28,0	28,2	28,8	29,2
12,5	12,0	12,7	14,4	14,2	18,6

Źródło: Ochrona środowiska 2005. GUS. Warszawa 2005.

Leśnictwo, druga bardzo istotna funkcja obszarów wiejskich Polski, związana jest z lasami zajmującymi ok. 29,2 % powierzchni kraju. Lasy pełnią w Polsce zarówno funkcje produkcyjne (gospodarcze), jak i funkcje ekologiczne (ochronne) oraz społeczne. Leśnictwo i związany z nim przemysł drzewny nie odgrywają dużej roli w gospodarce kraju (ok. 0,28 % PKB), jednak o ich znaczeniu przesądzają pozostałe funkcje - ekologiczna i społeczna.

W Polsce dominują lasy będące własnością Skarbu Państwa (ponad 78 % powierzchni), zorganizowane jako Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Lasy prywatne zajmowały na koniec 2004 r. znacznie mniejszą powierzchnię - ok. 17 % powierzchni lasów ogółem. Wśród lasów prywatnych przede wszystkim mamy do czynienia z lasami osób fizycznych (ok. 94 % powierzchni lasów prywatnych) (Leśnictwo 2005). Podobnie jak w innych państwach Europy, tak i w Polsce lasy prywatne stanowią najczęściej część gospodarstwa rolnego. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. ponad 841 tys. gospodarstw rolnych (28% wszystkich gospodarstw rolnych) posiada las. Wśród takich gospodarstw ponad 59 % posiada las o powierzchni do 1 ha, zaś tylko ok. 4 % gospodarstw ma las o powierzchni powyżej 5 ha. Strukturę powierzchniową prywatnych gospodarstw leśnych charakteryzuje duże rozdrobnienie, średnia powierzchnia lasu wynosi około 1,3 ha, kiedy średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego w 2004 r. wynosiła 8,4 ha, w tym 7,5 ha użytków rolnych (Mały Rocznik Statystyczny 2005).

Las w gospodarstwie rolnym jest jednym z rodzajów użytkowania gruntów i w wielu przypadkach ułatwia jego prowadzenie, stanowiąc w przypadku większych powierzchni leśnych źródło niewielkiego dochodu pieniężnego, a w małych gospodarstwach bazę surowca drzewnego (opału lub surowca budowlanego). Należy jednak pamiętać, że ze względu na charakterystykę drzewostanów oraz sposób zorganizowania działalności gospodarczej w lasach prywatnych ich znaczenie gospodarcze i ekonomiczne jest niewielkie.

I.2.1.1. ŚRODOWISKO WODNE

Gospodarka rolna ma bardzo duży wpływ na stan i jakość zasobów wodnych. Podstawowe zagrożenia dla zasobów wodnych wynikające z tego rodzaju działalności są następujące:

• niedostosowana do warunków środowiska intensyfikacja rolnictwa, w tym nadmierna koncentracja produkcji zwierzęcej, nieracjonalne stosowanie nawozów i środków ochrony roślin, nieprawidłowa gospodarka wodno-ściekowa w gospodarstwie;

• przyspieszenie odpływu wód opadowych ze zlewni w wyniku: scalania pól (tworzenia dużych jednorodnych powierzchni), likwidacji zakrzaczonych obszarów bagiennych i oczek wodnych, budowy systemów odwadniających (przy braku nawodnień), nieracjonalna regulacja rzek i budowa wałów przeciwpowodziowych.

Ponadto należy pamiętać, że rolnictwo, obok leśnictwa jest największym konsumentem wody (ewapotranspiracja⁸). Urządzenie i użytkowanie przestrzeni rolniczej wraz z istniejącymi systemami wodno-melioracyjnymi w istotny sposób wpływają na obieg wody w zlewni. W wyniku różnych działań człowieka nastąpiło wyraźne przyspieszenie odpływu wód ze zlewni, powodując zwiększenie częstotliwości występowania susz i powodzi oraz przyczyniając się do zanieczyszczenia wód.

O dużej roli gospodarki wodnej w rolnictwie może świadczyć fakt, że około 40% użytków rolnych (prawie 20% powierzchni całego kraju) wyposażonych jest w urządzenia melioracyjne. W większości są to systemy odwadniające. Około 0,5 mln ha powierzchni zmeliorowanych (głównie użytków zielonych) wyposażonych jest w budowle pozwalające na prowadzenie nawodnień, ale jedynie na 90 tys. ha nawodnienia są obecnie prowadzone. Osuszenie gleb organicznych, a szczególnie torfowych, uruchamia negatywne procesy murszenia torfu i decesji⁹ złoża torfowego - mimo chwilowej poprawy warunków produkcyjnych po odwodnieniu terenu bagiennego, w dłuższej perspektywie czasowej prowadzi to do znacznego pogarszania się właściwości gleb. Nie bez znaczenia jest też intensywne uwalnianie gazów cieplarnianych do atmosfery oraz związków azotu zanieczyszczających wody gruntowe. Te negatywne procesy dotyczą obecnie w Polsce zdecydowanej większości użytków rolnych na glebach torfowych.

Aktualnie obecnie obserwuje się rozwój tzw. nawodnień umiejscowionych (kroplowe) sadów i upraw warzyw. Brak jednak wiarygodnych informacji o powierzchni nawadnianej i wielkości poboru wody. Nawodnienia te są oparte o pobór wód podziemnych z płytkich, do głębokości 30 m studni, dla uruchomienia, których nie jest wymagane pozwolenie wodnoprawne. Nie prowadzi się natomiast drogich nawodnień upraw polowych, co wynika ze stanu ekonomicznego polskiego rolnictwa. Należy nadmienić, że w innych krajach leżących w naszej strefie klimatycznej (np. Niemcy, Belgia, Holandia) i o wyższych opadach, około 3-8% upraw polowych jest nawadniane. Przy wyczerpywalności zasobów wodnych może okazać się, że w niedalekiej przyszłości dostęp do wody decydować będzie o wielkości produkcji roślinnej.

Wg danych GUS na rok 2004 (Ochrona... 2005), z całkowitej objętości pobieranej wody (ok. 11 tys. hektometrów sześciennych) 71,1% wody zużywane jest na cele przemysłowe, 19,2% na cele komunalne (eksploatacja sieci wodociągowej), natomiast jedynie 9,7% na nawodnienia w rolnictwie i leśnictwie oraz uzupełnienie stawów rybnych. Należy zwrócić uwagę, że z tych ostatnich największa objętość wody pobierana jest do napełnienia stawów rybnych.

W ostatnich latach doszło do istotnych zmian w gospodarce zasobami wodnymi. Wprowadza się nowoczesny, oparty w zasadzie na układzie zlewniowym (a nie na podziale administracyjnym) system zarządzania gospodarką wodną. Wyznaczone zostały także, zgodnie z tzw. dyrektywą azotanową¹⁰, obszary wrażliwe na zanieczyszczenia azotanami. Te z tych obszarów, na których stężenie azotanów przekracza 50 mg/l, stanowią mniej niż 1% powierzchni kraju. Na obszarach tych wprowadzane są specjalne programy ochrony wód, część z zawartych w nich działań dotyczy rolnictwa.

Zmniejszyło się zużycie wody - zarówno przez gospodarkę komunalną jak i przemysł oraz rolnictwo (Tabela nr 2). Dzięki wybudowaniu w ostatnich 15 latach około 4.000 oczyszczalni ścieków redukcji uległ ładunek zanieczyszczeń o charakterze punktowym odprowadzany do wód (mapa nr 1). Wg GUS w latach 1990-2003 ilość ścieków komunalnych odprowadzanych do wód powierzchniowych zmniejszyła się o 42,8%, z 2.313,9 mln m³ do 1.323,7 mln m³, a ścieków przemysłowych wymagających oczyszczenia o 52,7%, z 1.800,8 mln m³ do 852,1 mln m³. Niestety wzrost ilości przyłączy wodociągowych na terenach wiejskich przy jednoczesnym niedorozwoju budowy sieci kanalizacyjnej i zbyt wysokich opłatach za wywóz ścieków, powodują wzrost ilości ścieków wiejskich nieoczyszczonych lub oczyszczonych tylko mechanicznie.

Tabela nr 2. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych oraz pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności wg województw w 2004 r.


	W hektometrach sześciennych
	16.500,1	10.990,0
	671,4	456,0
	1.263,9	236,4
	1.137,7	355,0
	791,5	101,1
	1.307,9	326,9
	579,3	879,9
	1.911,2	2.678,3
	469,3	127,0
	501,4	274,0
	659,1	88,8
	1.423,9	284,8
	978,7	528,9
	530,2	1.110,5
	1.130,2	124,1
	1.570,8	1.894,8
	1.483,7	1.523,5

Źródło: Ochrona Środowiska 2005. GUS. Warszawa 2005.

Mapa nr 1. Odsetek ludności województw obsługiwany przez oczyszczalnie ścieków w 2003 r.

grafika

Źródło: Kistowski M., Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw, Uniwersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk-Poznań, 2003.

"Mimo redukcji ilości odprowadzanych ścieków wody powierzchniowe są nadal w znacznym stopniu zanieczyszczane, do czego w dużej mierze przyczynia się działalność rolnicza. Wody powierzchniowe i płytkie wody podziemne są mocno zanieczyszczone związkami biogennymi. Ze źródeł powierzchniowych do wód w dorzeczu Wisły dopływa 113.969 ton/rok azotu i 8.574,9 ton fosforu, do wód dorzecza Odry odpowiednio 87.222,8 ton N/rok i 5.644,9 ton P/rok. Ilość azotu odprowadzanego do wód ze źródeł obszarowych jest niemal ośmiokrotnie, a fosforu prawie czterokrotnie większa niż ze źródeł punktowych" (Raport dla Obszaru... 2005a; Raport dla Obszaru... 2005b).

Biorąc pod uwagę kryterium fizyko-chemiczne oraz bakteriologiczne można powiedzieć, że czystość rzek poprawiła się nieznacznie w latach 1993-2003 (mierzona procentowym udziałem wód zaliczonych do określonych klas czystości w całkowitej długości odcinków kontrolowanych). Dla kryterium fizyko-chemicznego notowany jest postęp we wskaźnikach czystości wód w rzekach. Znacznie obniżył się procentowy udział długości wód pozaklasowych w długości odcinków kontrolowanych: z 35,8% w 1990 roku do niecałych 13% w 2003 r. (Ochrona... 2004).

Jednocześnie wzrósł udział odcinków wód zaliczanych do wyższych klasy czystości¹¹. Dla kryterium bakteriologicznego poprawa w latach 1990-2003 jest trwała, ale nieznaczna. W ostatnich latach stwierdzono poprawę kilku podstawowych wskaźników na głównych rzekach Polski, w tym: BZT, tlenu rozpuszczonego, fosforu i azotu amonowego. Na punktach pomiarowych na wszystkich rzekach notowany jest spadek poziomu fosforanów. Monitorowany poziom azotanów i azotu amonowego jest różnokierunkowy, tendencję malejącą stwierdzono m.in. na takich rzekach jak: Narew, Nysa, Warta, Bug. W wodach rzecznych zanotowano także spadek stężenia metali ciężkich: ołowiu, chromu i miedzi.

Większość jezior w Polsce to jeziora eutroficzne. Na stopień eutrofizacji¹² największy wpływ ma zagospodarowanie terenu. Najlepszym stanem charakteryzują się jeziora ze zlewni lesistych natomiast najgorszym jeziora śródmiejskie. Nadal przeważają jeziora z wodami klasy II i III. W wodach jezior notuje się pozytywną tendencję obniżania stężenia związków fosforu i azotu (Raport... 2003). Budujący jest fakt, że udało się zahamować i stopniowo odwrócić trend pogarszania się czystości wód w jeziorach. Jednak nawet poprawa czystości wody nie jest równoznaczna z odtworzeniem zdegradowanych przez eutrofizację ekosystemów jeziornych (jeziora, w przeciwieństwie do cieków, mają bardzo ograniczone możliwości regeneracji).

Emisja zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego następuje w wyniku wypłukiwania nawozów z pól, jak również z obejść gospodarczych i odwadniających systemów melioracyjnych. Sądzić należy, że sytuacja ulega stopniowej poprawie, co powinno wynikać z wdrażania Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, w tym budowy szczelnych zbiorników na płynne odchody zwierzęce i płyt obornikowych. Dotychczasowe pomiary nie wykazują zanieczyszczenia wód pestycydami, jednak zagrożenia takie, wraz z intensyfikacją rolnictwa, mogą narastać w szczególności w rejonie dużych gospodarstw. Jednak generalnie przestrzeganie standardów środowiskowych będzie minimalizować takie zagrożenia.

Jedną z zasad zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich jest takie użytkowanie terenów rolnych, aby nie powodować zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych oraz nie pogarszać struktury bilansu wodnego (zwiększenia częstotliwości występowania susz i powodzi). Cel ten osiągany jest poprzez ograniczanie emisji zanieczyszczeń ze źródeł rolniczych, co w dużym stopniu zapewnia gospodarka rolna prowadzona zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej.

Nakaz racjonalnego korzystania z zasobów wodnych wynika także z obowiązujących przepisów - zarówno krajowych jak i wspólnotowych. Najważniejszym aktem prawnym, który w najbliższych latach wpływać będzie na sposób gospodarowania zasobami wodnymi w Polsce i ich eksploatację jest Ramowa Dyrektywa Wodna UE (RDW)¹³. Nakłada ona na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia w 2015 roku "...dobrej jakości wszystkich zasobów wodnych". Ramowa Dyrektywa Wodna, której zasadniczym celem jest stworzenie ram prawnych dla ochrony wód powierzchniowych i podziemnych, wywiera niewątpliwy wpływ na wszystkie sektory gospodarki, jak np. rolnictwo, przemysł, transport, infrastruktura związana z turystyką, miejskie i wiejskie oczyszczalnie ścieków. Wdrożenie przepisów RDW wymuszać będzie podejmowanie szeregu działań dla ograniczenia niekorzystnego oddziaływania gospodarki na zasoby wodne i ekosystemy od wód zależne.

I.2.1.2. OCHRONA POWIETRZA I KLIMATU

Od 1990 r. systematycznie zmniejsza się wielkość ładunku zanieczyszczeń odprowadzanego do powietrza atmosferycznego. Jest to spowodowane wieloma przyczynami:

• zmianą struktury gospodarki i restrukturyzacją tych sektorów gospodarki, które są znaczącymi źródłami emisji do powietrza;

• znacznymi nakładami finansowymi na programy ochrony powietrza, przede wszystkim poniesionymi przez podmioty gospodarcze i sfinansowanymi ze środków publicznych funduszy ekologicznych;

• znaczącą konwersją paliw - odejściem w gospodarce komunalnej od węgla na rzecz gazu ziemnego.

W tabeli 3 przedstawiono zmiany w wielkości emisji wybranych zanieczyszczeń w latach 1990-2003.

Tabela nr 3. Całkowita emisja^a) głównych zanieczyszczeń powietrza

1990	1995	2000	2003
W tysiącach ton
3.210	2.376	1.511	1.375
1.280	1.120	838	808
381.482	348.926	314.812	319.082
-	4.547	3.463	3.318
1.121	1.076	904	892
831	769	599	585
290	307	306	307
550	380	322	323
1.950	1.308	464^c)	476^c)

a) dane szacunkowe, b) dla lat 1990-1999 emisja ze źródeł stacjonarnych, dla lat 2000-2002 ze źródeł stacjonarnych i mobilnych, c) dane nieporównywalne z latami poprzednimi, patrz "Uwagi metodyczne" w opracowaniu źródłowym.

Źródło: Ochrona środowiska 2005. GUS. Warszawa 2005.

Rolnictwo nie jest istotnym źródłem podstawowych zanieczyszczeń atmosferycznych, takich jak dwutlenek siarki czy tlenki azotu, tym niemniej jest znaczącym źródłem emisji substancji specyficznych, zwłaszcza gazów cieplarnianych. Sektor ten w Polsce jest źródłem 74% całkowitej emisji podtlenku azotu i 23% metanu. Dlatego też z punktu widzenia ochrony klimatu najważniejszymi wskaźnikami w rolnictwie jest wielkość pogłowia i sposób hodowli zwierząt (zwłaszcza bydła i owiec), sposób postępowania z odchodami zwierzęcymi oraz poziom nawożenia azotowego gleb (Trzeci raport...2001).

Od 1988 roku notuje się w Polsce stały spadek liczby chowu krów i owiec (Rys. 1). Do 2000 roku pogłowie krów zmniejszyło się o ok. 40 %, zaś owiec o przeszło 90%! (Rocznik... 2002) Spowodowało to istotne ograniczenie wielkości emisji metanu z tego sektora gospodarki.

Produkcja zwierzęca jest na ogół ekstensywna i dotyczy ponad 51% bydła i ok. 40% trzody chlewnej. Nadal w chowie dominuje system ściółkowy oraz wypas zwierząt (w okresie wegetacyjnym) na pastwiskach. Żywienie zwierząt w Polsce oparte jest głównie na paszach objętościowych i treściwych wyprodukowanych w oparciu o plony uzyskiwane w gospodarstwie. Poważnym problemem jest sposób magazynowania płynnych odchodów zwierzęcych - tylko nieliczna grupa gospodarstw posiada szczelne zbiorniki na nie. Niewłaściwy sposób postępowania z nawozami naturalnymi jest znaczącym źródłem emisji metanu i amoniaku.

Rysunek 1. Pogłowie bydła i owiec w latach 1988-2000 (w tys. sztuk)

grafika

Źródło: opracowanie na podstawie Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2002. GUS. Warszawa, 2002

Również wielkość nawożenia azotowego uległa znaczącemu zmniejszeniu, zwłaszcza na początku lat 90. (Rocznik... 2002). Chociaż później poziom nawożenia zaczął wzrastać, to wynosi on obecnie około 60% poziomu z końca lat osiemdziesiątych (Rys. 2). Istotne jest także to, że w warunkach glebowo-klimatycznych Polski proces tworzenia i ulatniania się podtlenku azotu zachodzi stosunkowo mało intensywnie, co sprzyja zmniejszeniu strat azotu.

Rysunek 2. Zużycie mineralnych nawozów azotowych w kg/ha UR w latach 1988-2001

grafika

Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2002. GUS. Warszawa 2002

Tym niemniej opisane powyżej, pozytywne - z punktu widzenia ochrony klimatu - trendy prawdopodobnie nie mają charakteru stałego. Jednym z przewidywanych skutków wstąpienia Polski do Unii Europejskiej jest zwiększenie intensywności polskiego rolnictwa, co może przełożyć się na wzrost zarówno pogłowia zwierząt gospodarskich, jak i wielkości nawożenia azotowego. Jednak wzrost pogłowia jest ograniczany przez limit kwot mlecznych, a nawozy przez - rosnące koszty środków produkcji. Ważne jest podejmowanie w rolnictwie działań zapobiegawczych zmniejszających ryzyko wzrostu wielkości emisji w przyszłości, jak również adaptacyjnych do zmieniających się warunków klimatycznych. Wg projektu IV Raportu Rządowego dla Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu w odniesieniu do rolnictwa stwierdza się, że w "sektorze rolnictwo prognozuje się generalnie stabilizację emisji gazów cieplarnianych w latach 2005-2020 poza emisją z fermentacji jelitowej, gdzie spodziewany jest spadek spowodowany prognozowanym zmniejszeniem się pogłowia bydła" (Rys. 3)¹⁴

Rysunek 3. Emisje gazów cieplarnianych z sektora rolnictwo [mln ton ekw. CO₂¹⁵]

grafika

Żródło: Ministerstwo Środowiska

W leśnictwie i w zmianach użytkowania terenów wg tego samego raportu przewiduje się "...tendencję spadkową w pochłanianie netto gazów cieplarnianych, od ok. 28 mln ton w roku 2005 do nieco ponad 20 mln ton w roku 2020. Zmiany te są przede wszystkim wynikiem prognozowanego wzrostu pozyskania drewna w okresie do 2020 r., co wpłynie na spadek pochłaniania netto pomimo prognozowanego zwiększenia powierzchni leśnej (m.in. dzięki zalesianiu) oraz prognozowanego wzrostu zasobów drzewnych na pniu." (Rys 4.).

Nie bez znaczenia dla emisji gazów cieplarnianych pozostaje ich emisja z odwodnionych torfowisk, ulegających mineralizacji. Mimo braku precyzyjnych danych ilościowych, problem trzeba uznać za poważny, dotyczy bowiem zdecydowanej większości użytkowanych rolniczo gleb torfowych w Polsce. Odwodnienie większości polskich torfowisk, oprócz uruchamiania emisji CO₂, oznacza także "wyłączenie" mechanizmu trwałego wiązania węgla w wyniku procesu torfotwórczego.

Rysunek 4. Zmiany pochłaniania netto gazów cieplarnianych z sektora "Zmiany użytkowania gruntów i leśnictwo" [mln ton CO₂]

grafika

Źródło: Ministerstwo Środowiska

Ważnym działaniem z punktu widzenia ochrony klimatu jest zastępowanie produkcji energii i paliw z zasobów nieodnawialnych surowcami odnawialnymi. Według oceny ekspertów techniczne możliwości wykorzystania energii odnawialnej (OZE) w Polsce wynoszą 1.750 PJ tj. 47% udziału obecnego zużyciu nośników energii pierwotnej, a rozkłada się to na: 43% biomasy, 28% energetyka wodna, 25% energetyka słoneczna, 13% energia geotermalna i 16% energetyka wiatrowa. W roku 2004 udział energetyki odnawialnej wynosił jedynie 4.71% udziału w zużyciu nośników energii pierwotnej, a udział jej w produkcji energii elektrycznej wynosił ok. 2%. Poniżej zestawienia (Tabele nr 4-6) obrazujące moc zainstalowaną w OZE w zużyciu nośników pierwotnych w latach 2000-2004 oraz zainstalowaną moc i produkcję energii ze źródeł odnawialnych w 2004 r. Jak widać biomasa ma duże znaczenie w rozwoju energetyki odnawialnej a jej potencjał jest największy z wszystkich jej rodzajów. Powoli otwiera się rynek na biopaliwa, ale wiele jeszcze jest do zrobienia. Sejm przyjął ustawę o biopaliwach. Szacuje się, że w roku 2010 można będzie osiągnąć 5% udział biopaliw w ogólnym zużyciu paliw w transporcie. Rozwój OZE, a specjalnie wytwarzanie biomasy, produkcja nowych technologii i urządzeń mogą mieć pozytywny wpływ na rozwój terenów wiejskich (Żmijewski... 2006).

Tabela 4. Udział OZE w zużyciu pierwotnych nośników energii.



90.050	90.039	89.185	93.189	91.705
3.801	4.076	4.139	4.157	4.315

3	3	6	7	8
3.587	3.830	3.901	3.929	4.062
0,5	1,0	5,0	11,0	12,0
181	200	196	144	179
4,2%	4,5%	4,6%	4,5%	4,7%

Źródło: Materiały robocze Europejskiego Centrum Energetyki Odnawialnej i Fundacji na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii.

Tabela 5. Moc zainstalowana w OZE na dzień 1 marca 2006 (dane URE¹⁶).

Źródło: Materiały robocze Europejskiego Centrum Energetyki Odnawialnej i Fundacji na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii.

Tabela 6. Produkcja energii elektrycznej w OZE w roku 2005 (dane URE).

Źródło: Materiały robocze Europejskiego Centrum Energetyki Odnawialnej i Fundacji na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii.

I.2.1.3. RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA

Polska cechuje się wysoką różnorodnością biologiczną przestrzeni rolniczej. Połowa z około 482 zespołów roślinnych występujących na obszarze Polski jest związana z obszarami rolniczymi, a 45 typów zbiorowisk roślinnych użytkowane jest jako łąki i pastwiska, ich istnienie uzależnione jest od określonych typów gospodarki rolnej. Charakter naturalny i półnaturalny zachowały bagienne łąki i pastwiska, ekstensywne łąki i pastwiska zlokalizowane w naturalnych dolinach rzecznych, łąki trzęślicowe, świeże łąki górskie, górskie murawy bliźniczkowe, murawy kserotermiczne. Cennymi elementami szaty roślinnej są - nie użytkowane rolniczo, ale rozproszone w krajobrazie rolniczym - zarośla śródpolne (czyżnie), śródpolne bagienka, torfowiska i oczka wodne. Istotną ostoją różnorodności biologicznej są wciąż często spotykane w krajobrazie rolniczym płaty nie użytkowanej roślinności na ugorach i miedzach śródpolnych, a także płaty bogatej roślinności ruderalnej na przydrożach, przypłociach, przychaciach, przy opuszczonych domostwach i na innych niewykorzystanych rolniczo terenach wiejskich.

Różnorodność siedlisk obszarów rolniczych sprzyja stabilnemu występowaniu około 100 gatunków ptaków. Dane z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych potwierdzają rolę Polski jako kraju stanowiącego wyróżniającą się w skali europejskiej ostoję bogatej awifauny związanej z krajobrazem rolniczym. Polsce przypisuje się strategiczne znaczenie dla zachowania globalnych populacji ptaków typowych dla krajobrazu rolniczego takich jak: bocian biały, ortolan (obydwa gatunki o znaczeniu europejskim), skowronek, kuropatwa i pokląskwa. Niestety, od kilku lat także i w Polsce zaznaczają się negatywne trendy ilościowe populacji wielu gatunków ptaków związanych z krajobrazem rolniczym. Populacje ptaków krajobrazu rolniczego zmniejszały się w Polsce w latach 2000-2004 w tempie 3%, gdy populacje ptaków związane z wnętrzem lasów wzrastały w tym czasie w tempie około 3% rocznie.

Obszary rolnicze Polski są również istotną ostoją flory. W Polsce do dziś odnaleźć można wiele gatunków chwastów polnych¹⁸, szybko ginących w całej Europie. Istotnym składnikiem polskiej flory jest także grupa gatunków związanych z ekstensywnym użytkowaniem łąkowym (np. storczyki, pełniki, mieczyki). Ekstensywny wypas warunkuje utrzymywanie się w polskiej florze grupy halofitów (na bardzo rzadkich w skali kraju, zasolonych siedliskach) oraz roślin stepowych (występują rzadko, na siedliskach kserotermicznych). Niestety, w ostatnich latach większość gatunków roślin związanych z przestrzenią rolniczą wyraźnie traci stanowiska i populacje. Cała grupa chwastów polnych należy do najsilniej zagrożonych składników flory Polski. Negatywne procesy dotykają -postępując od zachodu Polski - nawet do niedawna pospolitych jeszcze gatunków łąkowych (np. knieć błotna inaczej kaczeniec, rdest wężownik).

W Polsce dość dobrze zachowała się różnorodność tradycyjnych ras zwierząt hodowlanych i odmian roślin uprawnych. Od roku 2000 prowadzone są specjalne działania na rzecz jej ochrony.

Szacuje się, że obszary rolnicze będą stanowić ok. 30% powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce. Stanowią, więc znaczący element tworzonej w Polsce sieci. Z punktu widzenia jej funkcji, określone użytkowanie rolnicze jest konieczne dla zachowania przynajmniej kilkudziesięciu potencjalnych przedmiotów ochrony, jak na przykład:

• siedliska przyrodnicze: bagienne solniska nadmorskie, śródlądowe halofilne łąki, murawy kserotermiczne, górskie i niżowe murawy bliźniczkowe, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, łąki selernicowe, niżowe i górskie łąki użytkowane ekstensywnie, górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie oraz torfowiska alkaliczne (niektóre typy);

• rośliny: starodub łąkowy;

• zwierzęta: wodniczka, świergotek polny, orliki (żerowiska!), bocian biały, błotniak zbożowy, błotniak łąkowy, kraska, derkacz, ortolan, dubelt, gąsiorek, dzierzba czarnoczelna, batalion, kumak nizinny, czerwończyk nieparek, modraszek nausitous i modraszek telejus.

Element przestrzeni rolniczej Polski stanowią również lasy niepaństwowe. Mimo że stanowią one zaledwie ok. 17% polskich lasów, to w województwach: małopolskim, mazowieckim, lubelskim, podlaskim, łódzkim i świętokrzyskim ich udział przekracza 30% regionalnej powierzchni leśnej. Lasy prywatne cechują się niską zasobnością i niekorzystnymi cechami taksacyjnymi często występują w bardzo małych kompleksach, ale są bardzo istotnymi ostojami przyrody - np. dla obuwika, sasanki otwartej, cietrzewia, borów chrobotkowych czy buczyn storczykowych. Znaczenie lasów prywatnych dla różnorodności biologicznej związane jest z bardzo ekstensywnym charakterem prowadzonej w nich gospodarki i z niskim poziomem gospodarczej kultury leśnej - potencjalna intensyfikacja i ulepszenie gospodarki leśnej w lasach prywatnych może pogorszyć ich znaczenie (przydatność) dla podtrzymania różnorodności biologicznej.

Stan zachowania różnorodności biologicznej na terenach wiejskich w Polsce jest silnie zróżnicowany przestrzennie. Rysuje się wyraźny podział kraju pod tym względem na dwie części - strefę ekstensywnego rolnictwa i lepiej zachowanej agrobioróżnorodności w Polsce południowo-wschodniej (w przybliżeniu województwa: mazowieckie, lubelskie, łódzkie, świętokrzyskie, śląskie, małopolskie i podkarpackie) oraz intensywnego rolnictwa, w którym różnorodność biologiczna przestrzeni rolniczej doznała już poważnego uszczerbku, a jej utrata postępuje wciąż w stosunkowo szybkim tempie (województwa: zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie, pomorskie, wielkopolskie, opolskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i częściowo podlaskie). Strefa ekstensywnego rolnictwa jest również strefą "ekstensywnego leśnictwa" w lasach niepaństwowych i strefą, w której lasy te mają duże znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej.

W ostatnich latach obserwuje się, postępujące od zachodu i północy Polski, ale dotykające terenu całego kraju, wyraźne negatywne procesy:

• niemal zupełny regionalny zanik niektórych cennych przyrodniczo ekosystemów krajobrazu rolniczego, zwłaszcza związanych z bardzo ekstensywnymi lub historycznymi sposobami użytkowania (np. łąki trzęślicowe oraz psiary - w zachodniej Polsce praktycznie utraciły ok. 95% stanowisk, podczas gdy we wschodniej Polsce wciąż jeszcze zachowały znaczną część swoich zasobów);

• gwałtowny spadek liczebności oraz liczby stanowisk praktycznie wszystkich gatunków płazów - proces, choć z różnym nasileniem, zaznacza się w całym kraju i jest związany m. in.: (lecz nie tylko!) ze zmianami struktury krajobrazu rolniczego - w tym z masowym zanikiem śródpolnych oczek wodnych;

• ginięcie chwastów polnych (chwasty polne to gatunki ginące w całej Europie, wiele ich gatunków znajduje się na skraju wyginięcia także w Polsce: ostatnimi regionami stanowiącymi istotne ostoje chwastów są m.in. Ponidzie, Lubelszczyzna oraz niektóre rejony Opolskiego, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Podkarpacia);

• gwałtowny, regionalny regres populacji wielu - do niedawna pospolitych - gatunków roślin łąkowych (np. kaczeniec, rdest wężownik, świetliki);

• wyraźny regres populacji wielu do niedawna pospolitych gatunków ptaków związanych z krajobrazem rolniczym (np. dudek, czajka, wróbel mazurek, świergotek polny, szczygieł, dzierlatka) - zaznaczający się głównie w Polsce zachodniej i północnej (obszary bardziej intensywnego, nowocześniejszego rolnictwa); notowany jest wyraźny negatywny trend Farmland Bird Index (FBI)¹⁹.

Stan zachowania różnorodności biologicznej wykazuje wyraźną korelację z parametrami struktury rolnictwa. Chociaż różne gatunki związane są z różnymi cechami strukturalnymi (np. liczebność wielu ptaków związana jest z "mozaikowością" krajobrazu rolniczego, obecność dudka - z istnieniem pastwisk z pasącymi się na nich zwierzętami oraz z obecnością w pobliżu starych drzew, wysoka różnorodność chwastów - z występowaniem gleb rędzinowch przy równoczesnym niskim poziomie kultury agrotechnicznej i wysokim rozdrobnieniu struktury gospodarstw), istnieje wyraźna prawidłowość generalna - najlepszy stan zachowania różnorodności przestrzeni rolniczej związany jest ze strukturą małych, zwykle prywatnych gospodarstw rolnych, funkcjonujących na granicy opłacalności ekonomicznej i w rezultacie prowadzących gospodarkę o zróżnicowanym, ale generalnie ekstensywnym charakterze. Dla różnorodności biologicznej optymalne jest, więc rolnictwo o charakterze niekorzystnym z ekonomicznego punktu widzenia - sprzeczność ta jest najistotniejszym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej przestrzeni rolniczej Polski i jednym z najważniejszych wyzwań dla jej ochrony. Pomimo dobrego dotychczasowego poziomu zachowania tej różnorodności, Polska może stanąć na krawędzi jej lawinowej utraty, a proces ten może potencjalnie być bardzo szybki. Jednakże system płatności bezpośrednich, a także struktura agrarna i ludnościowa ten proces spowalniają. Równocześnie można i należy przyjąć kierunek rozwoju z uwzględnieniem potrzeb ochrony różnorodności biologicznej przede wszystkim poprzez programy rolnośrodowiskowe.

Przed wejściem Polski do UE istotnym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej przestrzeni rolniczej było porzucanie użytkowania rolnego (zwłaszcza użytkowania kośno-pastwiskowego) marginalnych ekonomicznie, ale cennych przyrodniczo gruntów rolnych. Po wejściu Polski do UE, głównie wskutek wprowadzenia systemu dopłat bezpośrednich, proces ten został w ciągu kilku miesięcy zatrzymany i odwrócony. Obecnie do największych zagrożeń dla różnorodności biologicznej przestrzeni rolniczej należą:

• rozwój intensywnego wielkoobszarowego rolnictwa - w Polsce proces ten nie następuje w wyniku komasacji drobnych gospodarstw prywatnych w Polsce pd-wsch, ale w wyniku sprzedaży lub dzierżawy dużych areałów gruntów rolnych głównie w Polsce pn-zach przez Agencję Nieruchomości Rolnych. Często wiąże się to ze znaczną intensyfikacją użytkowania gruntów, a także z eliminacją z nich drobnych elementów ważnych dla różnorodności;

• intensyfikacja rolnictwa, dążenie do tworzenia dużych gospodarstw i całościowego wykorzystania gruntów rolnych - może to prowadzić do zaniku obecnie nieużytkowanych, a cennych przyrodniczo przestrzeni - miedz, zarośli, bagienek, śródpolnych oczek wodnych. Niezbędne jest tworzenie w PROW mechanizmów ograniczających te potencjalne, niekorzystne oddziaływania rolnictwa;

• przewidywana intensyfikacja rolnictwa, w tym wzrost nawożenia, wzrost kultury agrotechnicznej (skuteczniejsza eliminacja chwastów), modernizacja sposobów chowu zwierząt (chów zamknięty) - związane m.in.: ze wzrostem dochodów rolników i poprawą ich możliwości inwestycyjnych;

• ujednolicanie sposobu prowadzenia gospodarki rolnej ("standaryzacja" sposobów gospodarowania); powodowane czynnikami ekonomicznymi, ale wzmacniane również m.in. przez wymogi dobrej praktyki rolniczej (warunek dopłat bezpośrednich), ale i po części nawet przez wdrażanie programów rolnośrodowiskowych (wymogi zwykłej dobrej praktyki rolniczej).

Powyższe informacje wskazują jak dużą rolę działalność rolnicza odgrywa w ochronie i utrzymywaniu różnorodności biologicznej. Ponieważ Polska, jako strona Konwencji o różnorodności biologicznej²⁰ zobowiązała się do realizacji celów tego aktu prawnego można oczekiwać, że konieczność ochrony bioróżnorodności wprowadzać będzie określone ograniczenia i obowiązki w odniesieniu do kierunków, a także sposobów rozwoju obszarów wiejskich oraz rolnictwa, a związane z koniecznością ochrony różnorodności biologicznej.

Jednym z podstawowych zobowiązań wynikających z Konwencji o różnorodności biologicznej jest znaczące zahamowanie do roku 2010 tempa utraty różnorodności biologicznej, a państwa Europy, w tym Polska, postawiły sobie cel ambitniejszy - całkowite zahamowanie tej utraty w takim samym terminie. Oddziaływanie rolnictwa na różnorodność biologiczną musi być rozważane także w kontekście tegoż celu.

I.2.1.4. POWIERZCHNIA ZIEMI

Rolnictwo w niezwykle szerokim zakresie wpływa na powierzchnię ziemi, przekształcając ją, dostosowując do swoich potrzeb, zmieniając rzeźbę terenu czy zanieczyszczając glebę. Na ten element środowiska oddziałują także inne sektory i rodzaje działalności, wpływ ten bywa niekiedy tak silny, że uniemożliwia prowadzenie produkcji rolnej. Uogólniając można stwierdzić, że podstawowe zagrożenia dla powierzchni ziemi wiążą się z:

• degradacją fizyczną - przede wszystkim erozją oraz przekształcaniem gruntów rolnych i leśnych w tereny o innym przeznaczeniu - szczególne zagrożenie dla różnorodności biologicznej;

• degradacją chemiczną - zakwaszeniem gleb, ich zasoleniem oraz w nieco mniejszym stopniu zanieczyszczeniem metalami ciężkimi

• odwęglnienie gleb w wyniku ubytku materii ograniczanej powodowane uproszczeniem płodozmianu i niższą produkcją nawozów naturalnych przy niskiej jakości gleb

Zagrożenie erozją wodną i wietrzną występuje w różnym natężeniu na około 1/3 powierzchni kraju. Zagrożenia te wynikają zarówno z naturalnych warunków fizykogeograficznych jak i spowodowane są niekorzystną strukturą agrarną, stosowaniem niewłaściwej praktyki rolniczej i nie utrzymywaniem gleb w dobrej kondycji rolniczej i ekologicznej. Poszczególne regiony są zagrożone tym zjawiskiem w różnym stopniu (Tabela nr 7), np. udział powierzchni zagrożonej erozją wietrzną w województwie łódzkim (45,7%) jest niemal dziesięciokrotnie większy niż w województwie lubuskim (4,8%).

Tabela nr 7. Zagrożenie potencjalne gleb użytkowanych rolniczo erozją wietrzną oraz zagrożenie gruntów rolnych i leśnych erozją wodną powierzchniową, według województw w 2004 roku



86.332	27,6	89.074,9	28,5
5.374	26,9	5.665,9	28,4
6.156	34,3	5.141,9	28,6
8.928	35,5	7.578,0	30,2
676	4,8	3.113,0	22,3
8.330	45,7	3.735,9	20,5
3.806	25,1	8.572,2	56,6
11.739	33,0	5.356,7	15,0
2.694	28,6	1.160,2	12,3
2.232	12,5	6.502,1	36,3
8.588	42,6	5.561,1	27,6
2.534	13,9	7.507,4	41,0
4.278	34,8	5.005,4	40,7
4.334	37,1	4.867,6	41,7
4.165	17,2	7.079,0	29,2
8.025	26,9	5.023,8	16,8
4.473	19,5	7.204,7	31,5

Źródło: Ochrona środowiska 2005. GUS. Warszawa 2005.

Inną formą degradacji powierzchni ziemi jest jej przekształcanie w użytki nieleśne i nierolne (Tabela nr 8). Jest ono o tyle istotne, że przekształcenia te mają formę trwałą.

Tabela nr 8. Grunty rolne i leśne wyłączone na cele nierolnicze i nieleśne według województw w 2004 roku.


	rolne	leśne	Tereny			Użytki kopalne	Zbiorniki wodne	Inne
	rolne	leśne	komunikacyjne	osiedlowe	przemysłowe	Użytki kopalne	Zbiorniki wodne	Inne

4.097	3.445	652	402	1.821	736	469	16	653
321	246	75	27	73	71	30	8	112
46	37	9	6	19	4	8	-	8
85	75	10	5	52	8	7	-	14
261	155	106	45	71	92	1	-	52
415	309	106	36	43	155	126	-	55
216	199	17	9	127	16	11	-	53
202	154	48	8	89	37	29	-	39
64	42	22	4	13	26	20	-	1
151	123	28	50	65	6	13	-	16
103	41	62	35	13	3	19	-	34
612	578	34	57	343	106	18	6	82
357	330	27	49	205	44	15	-	45
65	55	10	8	34	8	7	2	6
94	89	5	15	34	6	8	-	31
269	214	55	12	53	28	142	-	34
833	798	35	36	587	125	15	-	70

Źródło: Ochrona środowiska 2005. GUS. Warszawa 2005.

Jakość gleb zależy od wielu czynników, oddziałują na nią m.in. intensywność wykorzystania rolniczego, emisje zanieczyszczeń z działalności przemysłowej, gospodarki komunalnej oraz transportu, imisja zanieczyszczeń transgranicznych. Zagrożenia te mogą mieć charakter zarówno ponadregionalny, regionalny, jak i lokalny. Zagrożenia ponadregionalne i regionalne to w Polsce przede wszystkim zakwaszenie gleb w wyniku depozycji kwaśnej. Lokalne zagrożenia związane są z opadaniem zanieczyszczeń wokół dużych, przemysłowych źródeł emisji, z zanieczyszczeniem gleb w sąsiedztwie dróg o dużym natężeniu ruchu oraz z oddziaływaniem intensywnego rolnictwa.

Źródłem tego zagrożenia jest przede wszystkim brak rozwiniętego systemu odzysku surowców wtórnych z odpadów, brak nawyków redukcji ilości odpadów u źródła (i systemów wspierających taką redukcję), dominowanie najprostszych sposobów unieszkodliwiania odpadów (np. składowane jest ponad 90% odpadów komunalnych), zbyt słabym systemem wyizolowywania odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych i przemysłowych. Ponadto w 2003 r. tylko ok. 1,5% papieru, metali, szkła, tworzyw sztucznych zostało wyselekcjonowanych z odpadów komunalnych. Najczęściej stosowaną metodą unieszkodliwiania odpadów komunalnych w głównej mierze było składowanie na wysypiskach; spalaniem objęto 0,4%, a kompostowaniem jedynie 1,3% (Ochrona... 2004). W 2002 roku ponad 44% spośród 2,9 mln gospodarstw rolnych usuwało odpady stałe we własnym zakresie. Jest to spowodowane także tym, że na obszarach tych słabo funkcjonują służby odbioru odpadów od ich wytwórców. Znaczna ilość odpadów wytwarzanych na wsi jest zagrzebywana w ziemi lub wywożona na tzw. dzikie wysypiska (Ochrona... 2003).

Powierzchnia gruntów zdewastowanych i zdegradowanych (Tabela nr 9) w wyniku tych różnych, negatywnych oddziaływań wyniosła w 2004 roku 67.550 ha (ok. 3% powierzchni gleb ogółem) i była niższa o ok. 24 % od tej powierzchni w 1990 r. (Ochrona... 2005).

Tabela nr 9. Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji i zagospodarowania według województw w 2004 r.


Ogółem	Zdewastowane	Zdegradowane
W hektarach
67.550	62.053	5.497
8.378	6.222	2.156
4.434	4.416	18
3.445	3.234	211
1.256	780	476
4.484	4.306	178
3.143	2.995	148
4.344	4.318	26
3.273	2.956	317
2.691	2.638	53
2.848	2.752	96
2.549	2.336	213
4.809	4.132	677
2.940	2.876	64
4.962	4.840	122
10.852	10.653	199
3.142	2.599	543

Źródło: Ochrona środowiska 2005. GUS. Warszawa 2005.

Na zagrożenie powierzchni ziemi wpływać będą przepisy ochrony środowiska przyjęte przez UE, a także wymagania wynikające z ratyfikowania przez Polskę umów i konwencji międzynarodowych dotyczących ochrony powierzchni ziemi i ograniczania emisji do powietrza (depozycja zanieczyszczeń z powietrza jest, bowiem istotnym źródłem degradacji chemicznej gleb). Wśród przepisów UE za bardzo ważną dla tego problemu uznać należy Dyrektywę 31/1999/WE o składowiskach²¹, która nakłada ograniczenia m.in.: na możliwość deponowania odpadów na składowiskach, wprowadza obowiązek innego niż składowanie unieszkodliwiania odpadów biodegradowalnych, nakazuje odsegregowywanie odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych, wprowadza szereg standardów technologicznych przy tworzeniu składowisk i in. Jest to o tyle istotne, że znaczna ilość składowisk na terenach wiejskich nie spełnia standardów technicznych wymaganych przez przepisy tej dyrektywy i powinna zostać albo zmodernizowana albo zamknięta i zrekultywowana.

I.2.2. PRZEWIDYWANE ZMIANY W STANIE ŚRODOWISKA W WYNIKU REALIZACJI PRZEWIDYWANYCH DZIAŁAŃ LUB ICH BRAKU

Realizacja zapisów PROW w latach 2007-2013 odbywać się będzie poprzez wdrażanie działań zapisanych w PROW na obszarach wiejskich Polski, a więc na przeważającej jej części (93-95 % powierzchni kraju zależnie od przyjmowanej metody ich wyznaczania). Działania te będą miały różnorodny wpływ na środowisko - bezpośredni i pośredni, negatywny i pozytywny, różne elementy środowiska będą też podlegały tym zmianom w różnym stopniu. Oddziaływania te wynikać będą zarówno ze zmian w sposobie gospodarowania (sposoby, intensywność), z odprowadzania zanieczyszczeń do środowiska i wprowadzania w nim zmian będących wynikiem wsparcia, jak i użytkowania zasobów, w tym powierzchni cennych przyrodniczo. Oddziaływania będące wynikiem wdrażania PROW nakładać się będą na inne oddziaływania będące skutkiem pozostałych działań na obszarach wiejskich (np. płatności bezpośrednie dla rolników czy zapisanych w Programie Operacyjnym "Infrastruktura i Środowisko") - trudne, więc będzie w efekcie jednoznaczne określenie indywidualnych przyczyn konkretnych zmian.

Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że rozwój dominujących na obszarach wiejskich kierunków gospodarowania, jakimi są rolnictwo, leśnictwo i turystyka nierozerwalnie związany jest z walorami przyrodniczymi tych obszarów. Tak, więc ochrona tych walorów w procesie rozwoju powinna być nie tylko "interesem" dziedziny, jaką jest ochrona przyrody, ale też integralnym interesem wszystkich tych dziedzin gospodarki z niej bezpośrednio korzystających. Integracja celów rozwoju obszarów wiejskich i wszystkich dziedzin gospodarczych - tam rozwijanych - przy pomocy wsparcia kierowanego na obszary wiejskie, odbywać się musi nie tylko przy respektowaniu formalnych wymogów ochrony środowiska, ale poprzez stosowanie się do zasad zrównoważonego rozwoju.

I.2.2.1. PRZEWIDYWANE, W WYNIKU REALIZACJI ZAPROPONOWANYCH DZIAŁAŃ, ZMIANY W STANIE ŚRODOWISKA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

Powszechnie uznaje się, że polskie rolnictwo nie jest dostosowane do wymagań stawianych przez Unię Europejską. Wskazuje się na zacofanie polskiej wsi w odniesieniu do wyposażenia w infrastrukturę, mówi się, że średnia wielkość gospodarstw jest zbyt mała, aby skutecznie konkurować na rynku unijnym (twierdzi się tak, pomimo tego, że znacznie mniejszą, średnią wielkość mają farmy na Cyprze i Malcie, gospodarstwa o podobnej wielkości dominują w strukturze agrarnej Grecji, występują też we Włoszech). Stwierdza się także, że konieczna jest intensyfikacja produkcji rolnej, tak aby polscy rolnicy mogli konkurować z farmerami z innych krajów UE.

Z drugiej strony, intensyfikacja może oznaczać wzrost zagrożenia dla różnorodności biologicznej. Badania organizacji BirdLife wskazują, że zwiększenie plonu średnio o 1 tonę z hektara powoduje zmniejszenie populacji gatunków ptaków występujących na obszarach rolnych o 8,7%, przy czym zmniejszenie liczebności populacji gatunków zagrożonych jest jeszcze większe i sięga 11%.

Intensyfikacja produkcji oznaczać będzie ponadto zwiększanie się oddziaływania rolnictwa również na inne elementy środowiska:

• degradacja gleb następuje poprzez zwiększanie produktywności gleb w wyniku upraszczania płodozmianu (dominowanie roślin maksymalizujących zysk) oraz stosowania coraz cięższego sprzętu rolniczego i coraz większej ilości zabiegów mechanicznych,

• zubożenie puli genowej wśród roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych - dążąc do maksymalizacji produkcji wykorzystywane będą najbardziej wydajne odmiany i rasy, a zaniechana będzie uprawa i hodowla odmian oraz ras tradycyjnych o nierównym okresie dojrzewania, niewłaściwym składzie chemicznym, niższym przyroście wagi (trzoda chlewna, inne zwierzęta rzeźne), czy mniejszej mleczności (krowy), ilości składanych jaj etc.,

• ryzyko zwiększenia stężeń pozostałości środków chemicznych w produktach spowodowane wyższymi dawkami nawozowymi i środków ochrony roślin,

• zanieczyszczenie chemiczne gleb i wód - może to prowadzić do stosowania przez rolników coraz wyższych dawek nawozowych oraz pestycydów, zwiększenia obsady zwierząt na jednostkę powierzchni, likwidacji barier biogeochemicznych ograniczających spływ powierzchniowy zanieczyszczeń,

• zwiększenie presji działalności rolniczej na klimat - intensyfikacja rolnictwa wymaga większej ilości energii "wkładanej" w pozyskiwanie plonu, a także sprzyja zwiększeniu emisji amoniaku i podtlenku azotu (nawożenie), metanu (hodowla zwierząt) i in.,

• zaburzanie lokalnych stosunków wodnych - poprzez silniejszą presję na meliorowanie terenów uprawowych oraz zwiększenie popytu na wodę (irygacja pól uprawnych, mycie owoców i warzyw kierowanych do sprzedaży, wprowadzanie technologii wodochłonnych w chowie zwierząt - produkcja bezściółkowa wymaga 3,5-4 razy więcej wody/zwierzę niż ściółkowa),

• niekorzystnym przemianom ulegnie też krajobraz, w którym w miejsce dotychczasowej mozaiki pól w coraz większym stopniu dominować będą monokultury co ograniczy atrakcyjność turystyczną terenów wiejskich.

Analiza proponowanej w PROW strategii na lata 2007-2013 pozwala prognozować, iż wdrażanie tej strategii odbijać się będzie w znaczący sposób na stanie przyrody obszarów wiejskich, powodować będzie zmiany w zakresie różnorodności biologicznej zarówno pozytywne (część działań osi 2 specjalnie w tym celu zaprojektowanych), jak i negatywne (wiele różnych działań praktycznie ze wszystkich osi, w tym także osi 2).

Zagrożenia mogą wynikać głównie z działań ukierunkowanych na intensyfikację rolnictwa, rozwój infrastruktury na obszarach wiejskich, co w wielu przypadkach decyduje o wzroście konkurencyjności polskiego rolnictwa i poprawie jakości życia rolników. Do podstawowych zagrożeń, w przypadku nieprawidłowego wdrażania działań, można zaliczyć:

• modernizację i rozbudowę gospodarstw rolnych, w przypadku gdy nie zostaną spełnione podstawowe warunki ograniczające emisję zanieczyszczeń, w tym obszarowych,

• rozbudowę działalności nierolniczej, w tym infrastruktury związanej z turystyką i wypoczynkiem, rozwój mikroprzedsiębiorstw, gdy obszar wiejski nie zostanie odpowiednio wyposażony w sieć wodociągowo-kanalizacyjną, oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów,

• rozwój infrastruktury wodno-melioracyjnej oraz technicznych środków ochrony przeciwpowodziowej, jeśli nie zostaną one poprzedzone prawidłowo przeprowadzoną oceną oddziaływania inwestycji na środowisko, jak również szczegółową analizą rzeczywistych potrzeb regulacji stosunków wodnych gleb dla celów produkcji roślinnej,

• scalanie i powiększanie areału gospodarstw rolnych, jeśli w rolniczych planach urządzeniowych i planach zagospodarowania przestrzennego nie uwzględni się ochrony lub tworzenia enklaw ekologicznych, takich jak pasy i kępy drzew i krzewów, oczka wodne, mokradła itp.

Dużym potencjalnym zagrożeniem dla stanu różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich są zachodzące zmiany strukturalne, które następują przede wszystkim w rolnictwie. W niektórych przypadkach zagrożeniem dla walorów przyrodniczych może być wycofywanie się rolników z wykorzystywania rolniczego terenów nieopłacalnych (gdzie występują słabe gleby, trudne warunki uprawy). Zmiany te są wynikiem globalnych trendów ekonomicznych i społecznych powodujących z jednej strony silną presję na podnoszenie efektywności gospodarowania, a z drugiej wskazujących mieszkańcom wsi inne wzorce życia i pracy.

W wyniku realizacji wsparcia dla gospodarstw z tzw. obszarów ONW spowalniane jest jednak tempo zachodzenia tych zmian strukturalnych w rolnictwie, co powoduje, iż negatywne zmiany w zakresie różnorodności biologicznej terenów wiejskich też są spowalniane. Inne działania KPS i PROW, które mogłyby dać przeciwstawny efekt (przyspieszać zachodzenie zmian strukturalnych - jak np. renty strukturalne, wsparcie dla młodych rolników, scalenia, melioracje) w ogólnym bilansie nie przeważą zapewne tego łagodzącego oddziaływania płatności bezpośrednich i płatności ONW. Tak, więc z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazu przestrzeni rolniczej kontynuację tych płatności należy generalnie oceniać pozytywnie - jako znacznie łagodzącą, lub miejscami likwidującą oczekiwane zagrożenia.

Nie oznacza to jednak by zjawisko tych obu typów płatności można było oceniać wyłącznie pozytywnie z punktu widzenia ich wpływu na różnorodność biologiczną. W związku ze wzrostem dochodów rolników (efekt wszystkich tych płatności i innych rodzajów wsparcia), ich wiedzy agrotechnicznej (efekt szkoleń, doradztwa), oraz wprowadzanych ułatwień w gospodarowaniu trzeba się liczyć z tym, że wielu rolników podwyższać będzie intensywność swego gospodarowania. Stopień zagrożenia z tego powodu łagodzić będzie w pewnym stopniu generalny wzrost poziomu kultury rolnej, w tym racjonalności stosowania nawozów i środków chemicznych (ograniczenie ich nadmiernego i niepotrzebnego stosowania, niedostosowanego do warunków glebowych i wielkości plonów), ale nie będzie go całkowicie eliminować. Czynnikiem łagodzącym w tym zakresie mogą być też przedsięwzięcia realizowane przez rolników w ramach programów rolnośrodowiskowych, czy planowane przedsięwzięcia wodnośrodowiskowe. Trzeba się liczyć z tym, że dostępne w ramach KPS i PROW mechanizmy w żaden sposób nie zdołają jednak zahamować negatywnych trendów odnoszących się np. do populacji chwastów polnych (zanik wielu gatunków istotnych dla różnorodności biologicznej terenów rolniczych), a wzrost kultury rolnej i wiedzy agrotechnicznej może te trendy nawet wzmocnić (coraz wyższa jakość materiału siewnego, coraz skuteczniejsza eliminacja chwastów). Stosowanie stref buforowych jako miejsca dla chwastów może temu w części przeciwdziałać. Zmiany w zakresie stanu różnorodności biologicznej będą początkowo trudno dostrzegalne, ale po ok. 5-10 latach może już się ujawnić nieodwracalne załamywanie się liczebności populacji niektórych gatunków roślin i zwierząt.

Większość działań proponowanych w Osi 2 w sposób pośredni stanowi element ochrony zasobów wodnych, co będzie miało duże znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej. Nie są one jednak wystarczające dla ochrony zasobów wodnych, szczególnie w aspekcie ograniczania skutków susz i powodzi. Pewne nadzieje można wiązać z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej jednak jest to proces trudny i kosztowny Ze wszystkich sektorów gospodarki narodowej rolnictwo posiadać będzie największy udział we wdrażaniu RDW. Rolnictwo jest, bowiem specyficznym użytkownikiem wody i wyraźnie odróżniającym się od innych użytkowników. Wynika to z jego przestrzennego charakteru (ponad 50% powierzchni kraju), dużej objętości zużywanej wody w procesie ewapotranspiracji, odprowadzania do środowiska zanieczyszczeń o charakterze obszarowym lub rozproszonym, regulacji stosunków wodnych (nawodnienia i odwodnienia) na dużych powierzchniach, w tym terenów cennych przyrodniczo i zaliczanych do ekosystemów od wód zależnych. Ramowa Dyrektywa Wodna wymusza następujące działania na obszarach wiejskich:

•

O rozmiarze zadań może świadczyć fakt, że doprowadzenie w Polsce wód powierzchniowych do dobrego stanu ekologicznego do 2015 roku (cel Ramowej Dyrektywy Wodnej) dotyczyć będzie działań na ponad 300 tys. kilometrów rzek, kanałów i rowów (w tym prawie 70 tys. kilometrów niewielkich cieków) ważnych dla regulacji stosunków wodnych w rolnictwie. Powyższe dane wskazują, że intensyfikacja produkcji rolniczej, prowadząca do wzrostu konkurencyjności rolnictwa i poprawy jakości życia, musi uwzględniać uwarunkowania wynikające z potrzeb ochrony walorów przyrodniczych krajobrazu rolniczego, w tym ochrony zasobów wodnych. Należy liczyć się z faktem, że ochrona jakości wód i poprawa struktury bilansu wodnego (w tym osiągnięcie celów RDW) może wymuszać w szeregu przypadków ograniczanie lub zaniechanie produkcji rolniczej na wybranych obszarach. Jednak konsekwentne przestrzeganie obwiązujących standardów środowiskowych, w tym zwłaszcza minimalnych wymogów i stosowanie agrotechniki przyjaznej dla środowiska (np. międzyplony) może w wielu wypadkach być wystarczające z punktu widzenia RDW.

Bardzo istotny dla stanu różnorodności biologicznej na terenach wiejskich (zarówno rolniczych, jak i leśnych) jest nie tylko stan czystości wód, ale również stan ilościowy wód. Zmiany stanu zasobów wodnych, które będą efektem różnego typu działań i zjawisk, a są trudne do przewidzenia, powodować będą zmiany stanu ekosystemów hydrogenicznych, a więc ściśle od wody zależnych. Na terenach rolniczych w wyniku wdrażania różnych działań można się spodziewać zarówno zmian pozytywnych, jak i negatywnych. Istotne pozytywne oddziaływanie (np. zahamowanie utraty łąk bagiennych) może wynikać z warunków dostępności płatności rolnośrodowiskowych (zakaz nowych melioracji odwadniających). Natomiast wsparcie dla inwestycji optymalizujących gospodarkę wodną (w tym melioracji szczegółowych, melioracji podstawowych) może tworzyć istotne zagrożenie dla ekosystemów bagiennych, jeśli nie zostaną wprowadzone odpowiednie ograniczenia. Takie ograniczenia są m.in. ustanawiane na obszarze Natura 2000. Wsparcie dla małej retencji i ochrony przeciwpowodziowej może stwarzać lokalne, ale występujące w wielu miejscach, zagrożenia dla cennych ekosystemów w dolinach cieków. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, iż sumarycznym efektem, niektórych działań może być wzrost retencjonowanych zasobów wodnych, jednak powiązany z niekorzystnym przesunięciem ich alokacji z retencji gruntowej (w glebach bagiennych, torfowiskach) do retencji zbiornikowej (w małych i średnich zbiornikach retencyjnych). Zmiana ta będzie miała istotne negatywne efekty dla różnorodności biologicznej - dotychczasowy trend utraty różnorodności biologicznej związanej z agroekosystemami bagiennymi nie zostanie ani zahamowany, ani istotnie złagodzony. Natomiast działania małej retencji związane z podpiętrzaniem wody w rowach odwadniających, czy hamowaniem na rzecz odpływu wód powierzchniowych, może istotnie przyczynić się do poprawy walorów przyrodniczych, obecnie odwodnionych, ekosystemów mokradłowych.

Istotne dla zachowania różnorodności biologicznej terenów rolniczych będą też zmiany dotyczące zmian poziomu wód gruntowych, które są jednak trudne do przewidzenia, gdyż zależą one przede wszystkim od czynników klimatycznych, jednak działania z zakresu melioracji i retencji odgrywają również znaczącą rolę. Utrzymanie się negatywnych trendów zaniku bagienek i oczek wodnych skutkować będzie zapewne utrzymaniem się obecnego negatywnego trendu, co do liczebności populacji płazów, co będzie również efektem postępującej fragmentacji siedlisk (stymulowanej jednak głównie przez czynniki pozarolnicze - zajęcie przestrzeni w wyniku lokalizacji różnych inwestycji). Działania na rzecz małej retencji (dość skromnie przewidziane tak w PROW, jak i w regionalnych programach operacyjnych) mogą lokalnie łagodzić ten proces, prawdopodobnie jednak nie okażą się wystarczające, by go zahamować w większej skali.

Znaczącego pozytywnego wpływu na stan różnorodności biologicznej można się spodziewać w wyniku realizacji programów rolnośrodowiskowych i płatności Natura 2000²² oraz wdrożenia Ramowej Dyrektywy Wodnej. Skala wpływu trudna jest jednak do przewidzenia ze względu na to, iż skala przestrzenna wdrażania tych programów oraz rodzaje wdrażanych przedsięwzięć rolnośrodowiskowych zależne będą od zainteresowania rolników ich realizacją. Generalnie jednak w skali kraju możliwy, choć nie stuprocentowo pewny, jest bardzo pozytywny efekt programów rolnośrodowiskowych dla różnorodności biologicznej -przede wszystkim spodziewać się należy zahamowania spadku liczebności gatunków związanych z krajobrazem łąkowym i pastwiskowym.

Zwiększenie udziału gospodarstw stosujących metody rolnictwa ekologicznego w ogólnej liczbie gospodarstw, co będzie efektem wsparcia w ramach programów rolnośrodowiskowych, będzie pozytywnym zjawiskiem z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej, choć skala tego zjawiska będzie dotyczyć jedynie 4% rolników biorących udział w programach rolnośrodowiskowych. Skala tych zmian nie jest jednak możliwa do przewidzenia - zainteresowanie rolników przestawianiem swych gospodarstw w kierunku rolnictwa ekologicznego zależeć będzie nie tylko od tego wsparcia, ale w dużym stopniu zależeć też będzie od okołorolniczych zjawisk ekonomicznych (popyt na produkty rolnictwa ekologicznego, funkcjonowanie rynku produktów ekologicznych). Wsparcie to będzie jednak bardzo istotne dla podtrzymania tego typu rolnictwa w Polsce.

Niekorzystnym zjawiskiem lokalnie może się jednak okazać nadmierna "standaryzacja" sposobów, użytkowania cennych siedlisk przyrodniczych (ujednolicenie zasadniczych elementów systemu użytkowania), która będzie wynikiem stosowania się rolników do ściśle określonych wymogów. Może to w ciągu 5-7 lat spowodować pewne straty w zakresie niektórych elementów różnorodności biologicznej (np. utrata elementów przyrodniczych związanych ze stadiami sukcesyjnymi), ale straty te nie przeważą na pewno korzyści, jakie będą odnoszone z racji realizacji programów rolnośrodowiskowych.

Płatności dla rolników z obszarów Natura 2000 spowodują zapewne wzrost akceptacji rolników dla faktu istnienia obszarów Natura 2000, a lokalnie można się nawet spodziewać społecznej presji na tworzenie lub rozszerzanie granic takich obszarów. Realizacja przedsięwzięć rolnośrodowiskowych wymaganych w ramach płatności Natura 2000 przyczyniać się będzie do wzmacniania siedlisk i gatunków ważnych dla tej sieci.

Udostępnienie w ramach KPS i PROW środków na zalesianie powodować będzie silną presję na zalesianie tzw. "marginalnych" gruntów rolnych, ugorów i nieużytków w przestrzeni rolniczej. Doprowadzi to, co prawda do wzrostu lesistości kraju, ale na podstawie obserwacji skutków obecnie prowadzonych zalesień, można oczekiwać, że wzrost ten będzie ulokowany przede wszystkim na obszarach o już stosunkowo wysokiej lesistości, a nie tam gdzie lesistość jest niska. Zachodzące zmiany sprzyjać będą pospolitym gatunkom leśnym (niezagrożonym obecnie w Polsce), których warunki bytowania poprawiać się będą w wyniku zalesień, ale negatywnie będą wpływać na sytuację zagrożonych w dużym stopniu gatunków związanych z przestrzenią otwartą, gdyż ich przestrzeń życiowa będzie ograniczana. Zalesienia prowadzone bez uwzględniania uwarunkowań przyrodniczych mogą powodować ryzyko zniszczenia lokalnych "kluczowych punktów" dla różnorodności biologicznej - zgoda na zalesianie powinna, więc być uzależniona od oceny walorów przyrodniczych terenów, jakie miałyby być zalesione. Celowym byłoby wprowadzenie obowiązku wykonywania ocen oddziaływania na środowisko dla tego typu przedsięwzięć na obszarach Natury 2000 oraz to powinno być warunkiem uczestnictwa.

Ogólne unowocześnienie wsi oraz wzrost wiedzy rolników, a za razem właścicieli lasów prywatnych, spowoduje zwrócenie większej uwagi na gospodarkę leśną w tych lasach. Podjęte zostaną inwestycje w zakresie ich udostępniania (np. poprzez scalenia), wzrośnie też poziom, a zarazem intensywność prowadzonej w nich gospodarki, szczególnie w okresach wzrostu koniunktury na drewno lub inne produkty leśne. Wpłynie to pozytywnie na stan zasobów leśnych, ale na stan różnorodności biologicznej (związanej obecnie właśnie z zaniedbaniem i ekstensywnym charakterem gospodarki w tych lasach) nie będzie to jednak wpływało korzystnie. Zmiany te, stosunkowo jednak powolne, mogą być zapewne czytelne już po 7-10 latach. Znaczenie będą miały te niekorzystne zmiany w obrębie leśnych obszarów Natura 2000, wystąpi tam niełagodzona żadnym mechanizmem wsparcia sprzeczność między dążeniem do unowocześnienia i częściowej intensyfikacji gospodarki w lasach prywatnych, a ochroną gatunków i siedlisk przyrodniczych konieczną na tych terenach.

W wyniku wsparcia w ramach programów rolnośrodowiskowych na rzecz ochrony różnorodności genetycznej związanej bezpośrednio z rolnictwem można oczekiwać zahamowania procesu jej utraty, a w odniesieniu do niektórych tradycyjnych ras zwierząt hodowlanych i odmian roślin uprawnych wręcz skutecznego ich ocalenia.

Generalnie można stwierdzić, że utrata różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich nie zostanie całkowicie powstrzymana, ale może zmienić się jej charakter i rozkład najbardziej zagrożonych gatunków - w niektórych aspektach zagrożenia dla agrobioróżnorodności zostaną znacząco złagodzone, ale w innych będą stymulowane lub mogą się nawet nasilać. W porównaniu z tzw. "opcją zero" (omawianą poniżej) efekty pozytywne będą przeważać nad negatywnymi - przewiduje się, że sumaryczne tempo utraty agrobioróżnorodności zmniejszy się, ale procesu tego nie uda się zatrzymać; tym samym tzw. "cel 2010"²³ nie zostanie osiągnięty, nawet w skali czasowej roku 2013.

Pozytywne efekty KPS i PROW w zakresie stanu różnorodności biologicznej mogłyby być zapewne większe gdyby na działania wspomagające jej ochronę przeznaczono więcej środków oraz gdyby zaplanowano wykorzystanie większej ilości działań służących tym celom.

Dobrym wskaźnikiem zmian w zakresie różnorodności biologicznej na obszarach rolniczych jest tzw. "Farmland Bird Index"²⁴, czyli używany przez kraje członkowskie UE wskaźnik liczebności 19 pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego. Wartość tego wskaźnika spadła w Polsce w ciągu ostatnich 5 lat aż o 12%, ocenia się, iż ptaki krajobrazu rolniczego wymierają w Polsce w tempie ok. 3% rocznie. Dalszy trend zmian jest trudny do prognozowania, ponieważ oczekiwany wpływ zmian w rolnictwie na poszczególne gatunki ptaków składających się na FBI będzie różny.

Powodzenie w realizacji KPS i PROW, osiągnięcie celów zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, w dużym stopniu zależy od świadomości i zawodowych umiejętności rolników. Stąd też niezmiernie istotnym działaniem jest prowadzenie różnego typu szkoleń i kursów dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie. Należy wyraźnie podkreślić, że szkolenia te muszą obejmować zagadnienia merytoryczne związane z ochroną środowiska, w tym w szczególności problematykę bioróżnorodności i gospodarowania wodą na obszarach wiejskich.

I.2.2.2. PROGNOZA ZMIAN W ŚRODOWISKU PRZY BRAKU REALIZACJI ZAPROPONOWANYCH DZIAŁAŃ ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SKUTKÓW DLA STANU RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ - TZW. OPCJA "0"

Przeprowadzenie analizy potencjalnych skutków środowiskowych ewentualnego nie wdrażania strategii dla obszarów wiejskich zapisanej w KPS i PROW nie jest łatwe, ale można się pokusić o następujące wnioski ogólne:

• Niezależnie od tego czy KPS i PROW będą wdrażane czy nie, to zmiany strukturalne w rolnictwie, a w tym zmiany struktury wielkości gospodarstw rolnych oraz wycofywanie się rolnictwa z terenów nieopłacalnych będą zachodziły. Szybkość tych zmian zależy jednak od wielu czynników, nie tylko od planowanego wsparcia - istotną rolę odgrywają, bowiem także inne czynniki ekonomiczne, np. ubezpieczenia i podatki rolnicze. Mechanizm dopłat bezpośrednich (niezależnych od KPS i PROW) to jeden z głównych mechanizmów regulacyjnych w tym zakresie - będzie on działał jako potężny mechanizm hamujący zarówno wycofywanie się rolnictwa z terenów o utrudnionych warunkach gospodarowania (nawet bez płatności ONW zapisanych w PROW) i konserwujący obecną strukturę rolnictwa. Z punktu widzenia różnorodności biologicznej i krajobrazu przestrzeni rolniczej, zjawisko to (czyli spowalnianie zmian strukturalnych) należy ocenić pozytywnie - jako likwidujące lub znacznie łagodzące oczekiwane zagrożenia związane ze zmianami strukturalnymi w rolnictwie. Jednak bez KPS i PROW te niekorzystne zmiany, choć powolne, to byłyby zapewne, co nieco szybsze.

• Poziom kultury rolnej będzie wzrastał samorzutnie - nawet w przypadku nie wdrażania działań, choć wtedy zapewne wolniej - decydować będą o tym wymogi otoczenia ekonomicznego rolnictwa oraz generalnie poprawiający się dostęp do wiedzy. W przypadku nie wdrażania KPS i PROW oraz dobrej koniunktury dla produkcji rolniczej można oczekiwać zwiększenia poziomu nawożenia i stosowania środków ochrony roślin, a tym samym powszechnego w skali kraju wzrostu chemizacji środowiska rolnego (w tym rozszerzania chemizacji również na grunty obecnie zagospodarowane bardzo ekstensywnie, bez stosowania nawozów i środków chemicznych).

• Zaniechanie realizacji działań planowanych w KPS i PROW na lata 2007-2013 spowoduje, że następować będzie dalsze pogarszanie struktury bilansu wodnego (wzrost częstotliwości występowania susz i powodzi) oraz wzrost zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych.

• Bardzo istotnym czynnikiem decydującym w dużym stopniu o stanie różnorodności biologicznej są stosunki wodne. Trudne jest jednak do przewidzenia jak zmiany stanu zasobów wodnych na terenach rolniczych będą przebiegały i to zarówno w przypadku wdrażania, jak i nie wdrażania działań KPS i PROW. Generalnie, przy braku realizacji działań, należy oczekiwać wyraźnie negatywnego trendu, jeżeli chodzi o stan ekosystemów hydrogenicznych. Następować będzie dalsza degradacja gleb organicznych na skutek przesychania. Natomiast działania PROW powinny spowodować ograniczenie szybkiego odpływu wody i zwiększenie uwilgotnienia użytkowanych rolniczo siedlisk hydrogenicznych. Sumarycznym efektem tych działań będzie na pewno wzrost retencjonowanych zasobów wodnych i poprawa bilansu wodnego. Istnieją jednak pewne obawy, że będzie on powiązany z niekorzystnym przesunięciem alokacji tych zasobów z retencji gruntowej (w glebach bagiennych, torfowiskach) do retencji zbiornikowej (w małych i średnich zbiornikach retencyjnych).

• Istotne znaczenie dla ochrony zasobów wodnych posiadają działania planowane w Osi 2. Zaniechanie tych działań może skutkować dalszym pogarszaniem się jakości wód, ze względu na brak ograniczeń w wielkości emisji oraz rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń obszarowych, szczególnie związków azotu. Ważną rolę w ochronie jakości wód powierzchniowych może mieć spowolnienie odpływu wody w zlewni.

• Ewentualny brak wdrażania KPS i PROW byłby bardzo niekorzystny dla ochrony walorów różnorodności biologicznej terenów rolniczych w obrębie obszarów Natura 2000, brak byłoby mechanizmów wspierających utrzymanie tych walorów oraz budujących pozytywny stosunek społeczeństwa do sieci Natura 2000 i do wprowadzanych stopniowo zasad gospodarowania na tych terenach (w miarę przygotowywania planów ochrony tych obszarów). Bez programów rolnośrodowiskowych, płatności dla obszarów Natura 2000, szkoleń i wspierania doradztwa, do rolników nie będzie docierał przekaz pozytywny związany z tymi obszarami. Obszary Natura 2000 byłyby, więc postrzegane przez rolników albo jako element obojętny z punktu widzenia gospodarki rolnej (prowadzona gospodarka na tych obszarach nie różniłaby się, więc od gospodarki poza nimi, brak byłoby aktywności na rzecz osiągania celów tej sieci), albo jako przeszkoda z punktu widzenia ewentualnych inwestycji na terenach rolniczych, w tym związanych z planami dywersyfikacji prowadzonej gospodarki. Można założyć, że ograniczenia na obszarach Natura 2000 byłyby sfinansowane z budżetu państwa, ale jednak w znacznie mniejszej skali.

• Zaniechanie płatności związanych z wdrożeniem Ramowej Dyrektywy Wodnej w znacznym stopniu spowoduje ograniczenie jakichkolwiek działań mających na celu poprawę struktury bilansu wodnego, ochronę ekosystemów od wód zależnych, poprawę stanu ekologicznego wód powierzchniowych, wdrożenie nieinwestycyjnych metod ochrony przeciwpowodziowej.

• W przypadku gdyby nie było wdrażania KPS i PROW należy sądzić, iż obecne użytkowanie rolnicze cennych siedlisk przyrodniczych nie będzie się znacząco zmieniać - tj. nie należy spodziewać się ani znaczącego procesu porzucania gospodarki rolnej (przeciwdziałać temu będzie mechanizm dopłat bezpośrednich), ani przywracania tej gospodarki na siedliskach wcześniej porzuconych i podlegających w związku z tym w coraz większym stopniu naturalnej sukcesji. Bardzo niekorzystnym zjawiskiem byłaby, więc w tym przypadku zniweczona szansa na odtworzenia cennych z punktu widzenia przyrody siedlisk pomaturalnych podlegających sukcesji wtórnej, a znajdujących się już obecnie "na krawędzi możliwości ich odtworzenia". Dodatkowo, ponieważ sposoby użytkowania cennych siedlisk przyrodniczych nie byłyby optymalizowane, to czynniki ekonomiczne i otoczenie prawne (np. źle zaprojektowane wymogi zwykłej dobrej praktyki rolniczej) mogłyby silnie stymulować nieodpowiednie z punktu widzenia ochrony siedlisk użytkowanie takich terenów. Wysokie jest ryzyko istotnej utraty zasobów cennych siedlisk przyrodniczych na terenach rolniczych i pogorszenia się stanu ich ochrony (wyraźne negatywne zmiany mogą być już czytelne po 3-5 latach), tak więc brak działań rolnośrodowiskowych i płatności Natura 2000 zapisanych w KPS i PROW byłby bardzo niekorzystny (np. w wyniku wprowadzania upraw roślin energetycznych w dolinach rzecznych).

• Jeżeli zaniechałoby się wdrażania działań KPS i PROW to zapewne utrzymałyby się obecne negatywne trendy dotyczące sytuacji, niektórych istotnych dla zachowania różnorodności biologicznej obszarów rolnych gatunków zwierząt i roślin.

• Przy braku wsparcia z KPS i PROW ograniczone zostałoby zapewne zjawisko zalesiania gruntów rolnych i innych przez osoby prywatne - tym samym zlikwidowane zostałoby zagrożenie dla różnorodności biologicznej stwarzane przez zalesienia w niektórych rejonach. Zaniechanie wsparcia dla zalesień mogłoby, bowiem przyczynić się do zachowania pożądanej struktury użytkowania gruntów z punktu widzenia możliwości zachowania charakterystycznych dla pól i pastwisk gatunków flory i fauny. W takiej sytuacji znacznie ograniczone zostałoby jednak tempo wzrostu lesistości kraju, co może być odczytywane zarówno jako korzystne i niekorzystne - zależnie, w jakich częściach Polski, oraz zabrakłoby mechanizmu minimalizowania zagrożeń związanych z uruchamianiem się procesów erozyjnych na glebach lekkich, co na niektórych obszarach można by właśnie poprzez zalesienia ograniczać. Utracona zostałaby też możliwość wzmocnienia korytarzy ekologicznych, co jest potrzebne w niektórych obszarach.

• Sytuacja lasów prywatnych nie jest możliwa do przewidzenia, ponieważ jest ona (i zapewne będzie) mało stabilna i silnie zależna od uwarunkowań ekonomicznych. Ponieważ w ramach KSP i PROW poza wsparciem na rzecz prowadzenia zalesień oraz usuwania skutków katastrof naturalnych (instrument dostępny dla wszystkich właścicieli lasów) nie zaplanowano innych mechanizmów wsparcia dla lasów prywatnych, tak więc kwestia wdrażania, lub braku wdrażania PROW w obecnej formie nie będzie odgrywała większej roli dla przyrody tych lasów. Jednak brak wsparcia na rzecz zmniejszania strat w lasach w wyniku pożarów (wzmocnienie systemu ochrony przeciwpożarowej) byłby niekorzystny środowiskowo.

• Jeżeli nie byłoby wsparcia przewidywanego w KSP i PROW to do roku 2013 utracona mogłaby zostać prawie cała (z wyjątkiem odmian drzew owocowych - są bardziej długowieczne, choć mogłoby powstać zagrożenie wymiany drzew owocowych na nowoczesne odmiany) różnorodność genetyczna związana z tradycyjnymi rasami zwierząt i odmianami roślin uprawnych, których wykorzystywanie nie jest dziś opłacalne ekonomicznie. Utrzymanie ich jest natomiast bardzo istotne z punktu widzenia przyszłych prac nad doskonaleniem ras zwierząt i odmian roślin wykorzystywanych w rolnictwie.

• Dużym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego, w tym dla stanu zasobów wodnych, byłoby zaniechanie planowanych szkoleń osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie oraz ograniczenie korzystania z usług doradczych. Istnieją uzasadnione obawy, że mogłoby nastąpić utrwalenie nieprawidłowych metod prowadzenia gospodarstw rolnych oraz ograniczenie wdrażania i upowszechniania sposobów prowadzenia prawidłowej gospodarki wodnej na obszarach wiejskich.

Podsumowując należy stwierdzić, że brak wdrażania ustaleń KPS i PROW spowoduje, iż postępująca utrata różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich nie zostanie powstrzymana, a niektóre procesy, jakie by zachodziły mogłyby skutkować wręcz przyspieszeniem tej utraty. Tym samym "cel 2010" dotyczący zahamowania trendu zaniku różnorodności biologicznej nie zostałby osiągnięty nie tylko w perspektywie 2010 i 2013 roku, ale też i w latach późniejszych.

I.2.3. SYNTETYCZNE PORÓWNANIE OBECNYCH TRENDÓW W STANIE ŚRODOWISKA Z PRZEWIDYWANYMI PRZYSZŁYMI ZMIANAMI TEGO STANU


• Zmniejszanie zużycia wody • Stopniowa poprawa jakości wód	• Zaburzenie lokalnych stosunków wodnych • Wzrost zanieczyszczenia chemicznego • Wdrażanie RDW i oczyszczalnie	• Dalsze pogarszanie struktury bilansu wodnego • Wzrost zanieczyszczenia wód • Trudności we wdrażaniu RDW
• Stopniowa poprawa - zmniejszenie ładunku odprowadzanych zanieczyszczeń	• Wzrost/stabilizacja presji na klimat na skutek intensyfikacji rolnictwa • Zmniejszenie emisji GHG²⁵ dzięki promocji OZE	• Spadek/stabilizacja presji na klimat • Brak promocji OZE
• Negatywny proces utraty RB postępujący od zachodu na wschód	• Ograniczenie tempa utraty RB, • Wprowadzanie działań ochronnych RB	• Utrzymanie obecnych negatywnych trendów, a nawet ich przyspieszenie • Brak działań ochronnych
• Zagrożenie degradacją • Brak poprawy w zakresie gospodarki odpadami	• Zwiększenie produktywności gleb • Możliwy wzrost zanieczyszczenia chemicznego	• Wzrost chemizacji gleb
• Niska	• Wzrost świadomości dzięki szkoleniom, wprowadzaniu dobrej praktyki rolniczej i systemów jakości	• Utrzymanie się niskiej świadomości

I.2.4. PRZEWIDYWANE SKUTKI ŚRODOWISKOWE NIEWYKORZYSTANIA ISTNIEJĄCYCH MOŻLIWOŚCI WŁĄCZENIA NIEKTÓRYCH PROEKOLOGICZNYCH DZIAŁAŃ DO PROW I WPŁYW TEGO NA REALIZACJĘ CELÓW KPS

Jako szczególnie istotną niewykorzystaną szansę dla przyrody obszarów wiejskich Polski należy uznać rezygnację z wdrażania w Polsce kilku nowych działań, które Unia Europejska oferowała państwom członkowskim poprzez Rozporządzenie 1698/2005 będące podstawą budowania PROW. Warte podkreślenia jest to, że ze względu przeliczeniowych między euro a złotówkami nastąpił wzrost ilości środków pozostających do dyspozycji do wdrażania KPS i PROW. Można by te środki przeznaczyć na uruchomienie nowych działań. Dotyczy to przede wszystkim następujących działań:

> Płatności dla leśnych obszarów Natura 2000 - brak tego działania (art. 46 ww. Rozp.) powoduje, że lasy prywatne w obszarach Natura 2000 pozostaną poza jakimikolwiek mechanizmami wsparcia, które rekompensując potencjalne straty związane z wypełnianiem zobowiązań wynikających z potrzeb ochrony przyrody na tych obszarach, wspierałyby jednocześnie prośrodowiskowe postępowanie właścicieli lasów i budowały szacunek dla ochrony ich walorów przyrodniczych - będzie to mocno niekorzystne, stwarzać to będzie też sytuację potencjalnego, niczym nie łagodzonego, konfliktu między ochroną a użytkowaniem gospodarczym lasu. Objawiać się to może tym, że właściciele lasów sprzeciwiając się nakładanym ograniczeniom będą prowadzili gospodarkę leśną tak jakby w "szarej strefie", czym mogą wyrządzić środowisku leśnemu duże szkody - może to wpływać negatywnie i na trwałość lasów i na zubażanie ich różnorodności biologicznej.

> Płatności leśnośrodowiskowe - dla przyrody lasów prywatnych najlepiej byłoby, gdyby lasy te zostawiono w obecnej, zaniedbanej i bardzo ekstensywnej formie, ale ponieważ jest to mało realne i właściwie niemożliwe, to brak tego instrumentu (art. 47) będzie bardzo niekorzystny z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej w tych lasach. Trzeba się, bowiem liczyć z tym, że ogólny wzrost kultury rolnej i unowocześnianie się wsi, a także wsparcie w ramach różnych innych działań PROW (głównie z Osi 1) sprawi, iż i w lasach właściciele będą próbowali intensywniej gospodarować. Dawne przyzwyczajenia i bieda na wsi sprawiają, że właściciele zamiast kupować drewno, wycinają je z własnego lasu (nieraz w sposób rabunkowy) na potrzeby gospodarstwa lub na opał. Poza tym przy niskiej opłacalności produkcji leśnej, właściciele prywatni bez dodatkowego wsparcia nie będą podejmowali żadnych inicjatyw w celu poprawy stanu sanitarnego czy hodowlanego drzewostanów. Dzięki wprowadzeniu takiego wsparcia może również udałoby się zwiększyć udział lasów ochronnych w lasach prywatnych (obecnie tylko 5,3% powierzchni lasów prywatnych to lasy ochronne, kiedy w PGL Lasy Państwowe stanowią one 39,1% powierzchni) - pozwoliłoby to przekonywać tych właścicieli, że także z ekonomicznego punktu widzenia warto stosować wskazane zasady zrównoważonej gospodarki leśnej. Przygotowane w ramach wstępnych prac nad PROW pakiety przedsięwzięć leśnośrodowiskowych odnoszące się do: uprawy z odnowienia naturalnego, utrzymywania zasobów martwego drewna, przetrzymywania drzewostanu przeszłorębnego na pniu, kształtowania strefy oszyjkowej na skraju lasu, wprowadzanie gatunków domieszkowych (domieszek biocenotycznych) oraz unaturalnianiającej przebudowy drzewostanów przedrębnych w znacznym stopniu pomogłyby ograniczać ww. zagrożenia, a poza tym kształtowałyby świadomość ważności problemów ekologicznych wśród właścicieli lasów prywatnych. Rezygnacja z zastosowania tego działania będzie, więc dużą stratą dla przyrody.

Zastosowanie powyższych działań byłoby też realizacją strategii zapisanej w Krajowym Planie Strategicznym. W KPS napisano bowiem m.in., że planowane są instrumenty, które przyczynią się do ochrony i zachowania różnorodności biologicznej lasów. Jedynie powyżej przedstawione instrumenty mogą taką rolę spełnić. Rezygnując z tego typu wsparcia jak ww. dwa działania utrwala się ponadto w świadomości prywatnych właścicieli lasów, że lasy to tylko funkcja produkcyjna, pozyskanie i sprzedaż drewna. Również bardzo ważne byłoby wdrażanie w Polsce kolejnego działania:

> Inwestycje nieprodukcyjne (działanie powiązane z programami rolnośrodowiskowymi i z działaniem poprzednim) - zgodnie z zapisem art. 41 lit. b) wsparcie kierowane mogło być na "inwestycje na terenie gospodarstwa rolnego, które podwyższają użyteczność publiczną obszaru Natura 2000 lub innych obszarów o wysokiej wartości przyrodniczej, które zostałyby określone w programie", a zgodnie zapisem art. 49 (lit. b) wsparcie mogłoby być kierowane na inwestycje "podwyższające użyteczność publiczną lasów i gruntów zalesionych". Takie inwestycje znosiłyby istniejące blokady we wdrażaniu pakietów rolnośrodowiskowych odnoszących się do cennych siedlisk, a także znacznie by poprawiały stan zasobów wodnych (retencja gruntowa - we właściwym miejscu!). Miałyby dość spory i zdecydowanie pozytywny wpływ na różnorodność biologiczną obszarów wiejskich zarówno terenów rolniczych, jak i leśnych, a także zwiększałyby akceptację społeczną dla działań pośrodowiskowych. Nie włączenie do PROW tego działania i uniemożliwienie finansowania takich inwestycji jak: urządzenia małej retencji, nasadzenie i utrzymanie zadrzewień, grodzenia miejsc wypasu zwierząt lub grodzenia zabezpieczające cenne siedliska, budowa urządzeń zabezpieczających przed szkodami powodowanymi przez bobry i inne zwierzęta (zaplanowanych do wsparcia w ramach wstępnych prac nad PROW 2007-2013) jest ewidentną stratą z punktu widzenia interesu przyrody.

W ramach PROW nie wykorzystano także następujących innych możliwości stwarzanych przez Rozporządzenie 1698/2005, które mogłyby być też korzystne dla środowiska, choć już nie tak bezpośrednio dla różnorodności biologicznej:

> Nie zaplanowano wykorzystania działania "zachęcanie do prowadzenia działalności związanej z turystyką" (art. 55), co ze środowiskowego punktu widzenia trzeba uznać za stratę. Dochody z turystyki na terenach wiejskich (szczególnie tych o wysokich walorach przyrodniczych) może być dla ich "środowiskowego przeorientowania" równie ważna jak płatności rolnośrodowiskowe; turystyka tworząc popyt na dobre, lokalne produkty potrafi zmieniać pozytywnie wieś lepiej i szybciej niż inne instrumenty! Tego mechanizmu nie zastąpią żadne działania z regionalnych programów operacyjnych, bo tu chodziło o "mikroinfrastrukturę" i wsparcie dla turystyki wiejskiej, a więc o przedsięwzięcia zbyt małe dla wszelkich programów wojewódzkich. Potrzeba zastosowania tego działania wynika też z zapisów KPS gdzie przewidywano stymulowanie rozwoju turystyki - bez tego instrumentu realizacja tego celu KPS nie będzie możliwa. Trzeba podkreślić, że turystyka jest też jednym z najlepszych pól tworzenia pozarolniczych miejsc pracy na terenach wiejskich, miejsc niekolidujących z głównymi funkcjami tych terenów - rolniczą, leśną i środowiskową.

> Nie przewidziano szerszego wykorzystania działania związanego z "odnową wsi" - poza przedsięwzięciami związanymi z zachowaniem walorów kulturowych i społecznych wsi można było (zgodnie z zapisami art. 57 lit. a) przewidzieć możliwość wspierania w ramach tego działania przedsięwzięć z zakresu czynnej ochrony przyrody o maleńkiej skali (np. usunięcie zarośli z 0,5 ha murawy kserotermicznej z której społeczność lokalna chce być dumna) - takich jakie nie będą wspierane ani w PO IiŚ, jak i w RPO, a takie mikrodziałania są dla tkanki przyrodniczej wsi (i kulturowej też) często ważniejsze, niż duże projekty. Brak takiego szerszego rozumienia działania odnowa wsi powoduje, iż nie będzie zrealizowany cel zapisany w ramach osi 3 KPS, a więc poprawa stanu dziedzictwa przyrodniczego.

Przeprowadzona analiza wykazała, że skutki środowiskowe wariantu "0" polegającego na nie wdrażaniu działań planowanych w ramach PROW byłyby bardziej negatywne niż w przypadku ich realizacji. Odnosi się to przede wszystkim do spowolnienia tempa utraty i zachowania różnorodności biologicznej (zarówno siedlisk, krajobrazu, jak i roślin i zwierząt dziko żyjących oraz roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych), ochrony zasobów wodnych, jak i skutków społecznych (pogłębiające się ubożenie społeczeństwa wiejskiego mogłoby prowadzić do patologicznych zachowań, których skutki byłyby ujemne dla środowiska przyrodniczego). Dlatego też rekomenduje się wdrożenie PROW, a dla uniknięcia negatywnych oddziaływań z tym związanych zaleca się uwzględnienie w ostatecznej wersji tego dokumentu rekomendacji przedstawionych poniżej oraz w rozdziale następnym. Nawet jednak pełne wdrożenie PROW w proponowanym obecnie kształcie nie doprowadzi w przestrzeni rolniczej do realizacji strategicznych celów, jakie Polska stawia sobie, jeżeli chodzi o ochronę różnorodności biologicznej.

II.

PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PROW26

II.1.

OCENA DOKUMENTU WEDŁUG KRYTERIÓW FORMALNYCH

Ocena: "Analiza sytuacji pod względem silnych i słabych stron, wybór strategii" (rozdz. 2) nie została przygotowana w nawiązaniu do zasad zrównoważonego rozwoju. Zagadnienia związane ze zrównoważonym rozwojem nie zostały w ramach diagnozy omówione i przedstawione jako podstawa do wdrażania tego typu strategii - nie ma do nich odniesień, ani w ogólnym omówieniu sytuacji na terenach wiejskich, ani w części społeczno-ekonomicznej tej diagnozy, ani w podrozdziałach odnoszących się do zagadnień środowiskowych.

Podrozdział 2.5 pt. "Zasoby i stan środowiska przyrodniczego oraz kulturowego" przedstawiający zagadnienia środowiskowe zawiera wiele ważnych informacji, które z punktu widzenia charakterystyki tych obszarów, można uznać za wystarczające, wymagają one jednak korekty i uporządkowania (patrz rekomendacje poniżej).

Komentarz: Strategiczne wytyczne Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich na okres programowania 2007-2013²⁷, które powinny być podstawą programowania wsparcia dla terenów wiejskich, identyfikują zagadnienia ważne z punktu widzenia realizacji priorytetów Wspólnoty, w szczególności w odniesieniu do celów zrównoważonego rozwoju z ustaleń Rady Europejskiej z Göteborga z 2001 r. Autorzy Wytycznych odwołują się wielokrotnie do tych ustaleń stwierdzając, że dobre wyniki gospodarcze muszą iść w parze ze zrównoważonym wykorzystaniem zasobów naturalnych, ograniczaniem wytwarzania odpadów, utrzymaniem różnorodności biologicznej, ochroną ekosystemów, zapobieganiem pustynnieniu itp. Stwierdza się tam, że aby sprostać tym wyzwaniom, jako jeden z najważniejszych celów rozwoju obszarów wiejskich i wszystkich ich funkcji powinno się obrać przyczynianie się do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju.

Tak, więc odniesienia do zrównoważonego rozwoju powinny znaleźć się zarówno w części strategicznej PROW jak i w jego części diagnostycznej. Część diagnostyczna Programu pt. "Analiza sytuacji pod wzglądem silnych i słabych stron, wybór strategii" (rozdział 2) jest całkiem inaczej skonstruowana niż w dokumencie KPS. W PROW jak wskazuje tytuł rozdziału postanowiono skupić się jedynie na silnych i słabych stronach sytuacji na obszarach wiejskich, co czyni analizę niepełną. Nie wskazuje się jednak, z jakiego punktu widzenia identyfikowano te silne i słabe strony. Mankamentem tego rozdziału jest też jego nieklarowna struktura, utrudniająca rozpoznanie uwarunkowań dla zrównoważonego rozwoju oraz niedostateczne uporządkowanie podawanych informacji.

W PROW nie zamieszczono analizy SWOT. Dlatego należy domniemywać, że podstawą do zidentyfikowania silnych i słabych stron była analiza SWOT wykonana na użytek KPS. Dokonane porównanie nie wskazuje by jednak tak rzeczywiście było. Ponadto tak skonstruowano ten rozdział, że nie jest czytelne, co jest uznawane za silne, a co za słabe strony. Analiza SWOT dla KPS i PROW powinna być taka sama, analiza dla PROW mogłaby być jedynie bardziej szczegółowa.

Ocena: Proponowane działania we wszystkich osiach, a w szczególności osi 2 będą przyczyniać do realizacji polityki ekologicznej państwa i VI Programu Ochrony Środowiska UE oraz będą Polskę przybliżać do spełniania wymogów zapisanych w Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE z Göeteborga wraz z jej aktualizacją.

Część działań może przyczynić się jednak do intensyfikacji produkcji rolnej i przemysłu rolno-spożywczego, co może stworzyć potencjalnie zagrożenie dla środowiska (jeżeli nie będą przestrzegane wymogi ochrony środowiska, sanitarne i nie będzie stosowany kodeks dobrej praktyki rolniczej i leśnej). Potencjalne zagrożenie może też nieść ze sobą aktywizacja działalności nie rolniczej na terenach wiejskich (jeżeli nie będzie kontrolowana z punktu widzenia zrównoważonego i zintegrowanego rozwoju terenów wiejskich i powiązanych z nimi małych miast).

Komentarz: W dokumencie wyraźnie jest zarysowana strategia wspierania:

• działań związanych z rozwojem gospodarczym terenów wiejskich, i to nie tylko poprzez rolnictwo i przemysł przetwórczy, ale także w wyniku popierania innej aktywności gospodarczej;

• aktywizacji społeczności wiejskiej;

• poprawy jakości życia;

• dążenia do utrzymania stanu środowiska zapewniającego jego trwałe funkcjonowanie, zachowanie różnorodności biologicznej oraz podnoszenie jego jakości.

Warte podkreślenia są działania służące przeciwdziałaniu depopulacji wsi - koszt ekologiczny pojedynczej osoby na wsi jest niższy niż osoby w mieście (zwłaszcza dużym). Intensyfikacja produkcji rolnej i przemysłu spożywczego w celu zapewnienia konkurencyjnej pozycji na rynku wymaga, aby nie stwarzać nadmiernego obciążenia środowiska, ścisłego monitorowania i kontrolowania, czy właściwe przepisy w tym względzie są przestrzegane. Wydaje się, że system kontroli rolnej i środowiskowej jest zbyt słaby, aby podołać temu zadaniu. Jednocześnie ważną rolę w procesie podejmowania decyzji dotyczących wdrażania poszczególnych projektów, w szczególności tych, które mogą wpłynąć na stan różnorodności biologicznej, powinny pełnić służby wojewódzkich konserwatorów przyrody.

Ocena: PROW w znacznym stopniu integruje problematykę ochrony środowiska i uwzględnia te zagadnienia zarówno w diagnozie, jak i częściowo w proponowanych działaniach.

W mniejszym stopniu uwzględnione są w PROW postulaty zrównoważonego rozwoju - w niewystarczającym stopniu wskazuje się na potrzeby takiego prowadzenia działalności gospodarczej na terenach wiejskich, które nie będzie powodowało powstawania barier utrudniających czy uniemożliwiających tę działalność w przyszłości.

W PROW nie wykorzystano wielu rozwiązań, które dopuszczone są przez Rozporządzenie Rady 1698/2005, i których wdrożenie w Polsce pozwoliłoby na rozwiązanie niektórych problemów ochrony środowiska i bardziej zrównoważony rozwój obszarów wiejskich.

Komentarz: Rolnictwo jest sektorem specyficznym. Z jednej strony jego rozwój jest uzależniony od warunków środowiska - dobrej jakości gleby, dostępu do zasobów wody o odpowiedniej jakości, czy czystego powietrza. Z drugiej strony jest to sektor silnie oddziałujący na to środowisko - przekształcając je, upraszczając jego strukturę i dopasowując ją do swoich potrzeb. Dodatkowo na stan środowiska terenów rolnych wpływają źródła pozarolnicze - emisje z przemysłu, energetyki czy transportu - które w niektórych przypadkach mogą spowodować tak silną degradację, że dalsze kontynuowanie działalności rolniczej nie jest możliwe.

Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju wszystkie te czynniki powinny być uwzględnione w strategii rozwoju terenów rolnych, pominięcie, bowiem nawet jednego z nich może spowodować, że rozwój taki nie będzie możliwy w długiej perspektywie czasowej. Niestety nie zostało to w pełni dostrzeżone w PROW. O ile, bowiem w dokumencie zidentyfikowano w zasadzie wszystkie podstawowe rodzaje negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko przyrodnicze, o tyle w mniejszym stopniu odniesiono się do potrzeby kontrolowania rozwoju tego sektora tak, aby powstające oddziaływania nie tworzyły barier w przyszłości. W zasadzie jedynie w odniesieniu do zanieczyszczenia wód w Polsce dostrzega się limitującą rolę tego czynnika na rolnictwo. Omawiając m.in. zanieczyszczenie gleb, czy problem erozji, autorzy nie wskazują, że zapobieganie tym zjawiskom jest niezbędnym elementem zapewnienia trwałości ekosystemów żywicielskich. Jest to o tyle istotne, że z częścią działań, które będą wdrażane w ramach PROW będą się wiązały potencjalnie negatywne oddziaływania. Dlatego powinny być one zidentyfikowane tak, aby była możliwość wyznaczenia granic wspierania rozwoju rolnictwa i terenów wiejskich tam, gdzie rozwój ten zagrażać mógłby zasobom przyrodniczym i możliwości korzystania z zasobów przyrodniczych w długiej perspektywie czasowej.

W dokumencie nie wskazuje się także na negatywne trendy, jakie mają miejsce w przestrzeni ekologicznej Polski, a które mogą wpłynąć na możliwość osiągania celów PROW. Te trendy to przede wszystkim presja motoryzacji, która powoduje zanieczyszczenie gleby i trwała utrata terenów zajętych pod infrastrukturę transportową, postępująca urbanizacja obejmująca tereny otwarte zarówno wokół większych miast, jak i obszarów o wysokich walorach turystycznych, krajobrazowych i przyrodniczych, zbyt wolna poprawa jakości wody w rzekach i zwiększanie presji na korzystanie z zasobów wód podziemnych, co może ograniczyć jej podaż na cele zaopatrzenia w wodę pitną i na cele produkcji rolnej. Wskazanie na te trendy w ocenianym dokumencie jest o tyle istotne, że ułatwiałoby koordynację działań na rzecz ochrony środowiska wspieranych w ramach innych programów krajowych i europejskich.

Wśród proponowanych działań, które uzyskiwać będą wsparcie PROW nie ma części takich kierunków, które dopuszczone są przez przepisy Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, a które skutecznie wspierałyby wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w naszym kraju (np. płatności do obszarów charakteryzujących się szczególnymi utrudnieniami oraz na których gospodarowanie gruntami powinno być kontynuowane w celu zachowania lub poprawy środowiska naturalnego, inwestycje nieprodukcyjne, płatności z tytułu dobrostanu zwierząt, spełnianie norm opartych na prawodawstwie wspólnotowym). Ich pominięcie należy rozpatrywać w kategoriach utraconej szansy na głębszą integrację celów ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju do praktyki rozwoju terenów wiejskich.

Z punktu widzenia ochrony środowiska bardzo ważnym zagadnieniem jest system ewaluacji i monitorowania wdrażania PROW, w tym system wskaźników, jakie służyć będą do oceny jego realizacji. W chwili obecnej mierniki dotyczące celów środowiskowych przedstawiono jedynie w działaniach osi 2, w pozostałych są one niemal całkowicie pominięte. Spowoduje to, że ograniczona będzie możliwość oceny rzeczywistego wpływu realizacji PROW na stan środowiska przyrodniczego, potrzebę jego ochrony i możliwości wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.

Ocena: W opisie systemu zarządzania wdrażaniem PROW nie wskazuje się na zagadnienia ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju jako na elementy, które będą brane pod uwagę przez instytucje zarządzające. Brak jest także wskazania na rozwiązania prawne, które zapewniłyby wysoki priorytet tym zagadnieniom w trakcie realizacji PROW. Tym niemniej z przyjętych rozwiązań instytucjonalno-prawnych oraz finansowych nie wynika możliwość powstawania szczególnych zagrożeń dla środowiska.

PROW we wszystkich osiach i działaniach jako jedno z kryteriów uczestnictwa ujmuje działalność zgodną z zasadami zrównoważonego rozwoju, w tym przestrzeganie zasad ochrony walorów środowiska naturalnego. Jako pozytywny element systemu instytucjonalnego należy uznać deklarację włączenia organizacji pozarządowych w proces konsultacji podejmowanych działań.

Komentarz: Zapewnieniu, że kwestie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju będą w sposób właściwy ujmowane w procesie realizacji PROW, służyć powinno zaangażowanie w ten proces organów publicznych odpowiedzialnych za te zagadnienia. Niestety oceniany dokument w żadnym miejscu nie wskazuje na rolę organów administracji publicznej ochrony środowiska i gospodarki wodnej we wdrażaniu PROW i ocenie skutków środowiskowych, jakie realizacja działań PROW za sobą pociągnie. Budzi to niepokój, zwłaszcza, że nie zostały także zaproponowane wskaźniki oceny oddziaływania na środowisko interwencji PROW.

Negatywne dla środowiska implikacje mogą się pojawić w związku z proponowaną dystrybucją środków finansowych. Zdecydowana większość funduszy jest, bowiem skierowana na działania wspierające rozwój gospodarczy. Na najbardziej korzystne dla środowiska działania przeznaczono, bowiem 35% środków, z czego około 5,6% na spłatę zobowiązań z okresu poprzedniego, zaś na rozwój działania związanego z ustanowieniem obszarów Natura 2000 i wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej przeznaczono jedynie około 3,5% środków PROW. W podobny sposób kształtuje się struktura organizacyjna związana z zarządzaniem, wdrażaniem i monitorowaniem PROW, w której główną rolę odgrywają instytucje odpowiedzialne za poprawę sytuacji gospodarczej wsi. W sytuacji, gdy PROW odnosi się do zgodności proponowanych działań z zasadami ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju wyspecjalizowane w tym zakresie instytucje, jednostki organizacyjne lub eksperci powinni odgrywać istotną rolę na poziomie zarządzania, wdrażania i kontroli (monitoringu).

Pozytywny wpływ na stan środowiska naturalnego miałoby powiązanie programu LEADER z działaniami osi 2. Funkcjonowanie Lokalnych Grup Działania zakłada, bowiem funkcjonowanie w oparciu o przygotowane strategie rozwoju, które mogą odnosić się również do kwestii środowiskowych. W tym kontekście LGD mogłyby wesprzeć rozwój rolnictwa ekologicznego czy sieci Natura 2000.

Ocena: Proponowany system monitoringu i ewaluacji nie gwarantuje prawidłowej oceny wpływu realizacji PROW na środowisko, przede wszystkim ze względu na brak odpowiednich wskaźników

Komentarz: Ustalony system monitoringu i ewaluacji nie jest kompletny. Mimo iż wspomina się o stworzeniu zestawu wskaźników oraz przyjęciu pewnych wartości bazowych, w PROW przedstawione są jedynie wskaźniki produktu. Nie zamieszczono wskaźników rezultatu i oddziaływania jak i także wskaźników efektywności oraz skuteczności - co w praktyce utrudnia ocenę wpływu PROW na środowisko na terenach wiejskich. Nie zapisano wartości bazowych wskaźników, ani informacji o źródłach pobierania danych, metodach ewentualnej ich obróbki, oraz instytucjach odpowiedzialnych za ich przygotowywanie i prezentowanie. PROW nie zawiera także informacji o planowanych wartościach docelowych wskaźników²⁸.

Ocena: Przeprowadzone porównanie spójności zapisów podstawowych dokumentów strategicznych polskich i UE związanych z rozwojem gospodarczym i ochroną środowiska wykazuje dużą zbieżność zapisanych tam celów i proponowanych działań z celami i działaniami zapisanymi w PROW. Poważne wątpliwości budzi jednak brak możliwości spełnienia celu dotyczącego zahamowania utraty różnorodności biologicznej (tzw. cel roku 2010).

Komentarz: W PROW nie ma analizy spójności tego dokumentu z innymi dokumentami strategicznymi - wspólnotowymi i krajowymi - analiza taka zamieszczona jest tylko w KPS. Ocena spójności przedstawiona w KPS została w ramach niniejszej Prognozy zweryfikowana i uszczegółowiona oraz przeanalizowana z punktu widzenia spójności celów i działań PROW z tymi różnymi dokumentami. Dokonując analizy spójności kierowano się oceną relacji, jaka zachodzi pomiędzy PROW, a badanymi dokumentami o charakterze strategicznym, w następujących kategoriach:

1) Formalnie niekolidujące (NK) - spełniony jest wymóg spójności przede wszystkim z racji ogólności ustaleń

2) Wzmacniające (W) - spełniony jest wymóg spójności, jednak zawarte w badanym dokumencie ustalenia są wyższej rangi lub ściślejsze, przez co dodają większej wagi do określonych działań ujętych w PROW

3) Konfliktowe (K) - wymóg spójności podważony poprzez rozbieżność ustaleń.

Wyniki przeprowadzonej oceny przedstawiono poniższym zestawieniu.


		NK	W PROW podjęto wysiłki mające na celu włączenie celów polityki ekologicznej do priorytetów wsparcia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa. Stąd, pomimo tego, że niektóre działania wspierane w ramach PROW będą miały negatywne skutki dla środowiska uznano, że dokument nie jest sprzeczny ze strategią zrównoważonego rozwoju UE.
		W,NK częściowo K	PROW wspiera wiele celów VI Programu (np. rozwój OZE, ochrona klimatu, ochrona wód). Realizacja Programu nie pozwoli jednak na osiągnięcie celu 2010, a jedynie na zmniejszenie tempa utraty różnorodności biologicznej
		W,NK częściowo K	W PROW zaproponowano instrumenty mające na celu ochronę krajobrazu (m.in. płatności ONW, wspieranie programów rolnośrodowiskowych i Natura 2000) Realizacja PROW prowadzić będzie do przekształcania krajobrazu kulturowego polskich terenów wiejskich (m.in. scalanie gruntów, melioracje, zalesienia)
		W	Cele i działania PROW zmierzające do osiągnięcia poprawy warunków życia mieszkańców wsi wpisują się w główny cel SRK, jakim jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców Polski: poszczególnych obywateli i rodzin. Niemal każdy z priorytetów SRK w mniej lub bardziej znaczący sposób odnosi się do kierunków wsparcia zdefiniowanych w PROW.
		W	PROW zawiera opis instrumentów służących wdrażaniu celów KPR na terenach wiejskich i w sektorze rolniczym. Na podkreślenie zasługuje wsparcie dla innowacyjności. Proponowane w PROW działania zmierzające do podniesienia wiedzy mieszkańców terenów wiejskich oraz dywersyfikacji działalności są zbieżne z postulatami zawartymi w KPR.
		W	PROW odpowiada niejako na potrzeby określone w Ramach Odniesienia, co w sposób oczywisty czyni oba dokumenty porównywalnymi i zbieżnymi. PROW posiada jednak pewną przewagę nad NSRO, gdyż może w większym stopniu uwzględnić wymóg respektowania ochrony środowiska w poszczególnych działaniach stając się w ten sposób dokumentem bardziej nowoczesnym, odpowiadającym wyzwaniom XXI wieku.
		NK, W częściowo K	Szczególnie istotna jest podjęta w PROW próba integracji celów polityki ekologicznej do strategii rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa. Wiele celów II PEP wspierane będzie dzięki realizacji PROW. Niektóre działania proponowane w ramach PROW (scalanie gruntów, melioracje, wzrost intensyfikacji) mogą utrudnić bądź wręcz uniemożliwić osiągnięcie niektórych celów II PEP
		NK	PROW zmierza do wykorzystania potencjałów polskiej przestrzeni dla zapewnienia szybszego rozwoju obszarów wiejskich. Za szczególnie ważne uznać należy dążenie do zachowania rolniczego użytkowania gruntów rolnych.
		W	Diagnoza w obu dokumentach jest podobna, celem PROW jest dokonanie przekształceń strukturalnych terenów wiejskich wskazanych jako potrzeba w NSRR
oraz Robocza wersja Krajowej strategii ochrony oraz zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej	Celem nadrzędnym obu strategii jest zachowanie bogactwa różnorodności biologicznej w skali lokalnej, krajowej i globalnej oraz zapewnienie trwałości i możliwości rozwoju wszystkich poziomów jej organizacji (wewnątrzgatunkowego, międzygatunkowego i ponadgatunkowego).	W częściowo K	W ramach PROW wprowadzane będą instrumenty mające na celu zapewnienie ochrony różnorodności biologicznej na terenach wiejskich (m.in. programy rolnośrodowiskowe i płatności Natura 2000) Wspieranie intensyfikacji rolnictwa będzie miało silny negatywny wpływ na różnorodność biologiczną - stwarzać będzie to niebezpieczeństwo utraty części bioróżnorodności związanej z obszarami rolnymi. Zagrożenia te wynikają z tego, że nie przywiązuje się wystarczającej wagi do problemu zahamowania utraty bioróżnorodności, a PROW nie zmieni niestety tej sytuacji. Wyraźna niespójność dotyczy też ochrony chwastów polnych²⁹ - są one niezbędne dla realizacji celów strategii ochrony różnorodności biologicznej (zupełnie nie są przewidziane do wspierania poprzez działania wdrożeniowe PROW). Nadmierna, nie poparta szczegółowym rozpoznaniem rozbudowa technicznych urządzeń gospodarowania zasobami wodnymi, wraz z intensyfikacją rolnictwa, może prowadzić do uproszczenia krajobrazu rolniczego, a tym samym do zmniejszenia różnorodności biologicznej, szczególnie ekosystemów wodnych. Scalanie gruntów i melioracje wodne deprecjonują znaczenie bioróżnorodności na rzecz potencjalnych korzyści gospodarczych. Zagrożenia te powodują, iż brak jest możliwości spełnienia celu dotyczącego zahamowania utraty różnorodności biologicznej - celu roku 2010.
		W częściowo K	Część wprowadzanych w ramach PROW instrumentów (programy rolnośrodowiskowe i płatności Natura 2000) ma na celu zapewnienie ochrony różnorodności biologicznej na terenach wiejskich - w niewielkim stopniu będą one wdrażane na terenach będących w polu zainteresowania Strategii.
		W częściowo K	Istotne niespójności dotyczą gospodarowania zasobami wodnymi i ekosystemami od wody zależnymi. Ważne cele strategiczne ochrony ekosystemów wodno-błotnych (w tym powstrzymanie odwadniania gleb torfowych) będą niedostatecznie wspierane w ramach wdrażania działań PROW. Istnieje, bowiem niebezpieczeństwo, że działania osi 1 będą wspierać odwadnianie łąk bagiennych i wilgotnych oraz gruntów torfowych. W ramach programu rolnośrodowiskowego jest jako warunek zakaz budowy nowych systemów odwadniających, ale nie zapobiegnie to odwadnianiu jakie będzie wzmagane na drodze odtwarzania i odmulania (pogłębiana) wcześniej istniejących rowów - w niektórych sytuacjach będzie to również bardzo destrukcyjne dla ekosystemów hydrogenicznych.
		W	Jednym z kierunków wspieranych w ramach PROW będzie zalesianie terenów wyłączonych z produkcji rolnej, co wspiera realizację celów KPZL

Jak wynika z przedstawionych powyżej informacji w odniesieniu do niektórych celów strategicznych (przede wszystkim odnoszących się do ochrony różnorodności biologicznej) istnieje rozbieżność pomiędzy działaniami wspieranymi w ramach PROW, a analizowanymi dokumentami.

II.2.

OCENA PROGRAMU (PLANOWANYCH DZIAŁAŃ) WEDŁUG KRYTERIÓW MERYTORYCZNYCH

II.2.1. Oś 1 POPRAWA KONKURENCYJNOŚCI SEKTORA ROLNEGO I LEŚNEGO

II.2.1.1. OCENA OGÓLNA OSI

Celem działań w ramach tej osi jest zapewnienie, że polskie gospodarstwa rolne i leśne zwiększą efektywność swojego działania tak, że staną się konkurencyjne na rynku wspólnotowym. Zakres proponowanych prac jest tu bardzo szeroki i obejmuje zarówno działania nazwane umownie "miękkimi" polegające przede wszystkim na podnoszeniu poziomu wiedzy rolników i właścicieli lasów, wspieraniu ich współpracy i udziału w systemach produkcji żywności wysokiej jakości, ułatwieniu dostępu do usług doradczych im świadczonych, czy też tworzeniu warunków wspomagających ich odchodzenie z zawodu, jak i działania "twarde", to jest takie, które najczęściej wiążą się z realizacją konkretnych inwestycji czy działań w przestrzeni rolniczej i w praktyce zwiększają konkurencyjność, tj. np. wspieranie modernizacji gospodarstw rolnych i przetwórstwa produktów rolniczych, poprawianie i rozwój infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem do warunków Wspólnego Rynku gospodarstw rolnych i leśnych. Dlatego też oddziaływania na środowisko przyrodnicze prac podejmowanych w ramach tej osi będą bardzo różne - część z nich będzie miała zdecydowanie pozytywny charakter (jak np. działania edukacyjne w zakresie ochrony środowiska terenów wiejskich - podnoszące wiedzę ekologiczną rolników i właścicieli lasów), inne mogą mieć charakter znaczących oddziaływań negatywnych (jak scalanie gruntów), jeszcze inne będą miały charakter mieszany - skutkom pozytywnym mogą towarzyszyć oddziaływania negatywne.

Jak się prognozuje, w przypadku działań "miękkich" w większości przypadków wywołane ich realizacją skutki będą miały charakter oddziaływań pośrednich - związanych z efektami decyzji, prac i inwestycji podejmowanych w efekcie uzyskania pomocy w ramach "miękkich" działań tej osi. Dlatego na obecnym etapie nie da się jednoznacznie ocenić, które - pozytywne czy negatywne oddziaływania - przeważą, gdyż zależy to w dużym stopniu od praktycznego sposobu realizacji planowanych działań. Jeżeli np. w ramach szkoleń czy usług doradczych przeważać będą kwestie ochrony środowiska, czy zasady wzajemnej zgodności (cross compliance) to w ich efekcie przeważać będą skutki pozytywne. Jeśli natomiast działania te koncentrować się będą na kwestiach produkcyjnych, to w przyszłości mogą przeważyć efekty negatywne.

Tym niemniej proponowane w ramach tej osi działania "miękkie" mają ogromny potencjał podnoszenia świadomości ekologicznej społeczeństwa - zarówno rolników jak i konsumentów oraz wdrażania do gospodarki rolnej dobrych praktyk ochrony środowiska, co w konsekwencji powinno zwiększyć konkurencyjność polskiego rolnictwa.

Z punktu widzenia ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju istotne jest, że autorzy PROW w opisie tej osi i realizowanych w jej ramach działań dostrzegają konieczność dostosowywania się polskich gospodarstw rolnych do wzrastających wymagań ekologicznych stawianych przez przepisy UE oraz wskazują na konieczność podnoszenia poziomu wiedzy rolników i właścicieli lasów w odniesieniu do instrumentów zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich: instrumentu wzajemnej zgodności (cross compliance), stosowania dobrej praktyki rolniczej i leśnej zgodnej z wymogami ochrony środowiska i zapewnienia dobrostanu zwierząt. Rodzi to nadzieję, że kwestie te będą prawidłowo realizowane także na etapie wdrażania PROW.

II.2.1.2. OCENA OGÓLNA DZIAŁAŃ "MIĘKKICH"

DZIAŁANIE: SZKOLENIA DLA OSÓB ZATRUDNIONYCH W ROLNICTWIE I LEŚNICTWIE

Celem działania jest podnoszenie poziomu wiedzy rolników i przez to wpływ na konkurencyjność polskiego rolnictwa i gospodarki leśnej. Będzie to osiągane poprzez wspieranie szkoleń do rolników i właścicieli lasów prywatnych. W uzasadnieniu wdrażania tego działania słusznie wskazano, że potrzeba przeprowadzania takich szkoleń wynika m.in. ze wzrastających wymagań odnośnie ochrony środowiska, warunków utrzymania zwierząt czy jakości i bezpieczeństwa produkcji.

Beneficjentami tego działania powinny być organizacje pozarządowe - wiele z nich prowadzi niezwykle skuteczną i efektywną działalność szkoleniowo-edukacyjną na terenach wiejskich.

Zastrzeżenia budzą wskaźniki monitorowania - są to jedynie mierniki produktu, wydaje się, że jest ich także zbyt wiele i część z nich dostarczać będzie niezbyt istotnych informacji. Rzeczywiste skutki tego działania będą bardzo silnie zależeć od treści przekazywanych w ramach szkoleń, w tym od nasycenia szczegółowych programów szkoleń zagadnieniami dotyczącymi np. ochrony zasobów wodnych, różnorodności biologicznej terenów rolniczych i sposobów jej ochrony, "proprzyrodniczych" sposobów gospodarowania w lasach, ochrony krajobrazu i standardów jakości krajobrazu, walorów kulturowych.

DZIAŁANIE: RENTY STRUKTURALNE

Celem działania jest stworzenie mechanizmu ułatwiającego przekazywanie gospodarstw rolnych młodym następcom poprzez wypłacanie osobom zaprzestającym produkcji rolnej rent rolniczych. Renty te będą stanowiły źródło dochodu osób, które zaprzestały produkcji rolnej i przekazały gospodarstwo na rzecz następcy lub innego gospodarstwa.

Jak się wydaje działanie to będzie miało dwojaki rodzaj skutków: oddziaływania pozytywne związane będą z obowiązkiem stosowania przez następców dobrej praktyki rolniczej w zakresie ochrony środowiska, stosowania tych wymagań w ramach instrumentu cross compliance, zachowywania standardów higieny, dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska na terenie gospodarstwa rolnego. Z drugiej strony działanie to może się przyczynić do intensyfikacji produkcji rolnej, sprzyjać będzie ujednolicaniu krajobrazu poprzez komasacje gruntów i wzrost intensywności produkcji rolnej w gospodarstwach prowadzonych przez następców. Mechanizm ten sprzyjać także będzie "wypadaniu" z rynku (i produkcji rolnej) gospodarstw małych, na co wskazuje preferowanie przypadków, w których nowe gospodarstwo rolne będą miało co najmniej taką powierzchnię jak średnia dla danego województwa (ten warunek dostępu nie dotyczy jedynie przekazania gospodarstwa na rzecz zstępnych). Choć jest to kryterium zrozumiałe z punktu widzenia ekonomiki produkcji rolnej, może mieć ono negatywne konsekwencje dla zasobów przyrody.

Zastrzeżenia budzą wskaźniki monitorowania - część z nich wydaje się nie wnosić istotnych informacji, żaden nie odnosi się do kwestii zrównoważonego rozwoju lub potrzeb ochrony środowiska.

Zasięg i siła oddziaływań związanych z tym działaniem uzależnione będą od tego czy transfer gospodarstwa będzie następował w praktyce, czy też będzie to jedynie akt przekazania własności. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że w większości przypadków po przekazaniu gospodarstwa, faktycznym zarządzaniem produkcją nadal zajmuje się poprzedni właściciel, a transfer własności nastąpił jedynie dla uzyskania płatności. W takim przypadku wdrożenie działania nie będzie powodować żadnych praktycznych skutków środowiskowych.

DZIAŁANIE: UCZESTNICTWO ROLNIKÓW W SYSTEMACH JAKOŚCI ŻYWNOŚCI

Celem działania jest wsparcie wytwarzania żywności wysokiej jakości poprzez wsparcie dla produktów objętych systemem wspólnotowym (produkty regionalne) lub krajowym. Pomoc kierowana będzie do rolników prowadzących produkcję w jednym z tych systemów.

Z przeprowadzonej Prognozy wynika, że działanie to będzie miało pozytywny wpływ na środowisko - zarówno poprzez zastąpienie produkcji nastawionej na ilość, produkcją skoncentrowaną na jakości produktu; jak i dzięki większemu znaczeniu wymogów środowiskowych w tego rodzaju produkcji.

Pełną ocenę wpływu tego działania na stan środowiska w Polsce utrudnia brak podania ilości beneficjentów, którzy otrzymają pomoc tego typu. Dlatego lukę tą należy uzupełnić.

DZIAŁANIE: DZIAŁANIA INFORMACYJNE I PROMOCYJNE

Celem działania jest zwiększenie popularności produktów wysokiej jakości wśród konsumentów poprzez wspieranie działań mających na celu promocję tego typu wyrobów.

Prognozuje się, że tego typu działania będą miały pozytywny wpływ na stan świadomości ekologicznej społeczeństwa poprzez zwrócenie uwagi na zagadnienia ochrony środowiska w procesie produkcji tego typu wyrobów i w materiałach je promujących.

DZIAŁANIE: GRUPY PRODUCENTÓW ROLNYCH

Celem działania jest wspieranie współpracy rolników w ramach grup producenckich. Będzie to osiągane poprzez udzielanie pomocy tym grupom w pierwszym okresie ich działania.

Sposobów i zakresu oddziaływania na środowisko tego działania nie można w chwili obecnej jednoznacznie ocenić - mogą wystąpić zarówno oddziaływania pozytywne, jak i negatywne. Te pierwsze związane będą z efektem skali - racjonalizacją produkcji, przygotowywania produktów, ich magazynowania i transportowania. Negatywne oddziaływania będą spowodowane przede wszystkim intensyfikacją produkcji, jej ujednolicaniem w ramach grupy i zwiększaniem specjalizacji. Oddziaływania te będą miały charakter zarówno bezpośredni, jak i pośredni.

DZIAŁANIE: KORZYSTANIE Z USŁUG DORADCZYCH PRZEZ ROLNIKÓW I POSIADACZY LASÓW

Celem działania jest podniesienie wiedzy rolników, a przez to wpływ na konkurencyjność polskich gospodarstw poprzez ułatwienie rolnikom i właścicielom lasów dostępu do usług doradczych. Będzie to osiągane poprzez refinansowanie usług doradczych. Doradztwo dotyczyć będzie zarówno modernizacji gospodarstw, ich dostosowywania do wymogów wspólnotowych (w tym i w zakresie ochrony środowiska), prowadzenia produkcji itp.

Działanie to będzie miało mieszane oddziaływania - zarówno pozytywne, jak i negatywne. Te pierwsze pojawiać się będą w przypadku zapewnienia właściwego poziomu usług doradczych związanego z informacjami na temat potrzeb dostosowywania się gospodarstw rolnych do wymagań ochrony środowiska, zasady cross compliance, dobrostanu zwierząt etc. Te drugie pojawią się, gdy efektem usług doradczych będzie wzrost intensywności produkcji, jej ujednolicanie, komasowanie gruntów itp. Zarówno oddziaływania pozytywne jak i negatywne będą miały charakter pośredni i raczej długotrwały.

Dla zapewnienia wystąpienia pozytywnych oddziaływań na środowisko tego działania będzie musiała nastąpić poprawa jakości usług doradczych i wzmocnienie instytucji tym się zajmujących (m.in. konieczne jest podniesie wiedzy doradców w zakresie środowiskowych skutków różnych praktyk rolniczych, wymogów wynikających z wdrażania zasady wzajemnej zgodności, proekologicznych technologii itp.).

II.2.1.3. OCENA SZCZEGÓŁOWA DZIAŁAŃ "MIĘKKICH"

DZIAŁANIE: SZKOLENIA DLA OSÓB ZATRUDNIONYCH W ROLNICTWIE I LEŚNICTWIE

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny (pod warunkiem właściwych programów szkoleń)
		pozytywny
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny pod warunkiem właściwych programów szkoleń	wszystkie zidentyfikowane oddziaływania będą miały charakter
		pozytywny z elementami negatywnym	pośredni i długofalowych
		pozytywny z elementami negatywnym
		mieszany
		pozytywny pod warunkiem właściwych programów szkoleń
		pozytywny pod warunkiem właściwych programów szkoleń
		pozytywny pod warunkiem właściwych programów szkoleń
		pozytywny pod warunkiem właściwych programów szkoleń

Komentarz:

Charakter pośredniego wpływu zależeć będzie od rodzaju szkoleń. Szkolenia wzmocnią zarówno pozytywne jak i negatywne oddziaływania zidentyfikowane przy tych elementach PROW, które będą treścią edukacji. Szkolenia nie będą wywierały bezpośredniego wpływu na środowisko, a jedynie na świadomość i wynikające z niej umiejętności - ale pośrednio będą decydować czy działania potencjalnie negatywne dla środowiska będą przez rolników eliminowane. Ponadto przy ocenie oddziaływania należy być bardzo ostrożnym. Np. jeżeli w wyniku szkoleń wzrośnie poziom higieny i porządku w gospodarstwie - co wydaje się oddziaływaniem jednoznacznie pozytywnym, to może oznaczać to bardzo negatywny wpływ na populacje jaskółki i wróbla mazurka (a jest to poważny problem, gdyż gatunki te wszędzie giną). Negatywne oddziaływania pojawiać się będą także wtedy, gdy efektem szkoleń będzie wzrost intensywności gospodarowania, porzucanie tradycyjnych, ekstensywnych metod gospodarki rolnej i leśnej.

Mieszane oddziaływania mogą powstać w przypadku szkoleń dotyczących odnawialnych źródeł energii, ich wykorzystywania na terenach wiejskich, wprowadzania upraw energetycznych i produkcji biopaliw. Z jednej strony będą to jednoznacznie pozytywne efekty dla rozwoju tej formy energetyki, a dzięki temu ograniczenie uzależnienia od zasobów nieodnawialnych, zmniejszenie wielkości ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska, wspieranie działań na rzecz ochrony klimatu. Z drugiej strony nie można zapominać, że odnawialne źródła energii mogą stanowić zagrożenie dla krajobrazu (energetyka wiatrowa), lokalnych stosunków wodnych (energetyka wodna), czy lokalnej jakości powietrza (spalanie biomasy). Co więcej rozwój upraw energetycznych może sprzyjać upraszczaniu krajobrazu, intensyfikacji produkcji, czy wprowadzaniu upraw opartych na gatunkach i odmianach genetycznie zmodyfikowanych.

Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich istotne jest, by zagrożenia takie zostały zidentyfikowane, tak żeby w trakcie prowadzonych szkoleń można było zwracać na nie uwagę.

Z drugiej strony działanie to oferuje unikalną szansę na podnoszenie poziomu świadomości ekologicznej rolników - o potencjalnych, negatywnych skutkach ich działania na środowisko i konsekwencjach stąd wynikających, konieczności wdrażania zasad dobrej praktyki rolniczej i ekologicznej do produkcji, dobrostanie zwierząt, znaczeniu dobrego stanu środowiska dla zdrowia i możliwości prowadzenia trwałej gospodarki. Jeśli szansa ta zostanie wykorzystana to w konsekwencji oznaczać to będzie dokonanie proekologicznej modernizacji polskiego rolnictwa, a w efekcie ograniczenie jego negatywnej presji na środowisko.

Nie jest możliwe określenie znaczenia tego działania dla poprawy stanu środowiska przyrodniczego w Polsce, gdyż podana jest tylko liczba instytucji, która otrzyma wsparcie na prowadzenie szkoleń - nie wskazano natomiast szacunku jak wielu rolników objętych będzie prawdopodobnie tymi szkoleniami.

DZIAŁANIE: RENTY STRUKTURALNE

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		mieszany	pośrednie, średnio - i długoterminowe
		mieszany	pośrednie, średnio - i długoterminowe
		pozytywny z elementami negatywnym	bezpośrednie, średnioterminowe

Komentarz:

Renty strukturalne sprzyjać będą utrzymaniu ładu przestrzennego poprzez zapewnienie, że produkcja rolnicza nie będzie porzucana, a także, że tereny rolnicze nie będą przeznaczane pod inne funkcje (np. rozwój budownictwa rekreacyjnego), gdyż obowiązkiem następcy będzie kontynuowanie działalności rolnej. Będzie to jedyne oddziaływanie bezpośrednie związane z realizacją tego działania.

Pozostałe oddziaływania będą miały charakter pośredni i związane będą z tym, że uwarunkowania dostępu do tej formy pomocy preferują tworzenie gospodarstw o większej powierzchni. Może być to szczególnie niebezpieczne na terenach cennych przyrodniczo - np. położonych na obszarach objętych ochroną w ramach sieci Natura 2000.

Dlatego też w efekcie tego działania mogą być generowane zarówno oddziaływania pozytywne jak i negatywne. Jeśli następca rozpocznie wdrażanie programów rolnośrodowiskowych lub przestawi gospodarstwo na metody ekologiczne, to pojawią się znaczące, pozytywne oddziaływania. Jeśli natomiast wdrożenie intensyfikacji produkcji, z ograniczonym uwzględnianiem wymogów przyrodniczych, to skutki będą negatywne.

Tym niemniej, ze względu na stosunkowo niewielką liczbę potencjalnych beneficjentów (50,4 tys. osób, tj. ok. 2,5% gospodarstw rolnych) to zasięg tego oddziaływania w skali kraju będzie stosunkowo ograniczony i jego skutki będą miały przede wszystkim charakter lokalny. Żadne oddziaływania nie wystąpią natomiast wtedy, gdy zamiast rzeczywistego przekazania gospodarstwa następować będzie jedynie transfer prawa własności.

DZIAŁANIE: UCZESTNICTWO ROLNIKÓW W SYSTEMACH JAKOŚCI ŻYWNOŚCI

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny	bezpośredni, natychmiastowy ale także pośredni długofalowy
		pozytywny	pośredni, długofalowy
		pozytywny	bezpośredni, natychmiastowy ale także pośredni długofalowy
		pozytywny
		pozytywny
		pozytywny	pośredni, długofalowy
		pozytywny	bezpośredni, natychmiastowy i długofalowy

Komentarz:

Ponieważ jednym z czynników wpływających na jakość żywności jest stan środowiska, to należy założyć, że wspieranie działań na rzecz udziału rolników w systemach produkcji żywności o wysokiej jakości pozytywnie wpłynie na środowisko przyrodnicze. Jest to działanie, które sprzyjać będzie kultywacji tradycyjnych metod gospodarowania i utrzymywaniu istniejących na terenach wiejskich wartości kulturowych. Dzięki wspieraniu produktów tradycyjnych i powiązanych z ich wytwarzaniem metod produkcji rolnej, zachowany powinien być kulturowy krajobraz wiejski, ograniczone dążenie do intensyfikacji produkcji czy też wprowadzania nowoczesnych metod jej prowadzenia, które mogłyby powodować znaczące negatywne oddziaływania na środowisko. Niektóre ze skutków będą miały charakter natychmiastowy - np. utrzymanie wartości kulturowych, wprowadzanie aspektów zrównoważonej produkcji rolnej do codziennej praktyki gospodarowania, oddziaływanie na krajobraz i wspieranie wielokierunkowego rozwoju obszarów wiejskich.

Wspieranie systemów jakości żywności będzie także oddziaływało na poziom świadomości ekologicznej - zwłaszcza dzięki wskazywaniu znaczenia stanu środowiska i jakości jego elementów dla uzyskiwania płodów rolnych wysokiej jakości. Będzie to miało także bezpośredni wpływ na zdrowie konsumentów, a oddziaływanie to będzie posiadało charakter zarówno natychmiastowy jak i długofalowy.

Ze względu na brak wskazania liczby potencjalnych beneficjentów tego działania nie jest możliwe określenie jego znaczenia w skali całego kraju.

DZIAŁANIE: DZIAŁANIA INFORMACYJNE I PROMOCYJNE

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny	pośredni i długofalowy
		pozytywny
		pozytywny
		pozytywny
		pozytywny
		pozytywny
		pozytywny

Komentarz:

Wszystkie oddziaływania będą miały charakter pozytywny, ale pośredni. O sile tego oddziaływania decydować będzie przede wszystkim znaczenie, jakie będą uzyskiwać zagadnienia ochrony środowiska i walorów ekologicznych obszarów, gdzie produkty wysokiej jakości (które będą promowane) będą wytwarzane. Jeżeli kwestie te zostaną potraktowane jako istotne, to działanie to może odgrywać bardzo ważną rolę w podnoszeniu świadomości ekologicznej społeczeństwa.

DZIAŁANIE: GRUPY PRODUCENTÓW ROLNYCH

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		mieszany	przede wszystkim pośrednie, natychmiastowe i długofalowe
		mieszany	przede wszystkim pośrednie, natychmiastowe i długofalowe
		pozytywny z elementami negatywnym	bezpośrednie, natychmiastowe ale także pośrednie długofalowe

Komentarz:

Celem tworzenia grup producenckich jest przede wszystkim ekonomizacja prowadzonej produkcji, zwiększenie jej efektywności i podnoszenie zysku z prowadzonej działalności członków grupy. Z tego względu można spodziewać się powstawania oddziaływań negatywnych spowodowanych wzrostem intensywności produkcji, specjalizacją, uproszczeniem płodozmianu i zmienności przestrzennej upraw, powiększaniem pól. Będzie to wpływało negatywnie na krajobraz, różnorodność biologiczną, może zwiększać zużycie wody (np. do irygacji, mycia produktów itp.), czy powodować wzrost ilości wytwarzanych ścieków.

Z drugiej strony podejmowanie wspólnych działań służyć będzie zwiększeniu efektywności wykorzystywania zasobów - wspólne przechowywanie płodów rolnych zwiększy efektywność energetyczną tego działania, wspólny transport - zmniejszy potrzeby transportowe (jeden środek transportu zamiast kilku). Tworzenie grup może sprzyjać także podejmowaniu wspólnych działań - np. budowy wspólnych zbiorników na gnojowice.

Oddziaływań pozytywnych należy się także spodziewać, gdy grupy prowadzić będą produkcję ekologiczną, wytwarzać produkty regionalne i o wysokiej jakości lub realizować wspólny pakiet rolnośrodowiskowy.

Ze względu jednak na ograniczoną liczbę beneficjentów ww. oddziaływania będą miały przede wszystkim znaczenie lokalne.

DZIAŁANIE: KORZYSTANIE Z USŁUG DORADCZYCH PRZEZ ROLNIKÓW I POSIADACZY LASÓW

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny z elementami negatywnym	wszystkie zidentyfikowane oddziaływania będą miały charakter pośredni i długofalowych
		pozytywny
		pozytywny z elementami negatywnym
		mieszany
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny z elementami negatywnym
		mieszany
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny z elementami negatywnym
		pozytywny z elementami negatywnym

Komentarz:

Wpływ tego działania na środowisko i zrównoważony rozwój będzie bardzo podobny do wpływu wywołanego poprzez szkolenia - wszystkie oddziaływania będą miały charakter pośredni (wynikać, bowiem będą z praktycznego wdrażania pozyskanej wiedzy przez rolników i właścicieli lasów prywatnych) i raczej długofalowy niż natychmiastowy (co będzie spowodowane tym, że od momentu uzyskania porady upływa pewien czas nim rolnik podejmie działanie, co więcej, oddziaływania także pojawić się mogą dopiero po pewnym czasie).

Z punktu widzenia oddziaływań należy zwrócić uwagę na dwa aspekty. Po pierwsze znaczenie tego działania dla zrównoważonego rozwoju będzie funkcją ilości prośrodowiskowych usług doradczych, które będą świadczone przez doradców i które znajdą się w katalogu prac refundowanych w ramach tego działania. Po drugie skuteczność tego działania uzależniona będzie od poziomu merytorycznego doradztwa, a więc wiedzy doradców w odniesieniu do problematyki ochrony środowiska w produkcji rolnej. W chwili obecnej poziom wiedzy wielu doradców w zakresie szeroko pojętej tematyki ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju jest niewystarczający, ważne jest więc stałe podnoszenie ich kwalifikacji w tej dziedzinie.

Ponieważ planuje się, że działaniem tym zostanie objętych ok. 1/3 wszystkich polskich rolników, zakres oddziaływań, które będą powstawały będzie miał charakter ogólnopolski.

II.2.1.4. OCENA OGÓLNA DZIAŁAŃ "TWARDYCH"

DZIAŁANIE: MŁODZI ROLNICY

Z działaniem tym może wiązać się intensyfikacja i specjalizacja produkcji, które mogą negatywnie oddziaływać na środowisko. Te negatywne skutki mogą jednak zostać ograniczone wyższym poziomem wiedzy na temat ochrony środowiska przyrodniczego osób przejmujących gospodarstwa, oraz wdrażaniem nowoczesnych prośrodowiskowych metod prowadzenia gospodarki rolnej.

DZIAŁANIE: MODERNIZACJA GOSPODARSTW ROLNYCH

Pozytywny wpływ tego działania związany będzie ze zmniejszeniem zagrożeń dla środowiska powodowanego przez gospodarstwa - w wyniku poprawy gospodarki wodno -ściekowej odpadowej, czy unowocześnianie parku maszynowego i budowy infrastruktury technicznej (np. płyt gnojowych czy zbiorników na gnojowicę). Tym niemniej modernizacja gospodarstw wiązać się będzie także z intensyfikacją produkcji rolnej, co może potencjalnie prowadzić do zaburzenia równowagi pomiędzy gospodarczym, a środowiskowym aspektem rozwoju i w konsekwencji negatywne oddziaływania na środowisko. Negatywny wpływ może również wywierać proces koncentracji ziemi (o ile będzie zachodził), w wyniku sprzedaży międzysąsiedzkiej, powodując likwidację miedz (negatywne oddziaływanie na różnorodność biologiczną). Powiększenie areału skutkować będzie także wzrostem mechanizacji prac rolniczych, w tym także z użyciem ciężkiego sprzętu, co negatywnie wpływać będzie na właściwości gleby. Modernizacja może również oddziaływać na różnorodność biologiczną poprzez ograniczenie liczby gatunków oraz odmian roślin uprawnych.

DZIAŁANIE: ZWIĘKSZANIE WARTOŚCI DODANEJ

Pozytywny wpływ tego działania wynika przede wszystkim z konieczności dostosowania zakładów ubiegających się o wsparcie do norm ochrony środowiska, co generalnie wiąże się z ograniczeniem emisji zanieczyszczeń. Negatywne skutki mogą się pojawić przede wszystkim w przypadku nadmiernej koncentracji zakładów przetwórczych w określonym rejonie lub ich lokalizacji w rejonach najbardziej wrażliwych, wprowadzania technologii zwiększających zużycie wody i innych zasobów.

DZIAŁANIE: POPRAWIANIE I ROZWIJANIE INFRASTRUKTURY ZWIĄZANEJ Z ROZWOJEM ROLNICTWA I LEŚNICTWA

Generalnie działania te powodować będą negatywne zmiany w sferze bioróżnorodności, zasobów wodnych i ekosystemów związanych z wodą oraz krajobrazu. Scalanie gruntów doprowadzi do zaniku miedz i w wielu przypadkach zadrzewień śródpolnych, co wpłynie na zmianę krajobrazu i zmniejszenie różnorodności biologicznej³². Scalanie gruntów zmienia "ziarnistość" mozaiki różnych upraw rolnych, co ma wpływ np. na populacje niektórych ptaków i owadów (niektóre gatunki ptaków notowanych w FBI są związane właśnie z "mozaiką upraw" bardziej niż z konkretnymi ekosystemami.

Skutkiem scaleń gruntów na wsiach może być także stopniowe rozpraszanie zabudowy, które będzie powodować zmiany krajobrazu wiejskiego. W przypadku realizacji tych prac równolegle z melioracjami powstaje ryzyko, że grunty, które ze względu na swe właściwości dotychczas stanowiły wyłącznie element środowiska przyrodniczego zostaną wykorzystane na cele produkcji rolnej lub pozarolniczych działów gospodarki narodowej.

Infrastruktura techniczna wynikająca z potrzeb prawidłowego gospodarowania rolniczymi zasobami wodnymi oraz dla potrzeb poprawy stosunków wodno - powietrznych w glebie i ograniczenia erozji wodnej stanowi istotny czynnik pozwalający na intensyfikację produkcji rolnej. Działalność ta stwarza jednak wyraźne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego, a szczególnie dla siedlisk hydrogenicznych. Dlatego też realizacja tych działań wymaga szczególnej ostrożności oraz poprzedzenia inwestycji analizą potrzeb i skutków regulacji stosunków wodnych.

Potencjalne, pozytywne oddziaływania tego działania będą miały ograniczony zasięg i będą przede wszystkim dotyczyć środowiska gospodarczego - poprawy efektywności produkcji rolnej.

II.2.1.5. OCENA SZCZEGÓŁOWA DZIAŁAŃ "TWARDYCH"

DZIAŁANIE: MŁODZI ROLNICY

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne	pośredni, długofalowy
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne	pośredni, długofalowy

Komentarz:

Z działaniem tym może wiązać się intensyfikacja i specjalizacja produkcji, które mogą potencjalnie negatywnie wpływać na środowiskowy aspekt rozwoju, np. zwiększenie poziomu nawożenia. Większa skłonność do inwestycji może również prowadzić do narastania zagrożeń dla środowiska. Te negatywne skutki mogą jednak zostać ograniczone wyższym poziomem wiedzy na temat ochrony środowiska przyrodniczego. Działanie to może również prowadzić do wdrażania bardziej przyjaznych dla środowiska sposobów gospodarowania w rolnictwie. Młodzi rolnicy są, bowiem bardziej skłonni do poszukiwania alternatywnych źródeł dochodów (np. poprzez wdrażanie ekologicznych sposobów produkcji). Należy również założyć, że ta grupa rolników jest bardziej zainteresowana korzystaniem z usług, co może sprzyjać rozwojowi tego sektora.

Działanie to obejmuje jednak tylko 35 tys. rolników i dlatego ryzyko powstawania zagrożeń jak i potencjalne korzyści dla środowiska wynikające z jego wdrożenia będą bardzo ograniczone. Zidentyfikowane oddziaływania wystąpią jednak tylko w przypadku, gdy następować będzie rzeczywiste przekazanie gospodarstwa, a nie jedynie transfer prawa własności.

Korzystanie ze wsparcia w ramach tego działania powinno wiązać się ze zobowiązaniem, co do działania w oparciu o technologie przyjazne dla środowiska oraz znajomością przynajmniej podstawowych zagadnień związanych z jego ochroną. Będzie to sprzyjać transferowi wiedzy do gospodarstw, które nie korzystają z tego instrumentu na zasadzie dyfuzji innowacji. Jeśli takich zobowiązań nie będzie to możliwe będą negatywne oddziaływania na świadomość ekologiczną, gdyż młodzi rolnicy mogą wybierać inne niż prośrodowiskowe wzorce produkcji.

DZIAŁANIE: MODERNIZACJA GOSPODARSTW ROLNYCH

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		potencjalnie pozytywny	bezpośredni, krótko- i długofalowy, pośredni długofalowy
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne	pośredni, długofalowy
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne	bezpośredni, krótko- i długofalowy, pośredni długofalowy
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne
		pozytywny
		przede wszystkim pozytywny, możliwe pojawienie się oddziaływań negatywnych
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne

Komentarz:

Unowocześnianie parku maszynowego i budowa infrastruktury technicznej (np. płyt gnojowych czy zbiorników na gnojowicę) wyraźnie przyczynia się do realizacji celów ochrony środowiska. Pozytywny wpływ na stan ekosystemów wynikać będzie przede wszystkim z ograniczenia emisji zanieczyszczeń (obornik, gnojowica) przenikających do wód powierzchniowych i gruntowych. Inwestycje związane z magazynowaniem obornika i gnojowicy przyczynią się ponadto do optymalizacji terminów ich stosowania, co w konsekwencji przyczyni się do lepszego ich wykorzystania przez rośliny, zwiększenia udziału nawozów organicznych w bilansie składników pokarmowych, ograniczenia poziomu nawożenia mineralnego, a ostatecznie zmniejszenia przenikania składników pokarmowych -zwłaszcza związków azotu - do wód gruntowych. Potencjalne niebezpieczeństwo pojawia się w przypadku braku prawidłowej eksploatacji urządzeń wodno-kanalizacyjnych oraz przydomowych (w przypadku ich realizacji) oczyszczalni ścieków. Tym niemniej modernizacja gospodarstw wiązać się będzie także z intensyfikacją produkcji rolnej, co może prowadzić do zaburzenia równowagi pomiędzy gospodarczym a środowiskowym aspektem rozwoju. Unowocześnienie parku maszynowego oraz rozbudowa infrastruktury wpływać będzie natomiast na rozwój szeregu usług związanych z ich eksploatacją. Ponadto rozwój systemów nawadniania może, choć nie musi prowadzić do zaburzenia lokalnych stosunków wodnych.

Poprawa higieny w gospodarstwach rolnych stwarza możliwość zdecydowanej poprawy walorów krajobrazowych danego terenu, wynikających m.in. z podniesienia poziomu estetyki wsi. Modernizacja budynków może z kolei przyczynić się do m.in. zmniejszenia różnorodności biologicznej, gdyż może prowadzić do ograniczenia populacji niektórych gatunków zwierząt i roślin (np. jaskółek).

Negatywny wpływ może również wywierać proces koncentracji ziemi (o ile będzie zachodził). Powiększanie powierzchni działek rolnych gospodarstwa, w wyniku sprzedaży międzysąsiedzkiej, powoduje likwidację miedz stanowiących naturalne schronienie wielu gatunków zwierząt. Powiększenie areału skutkować będzie także wzrostem mechanizacji prac rolniczych, w tym także z użyciem ciężkiego sprzętu, co negatywnie wpływa na właściwości gleby. Modernizacja może również oddziaływać na różnorodność biologiczną poprzez ograniczenie liczby gatunków oraz odmian roślin uprawnych (ale także może mieć wpływ pozytywny poprzez wspieranie rozwoju "niszowych" kierunków produkcji rolnej - np. upraw tradycyjnych odmian sadowniczych, ozdobnych, i in. czy hodowli ras rodzimych i ginących).

Można się spodziewać pozytywnego wpływu na świadomość ekologiczną. Wynikać to będzie z konieczności zapoznania się ze standardami higieny, ochrony środowiska i utrzymania zwierząt, których spełnianie jest warunkiem uczestnictwa w działaniu.

Wpływ tego działania - zarówno pozytywny jak i negatywny dla środowiska przyrodniczego - będzie jednak miał ograniczony zasięg, ponieważ obejmuje jedynie 50 tys. rolników co w skali całego kraju stanowi niewielki odsetek gospodarstw rolnych.

DZIAŁANIE: ZWIĘKSZANIE WARTOŚCI DODANEJ

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny, możliwe wystąpienie niewielkich oddziaływań negatywnych	bezpośredni, krótko- i długofalowy, pośredni długofalowy

		pozytywny
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne
		pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne

Komentarz:

Pozytywny wpływ tego działania wynika przede wszystkim z konieczności dostosowania zakładów ubiegających się o wsparcie do norm ochrony środowiska, co generalnie wiąże się z ograniczeniem emisji zanieczyszczeń. Realizacja tego działania daje możliwość inwestycji w biorafinerie oraz inne zakłady zajmujące się przetwarzaniem surowców energetycznych rolniczego pochodzenia, które mogą wyraźnie przyczynić się do zwiększenia areału upraw tego rodzaju roślin oraz zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym kraju.

Szczególnie istotną rolę może tu odegrać wsparcie dla zakładów przetwórczych zaangażowanych w wytwarzanie produktów regionalnych i lokalnych. Przykładowo może to być wytwarzanie produktów mlecznych powiązane z tradycyjnym, ekstensywnym wypasem bydła mlecznego. W konsekwencji powstaje specyficzny produkt lokalny (i związane z nim miejsca pracy) oraz sprzyjające warunki dla zachowania naturalnych i pół-naturalnych trwałych użytków zielonych. To z kolei przyczyni się do zachowania bioróżnorodności oraz będzie w znacznym stopniu zapobiegać degradacji gleb.

Pewne negatywne skutki mogą, ale nie muszą pojawić się przede wszystkim w przypadku nadmiernej koncentracji zakładów przetwórczych w określonym rejonie lub ich lokalizacji w rejonach najbardziej wrażliwych.

Rozwój produkcji artykułów wysokoprzetworzonych wiąże się również ze wzrostem zapotrzebowania na wodę, co w określonych miejscach może prowadzić do obniżenia poziomu wód gruntowych. To z kolei może przynieść potencjalnie negatywne skutki dla występujących tam ekosystemów oraz produkcji rolnej.

Zagrożeniem może być także wzrost znaczenia upraw energetycznych poprzez potencjalny wpływ na upraszczanie krajobrazu (wprowadzanie upraw monokulturowych), czy też możliwość wykorzystywania gatunków zmodyfikowanych genetycznie dla maksymalizacji wielkości plonu energetycznego.

DZIAŁANIE: POPRAWIANIE I ROZWIJANIE INFRASTRUKTURY ZWIĄZANEJ Z ROZWOJEM ROLNICTWA I LEŚNICTWA.

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny i/lub negatywny	zarówno bezpośrednie i natychmiastowe (np. w wyniku scalania gruntów i/lub melioracji osuszających) jak i pośrednie długofalowe
		negatywny
		pozytywny i/lub negatywny
		pozytywny i/lub negatywny
		pozytywny i/lub negatywny
		pozytywny i/lub negatywny

Komentarz:

Biorąc pod uwagę strukturę agrarną polskiego rolnictwa oraz zaniedbania w sferze melioracji wodnych zarówno działania na rzecz scalania gruntów, jak i inwestycji melioracyjnych, mogą przyczynić się do wyraźnej poprawy efektywności produkcji rolnej. W pewnym stopniu sprzyjać będą również poprawie stosunków wodno-powietrznych w glebach oraz umożliwiać przeciwdziałanie erozji.

Pozytywne efekty oddziaływania melioracji wodnych mogą wynikać przede wszystkim z przeciwdziałania zabagnianiu cennych łąk. Ponadto podobne skutki może przynieść łączenie tworzenia zbiorników retencyjnych z renaturyzacją mokradeł. Melioracje wpływają także pozytywnie na jakość i stan gleb użytkowanych rolniczo.

Generalnie jednak działania te powodować będą negatywne zmiany w sferze bioróżnorodności, zasobów wodnych i ekosystemów związanych z wodą oraz krajobrazu. Scalanie gruntów doprowadzi do zaniku miedz i w wielu przypadkach zadrzewień śródpolnych, co wpłynie na zubożenie krajobrazu i zmniejszenie różnorodności biologicznej. Skutkiem scaleń gruntów może być także stopniowe rozpraszanie zabudowy wsi, które powodować będzie urbanizację krajobrazu wiejskiego, a w dalszej perspektywie przyczyni się do wzrostu kosztów zaopatrzenia w wodę oraz funkcjonowania systemów odprowadzania ścieków i odpadów stałych.

W przypadku realizacji scalania gruntów równolegle z melioracjami powstaje ryzyko, że w wyniku podjętych działań grunty, które ze względu na swe właściwości dotychczas stanowiły wyłącznie element środowiska przyrodniczego zostaną wykorzystane na cele produkcji rolnej lub pozarolniczych działów gospodarki narodowej.

Niezbędne są ograniczenia w zakresie prowadzonych melioracji tak, aby nie prowadziły do zaniku śródpolnych oczek wodnych, stanowiących element krajobrazu oraz specyficzne ekosystemy. Ewentualne straty przyrodnicze powinny być zrekompensowane przez budowę zbiorników małej retencji (odtwarzanie oczek wodnych, renaturyzacja nieużytkowanych rolniczo terenów, regulowanie odpływów wody z istniejących systemów melioracyjnych).

Nie dopuszcza się realizacji melioracji odwadniającej na obszarach mokradłowych.

II.2.2. OŚ 2 POPRAWA ŚRODOWISKA NATURALNEGO I OBSZARÓW WIEJSKICH

II.2.2.1. OCENA OGÓLNA OSI

Z punktu widzenia ilości środków przeznaczonych na realizację działań PROW oś 2 jest jedną z dwu najważniejszych - przeznaczono na nią ok. 35 % środków Programu³³. Waga celów stawianych dla wsparcia w ramach tej osi jest jednak tak wysoka (zrównoważone użytkowanie gruntów rolnych i leśnych), a potrzeby co do wsparcia w tym zakresie w Polsce tak duże, że nadanie wyższej rangi tej osi i przeznaczenie większej ilości środków na wdrażanie jej podstawowych celów byłoby ze wszech miar słuszne.

Generalnym założeniem wsparcia dla obszarów wiejskich, jakie ma być kierowane w ramach osi 2 jest przyczynienie się do poprawy stanu środowiska oraz wsparcie dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Planowane jest wdrażanie wielu różnych instrumentów o różnych celach bezpośrednich. W swym nurcie środowiskowym działania osi 2 będą się wpisywały w rozwiązywanie dwóch najważniejszych problemów środowiskowych obszarów wiejskich Polski, którymi są:

1) ochrona walorów przyrodniczych (w tym różnorodności biologicznej) oraz struktury krajobrazu i gleb;

2) ochrona zasobów wód podziemnych oraz podniesienie jakości wód powierzchniowych.

Podział środków na poszczególne działania w obrębie osi 2 wskazuje, że ponad 42% środków tej osi przeznaczone zostanie na wsparcie obszarów i niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), a tylko 17% na płatności rolnośrodowiskowe i 10% na płatności Natura 2000 i dla wdrażania RDW. Niestety ok. 20% środków tej osi zostanie przeznaczone na zobowiązania z PROW 2004-2006 związane z działaniami tej osi, co znacznie zubaża ilość funduszy dostępnych na realizację celów środowiskowych w ramach PROW w latach 2007-2013.

Proponowane w ramach obecnego projektu PROW działania osi 2 nakierowane na cele środowiskowe są jednak uboższe (szczególnie wobec terenów leśnych) w stosunku do celów szczegółowych tej osi zapisanych w KPS i w stosunku do możliwości, jakie w tym zakresie stwarzały zapisy Rozporządzenia Rady 1698/2005. Tak, więc niestety zostaną utracone niektóre szanse zarysowane w KPS i oferowane przez Unię Europejską za pośrednictwem ww. Rozporządzenia. Jako szczególnie istotną niewykorzystaną szansę dla przyrody obszarów wiejskich Polski należy uznać rezygnację z wdrażania w Polsce kilku nowych działań, które Unia Europejska oferowała państwom członkowskim poprzez Rozporządzenie 1698/2005 w ramach wsparcia z Osi 2³⁴, a których założenia zostały opracowane w Ministerstwie Środowiska. Dotyczy to przede wszystkim następujących trzech działań: "Płatności dla leśnych obszarów Natura 2000", "Płatności leśnośrodowiskowe" i "Inwestycje nieprodukcyjne" (działanie wspomagające działania prośrodowiskowe). Rezygnując z tego typu wsparcia utrwala się w świadomości prywatnych właścicieli lasów, że lasy to tylko funkcja produkcyjna, pozyskanie i sprzedaż drewna. Również brak szerszej palety przedsięwzięć (pakietów) w ramach programów rolnośrodowiskowych (brak np. bardzo ważnego, a już przygotowanego pakietu dotyczącego użytków przyrodniczych). W chwili obecnej nie było możliwe szczegółowe zapisanie działań związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej. Uszczegółowienie może nastąpić po opracowaniu planów gospodarki wodnej dorzecza. Natomiast już w chwil obecnej jest możliwe i celowe uwzględnienie działań dla poprawy struktury bilansu wodnego i ochrony ekosystemu od wód zależnych. Działania te mogą być realizowane w "inwestycjach nieprodukcyjnych".

Wpływ realizacji działań zaplanowanych w ramach tej osi na środowisko i na wdrażanie zasad zrównoważonego będzie w przewadze korzystny, a w niektórych przypadkach nawet bardzo korzystny. Dotyczy to przede wszystkim programów rolnośrodowiskowych, płatności dla obszarów Natura 2000 i na rzecz wdrażania RDW (w przypadku tych ostatnich - jeśli zostaną rzeczywiście wdrożone - na razie brak opisu tego działania). Przyjmuje się, że wszystkie działania w osi 2 służą poprawie środowiska przyrodniczego. Zwrócić należy jednak uwagę, że w niektórych przypadkach istnieje niebezpieczeństwo podejmowania nieprawidłowych działań, które mogą powodować negatywne skutki. Należy tym zjawiskom przeciwdziałać poprzez stworzenie na poziomie wdrażania Programu odpowiednich kryteriów kwalifikacji wniosków składanych przez beneficjentów.

Pewnych negatywnych skutków środowiskowych można się spodziewać przy wdrażaniu dwóch działań osi 2 - jako możliwego efektu płatności dla obszarów górskich i ONW i przede wszystkim w przypadku zalesień. W przypadku pierwszego z tych działań zagrożenia te dotyczyć będą przede wszystkim wód (możliwy wzrost zanieczyszczenia), a w przypadku drugiego różnorodności biologicznej (możliwe znaczące straty). Dlatego też płatności dotyczące ONW powinny być związane z utrzymaniem obecnego stanu użytkowania rolniczego (bez znaczącej intensyfikacji produkcji).

II.2.2.2. OCENA OGÓLNA POSZCZEGÓLNYCH DZIAŁAŃ

DZIAŁANIE: WSPIERANIE GOSPODAROWANIA NA OBSZARACH GÓRSKICH I INNYCH OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW)

Działanie 1 będzie stanowiło kontynuację takiego samego działania realizowanego w ramach PROW 2004-2006. Jego celami są: zapewnienie ciągłości rolniczego użytkowania ziemi i tym samym utrzymanie żywotności obszarów wiejskich, zachowanie walorów krajobrazowych obszarów wiejskich oraz promocja rolnictwa przyjaznego dla środowiska. Działanie, na które w projekcie PROW przeznacza się największe środki (15% środków Programu, a ponad 40% środków osi 2) ma charakter wsparcia finansowego dla gospodarstw rolnych położonych na obszarach o utrudnionych warunkach produkcji ze względu na warunki środowiskowe lub niekorzystne struktury ludnościowe - tj. na obszarach górskich, podgórskich lub innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.

W projekcie PROW nie podano informacji o ewentualnej zmianie zasięgu obszarów ONW w stosunku do zasięgu obecnie wykorzystywanego do przekazywania płatności w ramach PROW 2004-2006. Natomiast dane liczbowe wskazują, że nastąpiły korekty tego zasięgu, nie wyjaśniono jednak ich przyczyn - w projekcie PROW podane jest, że obszary te będą obejmowały 56,5% powierzchni użytków rolnych kraju (w PROW 2004-2006 stanowiły one 53,4%).

DZIAŁANIE: PŁATNOŚCI DLA OBSZARÓW NATURA 2000 ORAZ ZWIĄZANYCH Z WDRAŻANIEM RAMOWEJ DYREKTYWY WODNEJ

Działanie 2 jest nowym i bardzo ważnym działaniem. Jego celami jest przede wszystkim utrzymanie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków roślin, zwierząt, w tym ptaków, wymienionych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. (Dz. U. nr 94, poz. 795) na obszarach Natura 2000, a także osiąganie celów środowiskowych na obszarach wyznaczonych zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną. Działanie 2 będzie realizowane w ramach dwóch schematów - Schemat I: płatności dla obszarów Natura 2000 i Schemat II: płatności związane z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej (Program wodnośrodowiskowy). Schemat II jest jednak jeszcze nie w pełni przygotowany i w projekcie dokumentu PROW jest tylko sygnalizowany, a nie opisany, nie może być więc oceniany inaczej niż z punktu widzenia jego celu głównego, który jest ze wszech miar pozytywny. Brak szczegółowego opisu schematu II wynika z innego harmonogramu wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej. Niezbędne dane dla uszczegółowienia schematu II będą dostępne po opracowaniu przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej kierunków rozwoju i założeń do planów gospodarki wodnej w dorzeczach.

DZIAŁANIE: PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY (PŁATNOŚCI ROLNOŚRODOWISKOWE)

Działanie to ma służyć poprawie środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich i ma przyczyniać się do realizacji aż pięciu szczegółowych celów w tej dziedzinie, jakimi są: przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo, promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód, kształtowanie struktury krajobrazu oraz ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych. Działanie realizowane będzie poprzez 8 pakietów rolnośrodowiskowych (w każdym przewidziane są warianty rolnośrodowiskowe), adresowanych do powyższych celów szczegółowych. W projekcie PROW wskazuje się na możliwość rozszerzenia zakresu działania o dodatkowy pakiet - dotyczący zachowania użytków przyrodniczych, pakiet bardzo ważny z przyrodniczego punktu widzenia, który zdecydowanie powinien zostać dołączony.

DZIAŁANIE: ZALESIANIE GRUNTÓW ROLNYCH ORAZ ZALESIANIE GRUNTÓW INNYCH NIŻ ROLNE

Celami działania 4 są zarówno zwiększanie lesistości kraju i w konsekwencji zwiększanie udziału lasów w globalnym bilansie węgla, jak i utrzymanie i wzmocnienie ekologicznej stabilności obszarów leśnych poprzez zmniejszenie fragmentacji kompleksów leśnych i tworzenie korytarzy ekologicznych. Działanie 4 składać się będzie z dwóch schematów - Schemat I. Zalesienie gruntów rolnych oraz Schemat II. Zalesianie gruntów nieuprawianych rolniczo. Rozszerzenie działania w stosunku do dotychczasowego PROW 2004-2006 o możliwość zalesiania gruntów innych niż rolne, a więc skierowanie wsparcia dla samozalesiania drogą sukcesji naturalnej trzeba uznać za pozytywny element Programu, zwiększający jego pozytywne oddziaływania.

DZIAŁANIE: ODTWARZANIE POTENCJAŁU PRODUKCJI LEŚNEJ ZNISZCZONEGO PRZEZ KATASTROFY I WPROWADZANIE INSTRUMENTÓW ZAPOBIEGAWCZYCH

Celami działania 5 są odnowienie i pielęgnacja drzewostanów zniszczonych przez czynniki biotyczne i abiotyczne oraz wprowadzanie mechanizmów zapobiegających katastrofom naturalnym, ze szczególnym uwzględnieniem zabezpieczeń przeciwpożarowych. Działanie 5 składać się będzie z dwóch schematów - Schemat I Wsparcie dla obszarów, na których nastąpiła katastrofa naturalna lub klęska żywiołowa oraz Schemat II - Wprowadzenie elementów zapobiegawczych na terenach zaliczonych do dwóch najwyższych kategorii zagrożenia pożarowego. Jest to częściowo nowe działanie (schemat II) i to rozszerzenie jego zakresu należy uznać za pozytywne.

II.2.2.3. OCENA SZCZEGÓŁOWA POSZCZEGÓLNYCH DZIAŁAŃ

DZIAŁANIE: WSPIERANIE GOSPODAROWANIA NA OBSZARACH GÓRSKICH I INNYCH OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW)

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe bezpośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	pozytywny	krótkotrwałe / długotrwałe (?) pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie

Komentarz:

Wpływ wdrażania omawianego działania na środowisko i wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju będzie w przewadze korzystny, choć trzeba się liczyć również z możliwymi negatywnymi oddziaływaniami.

Działanie jest ważne, z punktu widzenia problematyki środowiska, ponieważ utrzymuje gospodarkę rolną na terenach rolniczych, na których bez tych płatności byłaby ona całkiem nieopłacalna, a to skutkowałoby porzucaniem rolniczego gospodarowania. Przeciwdziałanie wycofywaniu się z tradycyjnych form wykorzystywania przestrzeni i rezygnacji z ekstensywnej gospodarki rolnej jest korzystne dla ochrony różnorodności biologicznej i walorów krajobrazowych, zapobiega, bowiem nasilaniu się zjawiska naturalnej sukcesji, a więc utracie ekosystemów terenów otwartych, na rzecz ekosystemów leśnych, co w przypadku niektórych cennych przyrodniczo terenów jest zjawiskiem zdecydowanie niepożądanym. Pozwala, więc to na utrzymanie przyrodniczo ważnych agroekosystemów oraz korzystnej struktury przestrzeni i lepsze nią gospodarowanie. Wsparcie dla gospodarki rolnej na terenach ONW może też stworzyć pewną przeciwwagę wobec presji urbanizacji i zabudowy gruntów rolnych.

Wsparcie dla rolnictwa na obszarach, gdzie występują trudne warunki gospodarowania będzie też bardzo korzystne dla zachowania wartości kulturowych tych obszarów, zarówno w wymiarze materialnym - związanym z budownictwem i tradycyjnymi praktykami gospodarowania, jak i niematerialnym - dotyczącym zwyczajów i innych form dziedzictwa lokalnego (głównie poprzez zmniejszenie zjawiska migracji z tych terenów).

Duże wątpliwości budzi jednak to, że rolnicy otrzymujący te płatności nie będą mieli stawianych żadnych dodatkowych wymagań - w projekcie PROW stwierdza się bowiem, że rolnicy z obszarów ONW muszą się zobowiązać do przestrzegania minimalnych wymagań, natomiast że te "...minimalne wymagania oznaczają normy obowiązkowe, które muszą być przestrzegane przy prowadzeniu działalności rolniczej, związane w szczególności z ochroną środowiska". Wynika, więc z tego, że dostawać będą oni te dodatkowe środki wyłącznie za położenie gospodarstwa - jest to niekorzystna zmiana w stosunku do obecnego PROW. Obniżać też to będzie efekt środowiskowy tego działania. W projekcie PROW nie wytłumaczono powodów zmiany tego podejścia do wspierania ww. typu gospodarstw.

Utrzymanie rolnictwa ekstensywnego na obszarach ONW będzie korzystne ze środowiskowego punktu widzenia, ale trzeba się liczyć z tym, że rolnicy otrzymując więcej środków mogą miejscami zwiększać intensywność swojego gospodarowania, co przy braku odpowiednich zabezpieczeń może skutkować zwiększeniem presji na środowisko - przede wszystkim w zakresie zanieczyszczenia wód nawozami i chemicznymi środkami ochrony roślin (przy czym wcześniej na terenach tych często środki te nie były stosowane lub wykorzystywano je w małych ilościach).

Upowszechnianie wiedzy o tym, że nie tylko kwestie społeczno-gospodarcze uzasadniają dodatkowe płatności dla obszarów ONW, ale również cele środowiskowe są realizowane tą drogą, będzie miało (o ile zostanie zrealizowane, bowiem PROW tego nie zapewnia) duże znaczenie dla kształtowania świadomości ekologicznej mieszkańców tych obszarów oraz innych obywateli stykających się z problematyką rozwoju obszarów wiejskich. Dodatkowe minimalne wymagania środowiskowe dla tych płatności skutkowałyby jednak wyższym efektem w zakresie tej świadomości.

DZIAŁANIE: PŁATNOŚCI DLA OBSZARÓW NATURA 2000 ORAZ ZWIĄZANYCH Z WDRAŻANIEM RAMOWEJ DYREKTYWY WODNEJ

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium³⁵:


	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	zarówno krótkotrwałe, jak i długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	pozytywny*	długotrwałe pośrednie*
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie

* - ze względu na brak opisu w projekcie PROW planowanych działań mających na celu wsparcie wdrożenia celów Ramowej Dyrektywy Wodnej ocena w odniesieniu do tego kryterium nie jest w pełni możliwa

Komentarz:

Działanie ze wszech miar pożądane i oczekiwane. Prognozuje się, że jego wpływ na środowisko i wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju będzie w przewadze bardzo pozytywne, w szczególności w odniesieniu do zachowania walorów przyrodniczych obszarów Natura 2000 (schemat I) oraz na wody i gospodarowanie nimi (schemat II, jeśli zostanie rzeczywiście wdrożony).

Tym niemniej należy jednak jednoznacznie stwierdzić, że spodziewane efekty pozytywne schematu I dla różnorodności biologicznej obszarów Natura 2000 nie będą wystarczające dla zagwarantowania celów ochrony sieci Natura 2000 na obszarach rolniczych w naszym kraju.

Efektywne zastosowanie mechanizmu zapisanego w schemacie I tego działania wymaga dokończenia tworzenia sieci Natura 2000 w Polsce (w wymiarze odpowiadającym zidentyfikowanym walorom przyrodniczym kraju, które kwalifikują się do ochrony w ramach tej sieci), a także przygotowania wszystkich niezbędnych instrumentów do jej funkcjonowania i ochrony (głównie przygotowania i zatwierdzenia planów ochrony, powołania służb odpowiedzialnych za te obszary, przeszkolenia doradców rolnośrodowiskowych, co do celów ich ochrony oraz rozpoznawania ich podstawowych walorów i współpracy z przyrodnikami, którzy będą opracowywali wymagane dokumentacje siedlisk i dokumentacje ornitologiczne). Konieczne będzie także rzeczywiste egzekwowanie zakazu pogarszania stanu siedlisk i sytuacji gatunków chronionych w ramach tej sieci (co mają rekompensować pakiety schematu I) - wymogi indywidualnie dla każdego obszaru Natura 2000 muszą być już przygotowane i upowszechnione, a także muszą już być wyznaczone organy odpowiedzialne za ich egzekucję.

Skalę możliwego pozytywnego efektu wdrażania schematu I pomniejszać może niewielka skala środków - o 20% więcej za realizację tych samych przedsięwzięć w ramach programów rolnośrodowiskowych plus zwrot kosztów za dokumentację przyrodniczą. Może to powodować, że płatności te, chociaż relatywnie wysokie, nie będą konkurencyjne w odniesieniu do innych interwencji. Natomiast korzystna jest zapowiedź, iż możliwe jest poszerzenie listy pakietów dostępnych w ramach tego schematu jeśli takie potrzeby będą wynikały z opracowanych planów ochrony.

W Polsce działanie skierowane do obszarów Natura 2000 zaplanowano wyłącznie na użytek terenów rolniczych - nie zaplanowano natomiast analogicznego działania dla lasów niepaństwowych położonych na obszarach Natura 2000, tym samym nie będzie przeciwwagi dla zmian powodowanych w lasach przez inne działania.

Poza wspomnianymi powyżej pozytywnymi skutkami wdrażania przedsięwzięć schematu I ewidentny będzie bardzo pozytywny efekt tych działań dla podnoszenia poziomu świadomości ekologicznej społeczeństwa - przede wszystkim społeczności z terenów gdzie są obszary Natura 2000, ale nie tylko. Wsparcie to będzie wyraźnie zwiększało akceptację dla sieci Natura 2000, będzie rozwijało wiedzę na jej temat i będzie kształtowało postawy proprzyrodnicze w społeczeństwie.

Brak jest natomiast, w PROW informacji, w jaki sposób zostanie rozwiązany problem płatności dla terenów NATURA 2000 po wejściu w życie instrumentu wspólnej zgodności (cross compliance). Jest to o tyle istotne, że niektóre działania rolnicze na terenach włączonych do sieci NATURA będą miały charakter obligatoryjny - a zgodnie z zasadami cross compliance rolnicy nie będą mogli z tytułu realizacji takich prac otrzymywać dodatkowych płatności.

DZIAŁANIE: PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY (PŁATNOŚCI ROLNOŚRODOWISKOWE)

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie

Komentarz:

Programy rolnośrodowiskowe to jedno z najważniejszych prośrodowiskowych działań realizowanych w ramach PROW. Powinno się ono przyczynić zdecydowanie do realizacji celów środowiskowych (głównie dotyczących ochrony różnorodności biologicznej, w tym zasobów genetycznych dotyczących ras zwierząt hodowlanych i odmian roślin uprawnych oraz ochrony gleb i wód). Będzie ono miało zdecydowanie pozytywny wpływ nie tylko bezpośrednio na środowisko (przede wszystkim na różnorodność biologiczną), ale również na zachowanie walorów krajobrazowych i pośrednio na wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju. Realizacja tych wszystkich celów będzie się przyczyniała zdecydowanie do kształtowania świadomości ekologicznej ludności terenów wiejskich, jak również wszystkich innych obywateli stykających się z problematyką PROW. Efekty pozytywne programów rolnośrodowiskowych będą jednak niewystarczające dla osiągnięcia zakładanych celów ochrony różnorodności biologicznej, w tym na obszarach Natura 2000³⁶ (m.in. niewystarczające do osiągnięcia celu roku 2010 w stosunku do różnorodności w odniesieniu do gatunków i odmian uprawnych i hodowlanych), projektowane programy tylko w pewnym stopniu zahamują utratę agrobioróżnorodności oraz przyczynią się do osiągnięcia właściwego stanu ochrony wszystkich siedlisk i gatunków na obszarach rolniczych sieci Natura 2000. Nie mogą być, więc traktowane jako jedyny instrument w tym celu.

Bardzo ważnym elementem programów rolnośrodowiskowych jest wsparcie dla rozwoju rolnictwa ekologicznego - wzrost produkcji w gospodarstwach ekologicznych to nie tylko zmniejszenie presji na środowisko (a więc pozytywny efekt w stosunku do gleb i wód przede wszystkim), ale również powiększanie puli produktów ekologicznych na rynku, czyli bardzo ważne działanie na rzecz zdrowia społeczeństwa. Skala tych podstawowych skutków będzie jednak zależna od ilości rolników prowadzących swe gospodarstwa tymi metodami.

Również wsparcie dla rolnictwa zrównoważonego, choć w znacznie mniejszym stopniu, ale również powinno się przyczynić do zmniejszenia presji na środowisko, z uwagi na ścisłe regulowanie zużycia nawozów i środków ochrony roślin. Jest tylko niebezpieczeństwo, że w przypadku pewnej części gospodarstw nawet regulowane zużycie tych środków może być większe niż dotychczas, i w związku z tym w pewnych regionach presja na środowisko z tego tytułu może się zwiększyć.

Tak jak w przypadku wsparcia dla obszarów ONW, w opisie omawianego działania brak jest jednoznacznego wskazania czy rolnicy, uzyskujący płatności rolnośrodowiskowe będą musieli spełniać dodatkowe wymagania w zakresie ochrony środowiska. Nie wskazuje się także czy wprowadzenie zasady wzajemnej zgodności (cross compliance) nie ograniczy po 2009 roku pakietu możliwych płatności rolno środowiskowych³⁷.

Przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe mogą stanowić także podstawę rozwoju lokalnego opartego o turystykę oraz wykorzystanie produktów lokalnych i tradycyjnych.

Pozytywny efekt programów rolnośrodowiskowych byłby znacznie wyższy, gdyby rozszerzona została paleta możliwych do realizacji pakietów rolnośrodowiskowych, nie tylko o zapowiadany już w projekcie PROW pakiet "użytki przyrodnicze", ale również o inne pakiety, które pozwalałyby chronić zarówno różnorodność biologiczną i krajobraz terenów uprawnych (np. pasy zadrzewień), jak i ekosystemów wodnych (oczek wodnych, stawów rybnych i innych wód otwartych) - a więc pakietów wodnośrodowiskowych. Znaczne efekty przyrodnicze mogłyby przynieść inwestycje nieprodukcyjne, np.: budowa urządzeń do hamowania wód z systemów odwadniających i podwyższania poziomu wód gruntowych.

DZIAŁANIE: ZALESIANIE GRUNTÓW ROLNYCH ORAZ ZALESIANIE GRUNTÓW INNYCH NIŻ ROLNE

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	pozytywny, możliwe (przy zalesianiu niewłaściwych terenów) oddziaływania negatywne	długotrwałe bezpośrednie
	pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	mieszany	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe pośrednie
	mieszany	długotrwałe bezpośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	mieszany	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie

Komentarz:

Potencjalne zagrożenia dla środowiska związane z tym działaniem spowodowane są tym, że możliwość zalesiania nowych gruntów nie została ograniczona tylko do tych obszarów, na których zalesienia są rzeczywiście pożądane z punktu widzenia optymalizacji struktury krajobrazu (obszary infiltracji wód podziemnych, korytarze ekologiczne, obszary bezleśne). W projekcie PROW (uzasadnienie tego działania) sugeruje się, że wszystkie grunty o niskich klasach bonitacyjnych użytkowane jako grunty rolne do niedawna, bądź jeszcze i obecnie, są potencjalnymi terenami do zalesiania - to nie jest korzystne. Nie wszystkie tereny mogą być zalesiane. Zalesienia w niektórych terenach mogą być zagrożeniem dla ochrony różnorodności biologicznej - szczególnie tam, gdzie występują wysokie walory przyrodnicze związane z ekosystemami terenów otwartych (istotne szczególnie w obrębie terenów zaliczanych do sieci Natura 2000). Doświadczenia ostatnich lat wskazują na potencjalnie duże ryzyko w tym zakresie. Wyłączać z zalesiania należy też określone, skrajne pod względem ekologicznym siedliska, a więc zdecydowanie wilgotne, bagienne oraz szczególnie suche, zwłaszcza ciepłolubne. Wprowadzić też należy ograniczenia regionalne - nie należy wprowadzać za wszelką cenę zalesień w górach i na wyżynach, gdzie różnorodność biologiczna obszarów nieleśnych jest imponująca (trzeba więc ochronić hale i polany górskie o bardzo wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, wilgotne łąki i mechowiska, torfowiska śródpolne, murawy kserotermiczne i wiele podobnych, najcenniejszych ekosystemów otwartych). Niewłaściwy sposób zalesiania dużych stoków może powodować nasilenie erozji, dlatego na tych terenach powinna być przede wszystkim wspierana naturalna sukcesja.

Dlatego też propozycje zalesień muszą być oceniane z punktu widzenia zgodności z wytycznymi Krajowego Programu Zwiększania Lesistości oraz z przyrodniczego punktu widzenia (w tym również, co do składu gatunkowego przyszłych zalesień) z uwzględnieniem wymogów sieci Natura 2000. Ponieważ jednak Krajowy Program Zwiększania Lesistości jest programem bardzo ogólnym, oraz stosunkowo powszechny jest brak planów zagospodarowania przestrzennego to na nadleśnictwach powinna spoczywać ocena przydatności gruntów do zalesień pod względem przyrodniczym. W PROW w ramach tego działania trzeba, więc stworzyć systemowe rozwiązanie zapobiegające zalesianiu cennych przyrodniczo siedlisk. Również tworzenie zalesień, których celem ma być tworzenie lub uzupełnianie korytarzy ekologicznych, musi być realizowane przy uwzględnieniu fachowych ocen lub wytycznych przyrodniczych, by chcąc realizować ważny cel przyrodniczy nie powodować nowych zagrożeń. Także zakładanie plantacji drzew szybko rosnących musi być realizowane pod ścisłym nadzorem środowiskowym - zagrożeniem mogą tu być gatunki wprowadzane poza granicami ich naturalnych zasięgów geograficznych oraz zbyt intensywna eksploatacja środowiska (zubażanie struktury ekosystemów, nadmierna miejscami eksploatacja wód gruntowych). Pomocne przy dokonywaniu tych ocen przez nadleśnictwa będą wyniki oceny skutków dotychczasowych zalesień, jaką należy przeprowadzić po 2-3 latach realizacji nowego PROW i ocenić rozmiar i lokalizację zalesień zrealizowanych tak w latach 2004-2006, jak i w latach 2007-2009.

Ze względu na podaż gruntów (duża ilość gruntów o słabych glebach) oraz ze względu na oddziaływanie realizacji innych planów/programów ("tło"), zainteresowanie zalesieniami będzie niestety znacznie większe w regionach już silnie zalesionych, niż w regionach o deficycie lasów - tak, więc sumaryczny wpływ na strukturę przestrzeni może być zdecydowanie negatywny.

Natomiast oddziaływania zalesień na abiotyczne elementy środowiska będą w przewadze bardzo korzystne (na wody, gleby, powietrze, w tym przeciwdziałanie zmianom klimatycznym poprzez wychwyty węgla). Szczególnie wysokie pozytywne oddziaływania na wody (na ich jakość i ilość) miałyby przede wszystkim zalesienia na obszarach infiltracyjnych.

Poza bezpośrednimi skutkami środowiskowymi przedstawionymi powyżej realizacja zalesień będzie też miała wiele istotnych skutków pośrednich. Realizacja zalesień, jakie zaplanowano w ramach PROW (dotyczą one jedynie prywatnych gruntów rolnych), może mieć pozytywne skutki dla urzeczywistnienia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Zalesienia będą miały pozytywny wpływ na zdrowie mieszkańców, a także na świadomość ekologiczną społeczeństwa (w zakresie uświadamiania roli lasów). Wpływ na świadomość ekologiczną może być jednak także negatywny, wtedy, gdy znane i rozpoznawalne walory przyrodnicze dotyczące agrobioróżnorodności będą poprzez zalesienia niszczone.

DZIAŁANIE: ODTWARZANIE POTENCJAŁU PRODUKCJI LEŚNEJ ZNISZCZONEGO PRZEZ KATASTROFY I WPROWADZANIE INSTRUMENTÓW ZAPOBIEGAWCZYCH

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	krótkotrwałe i długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	Pozytywny Oddziaływania negatywne możliwe w przypadku wprowadzania zalesień na obszarach nie do tego przeznaczonych	długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	krótkotrwałe i długotrwałe bezpośrednie i pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	pośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie
	zdecydowanie pozytywny	długotrwałe bezpośrednie

Komentarz:

Oddziaływania środowiskowe wsparcia kierowanego w ramach tego działania będą w przewadze pozytywne lub wręcz wysoce pozytywne. Wsparcie dla odtwarzania produkcji leśnej na obszarach zniszczonych klęskami (w tym w wyniku pożarów), będzie miało szczególne znaczenie dla realizacji celów środowiskowych; pozwoli w krótkim czasie przywrócić pożądany stan ekosystemów leśnych i umożliwi tym lasom pełnienie ich pozytywnych funkcji środowiskowych i społecznych. Będzie też pozytywnie oddziaływało na świadomość ekologiczną mieszkańców, wskazując na ważność lasów poprzez wagę pełnionych przez nie funkcji.

Niektóre fragmenty zniszczonych lasów powinny być jednak odtwarzane pod ścisłym nadzorem przyrodniczym - dotyczy to przede wszystkim obszarów Natura 2000 - plany odtwarzania drzewostanów po katastrofach muszą uwzględniać cele ochrony tych obszarów. Ponadto w niektórych przypadkach nie będzie można dopuścić do całkowitego eliminowania elementów różnorodności biologicznej związanej z terenami pokatastrofowymi powstającymi w sposób naturalny.

Także zabezpieczenia przeciwpożarowe, jako chroniące lasy przed zniszczeniami ocenia się jako bardzo pozytywne. Trzeba się jednak liczyć z tym, że istnieje też pewne ryzyko negatywnego wpływu na cenne ekosystemy niektórych inwestycji przeciwpożarowych (np. lokalizacji zbiorników "przeciwpożarowych" na cennych przyrodniczo bagnach) - trzeba, więc brać pod uwagę możliwość tych zagrożeń przy ustalaniu ich lokalizacji i maksymalnie je eliminować.

II.2.3. Oś 3 JAKOŚĆ ŻYCIA NA OBSZARACH WIEJSKICH I RÓŻNICOWANIE GOSPODARKI WIEJSKIEJ

II.2.3.1. OCENA OGÓLNA OSI

Oś i proponowane w niej działania mają wielowątkowy charakter, tak więc jeden rodzaj usług może mieć pozytywny wpływ na środowisko, drugi negatywny, trzeci mieszany, a czwarty obojętny. Przeważać będzie wpływ pozytywny, zarówno o charakterze bezpośrednim (poprawa jakości środowiska), jak i pośrednim (poprawa gospodarowania środowiskiem i jego zasobami, czy obiektami kultury), w większości będzie on miał charakter trwały. Negatywne zjawiska związane z uruchamianiem usług potencjalnie zagrażających środowisku mogą wystąpić w nieznacznej skali, ale w przypadku ich koncentracji na cennych przyrodniczo i turystycznie obszarach, powodować mogą lokalne pogorszenie jego jakości.

Pożądane jest budowanie lokalnych gospodarek i tworzenie miejsc pracy na terenach wiejskich w oparciu o szeroki wachlarz usług i działalność pozarolniczą wykorzystującą zasoby lokalne. W połączeniu z poprawą wyposażenia w podstawową infrastrukturę ochrony środowiska przyczyniać się to będzie do poprawy stanu środowiska, ale także wpływać korzystanie na zdrowie mieszkańców i zdecydowanie poprawiać warunki ich życia.

Pozytywny efekt ekologiczny związany będzie z utrzymaniem liczby ludności na terenach wiejskich, także dlatego, że wpływ na środowisko mieszkańca wsi jest mniejszy niż mieszkańca miasta.

II.2.3.2. OCENA OGÓLNA DZIAŁAŃ W RAMACH OSI

DZIAŁANIE: RÓŻNICOWANIE W KIERUNKU DZIAŁALNOŚCI NIEROLNICZEJ

Celem działania jest dywersyfikacja działalności mieszkańców terenów wiejskich, a przez to tworzenie pozarolniczych źródeł dochodu, łagodzenie skutków bezrobocia i podnoszenie jakości życia.

Proponowane działanie powinno pozytywnie wpłynąć na zrównoważony rozwój terenów wiejskich, zarówno poprzez wspieranie rozwoju społecznego i gospodarczego, jak i wspieranie przyjaznych dla środowiska rodzajów pozarolniczej aktywności mieszkańców wsi. Będzie to dotyczyć rozwoju sektora usług (zwłaszcza niematerialnych), rozwoju energetyki odnawialnej, wspierania zrównoważonej konsumpcji w przypadku popierania konsumpcji niematerialnej lub bazującej na lokalnych produktach (czego jednak nie zamierza się robić w sposób bezpośredni).

Ze względu na zakres proponowanych usług, obejmujących przede wszystkim drobną wytwórczość, rzemiosło lub rękodzielnictwo oraz prowadzenie usług turystycznych, należy liczyć się z pozytywnym oddziaływaniem na wartości kulturowe. Zagrożeniem może być ich nadmierna komercjalizacja i turystyka masowa.

Pozytywny wpływ na zdrowie będzie miał rozwój usług polegających na: przetwarzaniu lokalnych produktów (zwłaszcza rolnictwa ekologicznego) czy świadczeniu usług z zakresu turystyki i wypoczynku. Ważnym jest także, że udzielenie wsparcia uwarunkowane jest spełnieniem wymagań prawnych, dotyczących danej działalności, tzn. także sanitarnych.

Działanie niesie jednak także potencjalne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego. Zbyt mało uwagi poświęcono potrzebie wzrostu efektywności wykorzystania zasobów i zagospodarowania odpadów; ponadto, wprowadzanie nowych usług nie jest uzależnione od posiadania certyfikatu zarządzania środowiskowego (który zachęca do stosowania technologii prośrodowiskowych), co pozwalałoby na uzyskanie zapewnienia, że ich działalność nie powoduje istotnych negatywnych skutków w środowisku. Działanie to przyczyni się do rozwoju energetyki odnawialnej (w jego efekcie może jednak następować niekorzystny wpływ na środowisko wzrost powierzchni monokultur czy stosowanie GMO), nie przewiduje się natomiast wspierania efektywnego użytkowania energii.

Zaznaczyć się może pośredni wpływ na gospodarowanie zasobami przyrodniczymi np. poprzez nadmierne pozyskiwanie runa leśnego w celach komercyjnych, czy też intensyfikację produkcji roślin energetycznych zagrażającą: znacznymi obszarami upraw monokulturowych, chemicznym stymulowaniem ich wzrostu, nadmiernym wykorzystywaniem zasobów wodnych, czy też stosowaniem odmian genetycznie zmodyfikowanych. Ponad to wiele z proponowanych rodzajów usług będzie lokalnie wytwarzać zanieczyszczenie powietrza, powodować nadmierny hałas, czy przyczyniać się do zanieczyszczenia wód oraz potencjalnie niekorzystnie oddziaływać na przyrodę. Zabezpieczenia przed tymi niekorzystnymi zjawiskami stwarzają: skala tej działalności, jak i liczba proponowanych beneficjentów, zwłaszcza w powiązaniu z obowiązkiem dostosowania się do wymogów prawa przed otrzymaniem wsparcia.

DZIAŁANIE: PODSTAWOWE USŁUGI DLA GOSPODARKI I LUDNOŚCI WIEJSKIEJ

Celem działania jest poprawa jakości życia mieszkańców terenów wiejskich poprzez rozwój infrastruktury technicznej w zakresie gospodarki wodno-ściekowej i odpadami, zaopatrzenia w energię elektryczną i/lub poprawy dostępu do Internetu. Przewiduje się, że działania te przyczynią się do lepszego niż dotychczas rozwiązywania podstawowych problemów ochrony środowiska na terenach wiejskich, a pośrednio służyć będą poprawie jakości wód i powierzchni ziemi.

Podstawowe pozytywne oddziaływania związane będą z wprowadzeniem rozwiązań, które pozwolą ludności obszarów wiejskich na zgodne z przepisami postępowanie ze ściekami i odpadami. Obecnej ze względu na brak wystarczającej infrastruktury, dostęp do kanalizacji i prawidłowe rozwiązania w gospodarce odpadami są ograniczone, co niekiedy prowokuje do zachowań niezgodnych z dobrą praktyką ochrony środowiska.

Z opisywanym działaniem związane będą nie tylko skutki bezpośrednie, ale także pośrednie polegające na poprawie jakości wód, stanu czystości gleb czy przeciwdziałaniu zakłóceniom krajobrazu. Także poprawa jakości sieci energetycznej, czy dostępności Internetu, może mieć pozytywny wpływ na środowisko, np. poprzez zmniejszanie potrzeb transportowych. Jednakże kierunek oddziaływania na środowisko w tych obszarach nie jest możliwy do jednoznacznej oceny (np. możliwe są potencjalnie oddziaływania negatywne w wyniku lokalizacji uciążliwych inwestycji na terenach udostępnionych działalności gospodarczej). W tych przypadkach skutki środowiskowe będą musiały być oceniane w odniesieniu do konkretnych inwestycji.

Proponowane działania będą miały istotny wpływ na poprawę świadomości ekologicznej obywateli. Jednocześnie poprawa dostępu do informacji w wyniku rozwoju usług internetowych też może wpłynąć korzystnie na wzrost świadomości ekologicznej. Jeżeli zakres usług internetowych byłby powszechny to można by go wykorzystywać do udziału społecznego w procesie podejmowaniu decyzji planistycznych, czy inwestycyjnych o ważnych dla obywateli i przyrody skutkach przestrzennych.

Pozytywny wpływ na stan zdrowia mieszkańców terenów wiejskich powinna mieć wdrażanie poprawnych metod postępowania ze ściekami i odpadami.

Opisywane działanie zawiera jednak w sobie także ładunek potencjalnych, możliwych oddziaływań niepożądanych. Są one związane z prawdopodobnym wzrostem zużycia wody (w efekcie dostępu do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej) i większemu wytwarzaniu odpadów. Stąd pożądane by było powiązanie tych prac z działalnością edukacyjną w zakresie oszczędnego i efektywnego korzystania z zasobów.

Niekorzystny wpływ - choć o małej skali - związany może być z zajmowaniem terenu pod nowe inwestycje: oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów, instalacje OZE, czy przeprowadzenie linii energetycznych.

DZIAŁANIE: ODNOWA I ROZWÓJ WSI

Celem działania jest poprawa jakości życia mieszkańców obszarów wiejskich poprzez zaspakajanie ich potrzeb kulturalnych i społecznych oraz promowanie terenów wiejskich. Dlatego też prognozuje się, że działanie to będzie miało pozytywny wpływ na środowisko ze względu na utrzymanie, odbudowę i poprawę stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Przyczyni się to do wzrostu atrakcyjności wsi, a tym samym sprzyjać będzie bardziej konsumpcji niematerialnej niż materialnej. Pośrednio - lepszy stan obiektów kultury, turystycznych i tym podobnych będzie sprzyjał mniejszej presji na zasoby i poprawie stanu środowiska.

Dzięki wykorzystaniu środków UE będzie można uchronić wiele zabytków od dewastacji i utracenia. Pośrednio działanie to przyczyni się do lepszego wykorzystania wartości kulturowych do celów edukacyjnych i turystycznych. Nie dostrzeżono natomiast potrzeby ratowania niepublicznych obiektów zabytkowych (np. zabudowy zagrodowej) - brakuje wsparcia dla ich zachowania, co ogranicza pozytywne rezultaty działania. Może nie zostać powstrzymane niszczenie zabytkowej zabudowy wiejskiej, decydującej przecież o kulturowych walorach wielu wsi.

W przypadku wykorzystywania działania na rzecz budowy, remontów, odbudowy, przebudowy czy wyposażania rozwiązań innowacyjnych, można się liczyć z pośrednim pozytywnym wpływem na oszczędzanie zasobów wody i energii, promując w ten sposób synergię pomiędzy dobrami kultury a środowiskiem przyrodniczym.

Potencjalne negatywne oddziaływania powstawać może w przypadku dominacji interesów rozwoju turystyki i gospodarki - w tym turystycznej - nad potrzebami ochrony środowiska i utrzymania zasobów przyrodniczych w dobrym stanie - w tym walorów istotnych dla turystyki. Skutkami niepożądanymi tak w praktyce prowadzonego działania może być np. niszczenie ładu przestrzennego poprzez niewłaściwą lokalizację inwestycji infrastruktury turystycznej wokół restaurowanych obiektów zabytkowych.

Generalnie zasięg oddziaływania będzie miał przede wszystkim lokalne znaczenie, ze względu na ograniczoną liczbę projektów, które uzyskają wsparcie.

DZIAŁANIE: TWORZENIE I ROZWÓJ MIKROPRZEDSIĘBIORSTW

Celem działania jest poprawa konkurencyjności gospodarczej terenów wiejskich poprzez wspieranie przedsiębiorczości mieszkańców tych obszarów. Pomoc udzielana będzie podmiotom z tytułu inwestycji związanych z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw, działających na terenach wiejskich w bardzo wielu kierunkach.

Opis działania i proponowany zakres wsparcia jest identyczny jak w odniesieniu do pierwszego działania w tej osi: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, jedyną różnicą są beneficjenci pomocy (w przypadku opisywanego działania korzystać z pomocy będą mogły osoby fizyczne, prawne lub organizacje nieposiadające osobowości prawnej, które prowadzą działalność jako mikroprzedsiębiorstwo). Dlatego też sposób i charakter oddziaływań będzie taki sam jak w działaniu: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej. Natomiast wielkość oddziaływania będzie mniejsza ze względu na mniejszą ilość przewidywanych beneficjentów - 5 tys., wobec 30 tys. w działaniu 1.

II.2.3.3. OCENA SZCZEGÓŁOWA DZIAŁAŃ

DZIAŁANIE: RÓŻNICOWANIE W KIERUNKU DZIAŁALNOŚCI NIEROLNICZEJ

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe, pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe, pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe, pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	możliwe bezpośrednie oddziaływania pozytywne, oddziaływania negatywne o charakterze pośrednim
	pozytywny z elementami negatywnymi	bezpośrednie, krótko- i średniookresowe
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe, pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	zarówno bezpośrednie jak i pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	pośrednie, długookresowe
	pozytywny	pośrednie, średnio- i długookresowe
	negatywny, możliwe oddziaływania pozytywne	bezpośrednie, natychmiastowe, średnio- i długookresowe oddziaływania negatywne, pośrednie średniookresowe oddziaływania pozytywne

Komentarz:

Trudno jest ocenić skalę zmian w stanie środowiska, jakie może wywołać wparcie w ramach tego działania, gdyż w każdym przypadku będzie to miało inny charakter (zależny od rodzaju i wielkości wprowadzanej działalności jak i uwarunkowań środowiska lokalnego na terenie gdzie będzie zlokalizowane przedsięwzięcie). Nowe przedsięwzięcia powinny spełniać wszystkie wymogi prawa ochrony środowiska (co wynika z obowiązujących przepisów), lecz ze względu na słabość administracji gminnej, ochrony środowiska i służb inspekcji, rzeczywiste oddziaływanie na środowisko lokalne może być silniejsze niż dające się prognozować.

W szczególności ważne jest, by rozwijać na terenach wiejskich usługi niematerialne, takie jak: edukacja uzupełniająca, wspomaganie inicjatyw kulturowych dla mieszkańców wsi, dodatkowe usługi medyczne, rekreacyjne, dostęp do Internetu i możliwość korzystania z istniejących w sieci zbiorów informacji, czy wreszcie rozwoju transportu zbiorowego. Inną ważną kwestią jest przyczynianie się do wspierania produktów lokalnych i regionalnych wykorzystujących lokalne zasoby i podtrzymujących lokalną tradycję, które służą zaspokajaniu potrzeb miejscowych mieszkańców, jak i przyjezdnych - turystów. Istotny jest także rozwój odnawialnych źródeł energii, co powinno przyczynić się do osiągnięcia do 2010 r. przez Polskę wskaźnika 7,5% udziału odnawialnych źródeł w produkcji energii w Polsce (zgodnie z postanowieniami Traktatu Akcesyjnego)³⁹.

Istnieje wiele rozwiązań ekoinnowacyjnych (np. technologie, organizacja pracy, sprzęt, materiały), które mogą zostać wykorzystane w działaniach, wspieranych w ramach tego kierunku. Ponieważ łączą one korzyści ekonomiczne, społeczne z ekologicznymi to w naturalny sposób sprzyjają wdrażaniu zrównoważonego rozwoju. Bardzo ważne staje się szerokie upowszechnianie informacji o takich możliwościach. Informacja taka powinna być dostępna m.in. na stronach internetowych instytucji bezpośrednio współpracujących z beneficjentami, powinna być też publikowana w formie papierowej itp.

Na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych i nasyconych obiektami o wartości kulturowej wyjątkowo ważne jest znalezienie umiejętnego wyważania pomiędzy udostępnianiem ich turystom, kreowaniem wokół nich działalności usługowej przynoszącej wzrost lokalnym gospodarkom i tworzącym miejsca pracy, z zachowaniem ich unikatowych wartości poprzez skalę, formę i czas udostępniania.

Prognozuje się, że przewidywane zmiany, jakie zajdą w efekcie wdrażania tego działania w strukturze gospodarki nie będą duże nawet na poziomie lokalnym, a ich oddziaływanie na środowisko będzie jeszcze mniejsze ze względu małą liczbę beneficjentów (30 tys. osób). Oznacza to, że rocznie wspierane będą 2-3 projekty na terenie jednej gminy wiejskiej. Sądzić należy, że skala, co najmniej 3 razy większa dałaby zdecydowanie lepszy efekt synergiczny dla lokalnych gospodarek i społeczności.

DZIAŁANIE: PODSTAWOWE USŁUGI DLA GOSPODARKI I LUDNOŚCI WIEJSKIEJ

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	Pozytywny	bezpośrednie i pośrednie. Natychmiastowe i w dłuższej perspektywie czasowej.
	pozytywny z elementami negatywnymi	pośrednie, krótko- i średniookresowe
	Pozytywny	bezpośrednie i pośrednie, natychmiastowe i w dłuższej perspektywie czasowej.
	Pozytywny
	negatywny, możliwe oddziaływania pozytywne
	Pozytywny
	Pozytywny
	Pozytywny	pośrednie, krótko- i średniookresowe

Komentarz:

Opisywane działanie ma istotne znaczenie dla wypełnienia przez Polskę wymagań prawa ekologicznego i przyczyni się do osiągnięcia przez mieszkańców terenów wiejskich minimum cywilizacyjnego. Dla oceny efektów ważna jest znajomość skali tego działania, liczby beneficjentów, czy będą preferowane rozwiązania systemowe, czy też indywidualne (co nie jest w PROW przedstawione). W przypadku projektów indywidualnych istotne jest wskazanie - czego brak w dokumencie - czy możliwe będzie udzielanie wsparcia gospodarstwom domowym tak, by rozwiązywały one problem zagospodarowania ścieków we własnym zakresie, co jest z ekonomicznego i ekologicznego względu korzystne - (na terenach wiejskich może być wielokrotnie tańsze od budowania sieci kanalizacyjnej). Z opisu działania nie wynika też, w jaki sposób zapewnione zostanie uzyskanie wysokiego efektu ekologicznego przy najniższych kosztach inwestycyjnych, a następnie eksploatacyjnych.

Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenach wiejskich generalnie niesie za sobą poprawę w gospodarowaniu zasobami wodnym i zmniejszenie wielkości ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do wód ze źródeł punktowych. Pamiętać jednak należy, że podłączenie gospodarstw do wodociągów powoduje znaczący wzrost poboru wody, a tym samym i ilości ścieków. Niezbędne jest dostrzeganie tej zależności przy wspieraniu budowy wodociągów w ramach opisywanego działania.

Poprawa jakości środowiska zwiększenie niezawodności dostaw energii i ułatwienie dostępu Internetu stwarza szansę na rozszerzenie aktywności gospodarczej na inne dziedziny, a nie tylko rolnictwo. Sądzić należy, że mogą tu dominować działania prośrodowiskowe jak agro- i eko-turystyka, choć także można spodziewać się potencjalnie prób lokalizowania także działalności uciążliwej dla środowiska.

Planowane inwestycje z zakresu infrastruktury ochrony środowiska nie są łączone z działaniami edukacyjnymi. Ogranicza to ich pozytywny wpływ na środowisko i świadomość społeczeństwa. Ich połączenie mogłoby z jednej strony przyczynić się do ograniczenia zużycia zasobów, a poprzez zmniejszony strumień zanieczyszczeń wpływać na ograniczenie wydatków na ochronę środowiska. Dotyczy to np. usług energetycznych, których rozwój nie musi oznaczać budowy nowych mocy produkcyjnych, ale może obejmować także działania służące oszczędzaniu energii (co może spowodować, że potrzeby są bezkonfliktowo zaspokajane).

Nie jest możliwe dokonanie oceny zakresu potencjalnych oddziaływań, ze względu na brak wskazania ilości potencjalnych beneficjentów tego działania. W przypadku małej ich ilości, oddziaływania będą miały przede wszystkim lokalny charakter, przy większej ilości korzystających z tej formy pomocy, efekty ale i skutki dla środowiska mogą osiągnąć skalę szerszą.

DZIAŁANIE: ODNOWA I ROZWÓJ WSI

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	pozytywny	pośrednie, średnio- i długookresowe
	pozytywny	bezpośrednie i pośrednie, średnio- i długookresowe
	pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne	pośrednie, średnio- i długookresowe
	pozytywny	bezpośrednie i pośrednie o różnej perspektywie czasowej (w tym oddziaływania natychmiastowe)
	pozytywny, możliwe oddziaływania negatywne	pośrednie, średnio- i długookresowe

Komentarz:

Jednym z istotnych celów wyjazdów turystycznych jest zapoznawanie się z kulturą duchową i materialną regionu, do którego się podróżuje. Zły stan walorów kulturowych ogranicza lub wręcz eliminuje ich atrakcyjność turystyczną. Jednocześnie dobry stan zabytków kultury wpływa pozytywnie na ludność miejscową, pokazując wagę i rolę innych wartości, nie tylko materialnych. Wszystkie sześć kierunków wykorzystania środków w tym działaniu może mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na poprawę stanu i wykorzystanie istniejących wartości kulturowych.

Jest to działanie niezwykle potrzebne dla zachowania i ochrony walorów kulturowych. Jego wdrażanie powinno prowadzić do wzmocnienia znaczenia przestrzeni publicznej oraz wartości turystycznych terenów, na których realizowane będą przedsięwzięcia. W niektórych przypadkach może ona jednak doprowadzić do potencjalnych oddziaływań negatywnych - na obszarach podmiejskich, czy bardzo atrakcyjnych turystycznie, znacząca poprawa stanu dóbr kultury, podniesienie wartości przestrzeni publicznej oraz większe nasycenie usługami turystycznymi może prowadzić do nadmiernej presji do osiedlania się, z wieloma negatywnymi cechami jak: zawłaszczanie cennych przyrodniczo terenów, wzrost indywidualnego transportu samochodowego, czy też tworzenie enklaw zamkniętych społeczności ludzi bogatych. Przeciwdziałać temu może prawidłowe planowanie przestrzenne i skuteczne egzekwowanie przepisów prawa lokalnego w tym zakresie.

Wadą działania jest ograniczenie wsparcia do obiektów publicznych, bez pomocy pozostają tym samym istotne walory kulturowe (zabudowa zagrodowa, drobne zabytki techniki wiejskiej) znajdujące się w rękach prywatnych.

Warto podkreślić, że wykorzystanie dóbr kultury i obiektów turystycznych, jak i innych obiektów publicznych do promowania ekoinnowacyjnych rozwiązań ma istotne znaczenie edukacyjne. Dotyczy to zarówno mieszkańców, jak i przyjezdnych, w tym turystów.

DZIAŁANIE: TWORZENIE I ROZWÓJ MIKROPRZEDSIĘBIORSTW

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe, pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe, pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi
	pozytywny z elementami negatywnymi	możliwe bezpośrednie oddziaływania pozytywne, oddziaływania negatywne o charakterze pośrednim
	pozytywny z elementami negatywnymi	bezpośrednie, krótko- i średniookresowe
	pozytywny z elementami negatywnymi	długotrwałe, pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	zarówno bezpośrednie jak i pośrednie
	pozytywny z elementami negatywnymi	pośrednie, długookresowe

Komentarz:

Ze względu na podobieństwo oddziaływań na środowisko powstających w ramach tego działania z oddziaływaniami działania pierwszego w tej osi: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, ze względu na identyczny zakres wsparcia (różniący się jedynie potencjalnymi beneficjentami) uzasadnienie dokonanej oceny jest takie same jak w działaniu pierwszym.

II.2.4. OŚ 4 LEADER

II.2.4.1. OPIS OGÓLNY OSI

LEADER jest podejściem przekrojowym, umożliwiającym realizowanie przede wszystkim działań planowanych w ramach Osi 3. Celem podejścia typu LEADER jest budowa aktywnego społeczeństwa obywatelskiego, aktywizowanie działań mieszkańców na rzecz wspólnoty lokalnej i szersze, niż w chwili obecnej, włączanie społeczności wiejskich do procesów współdecydowania o kierunkach i sposobach rozwoju lokalnego.

W ramach Osi 4 przewidziano realizację trzech działań: Lokalne Strategie Rozwoju, Współpraca międzyregionalna i międzynarodowa oraz nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące lokalnych grup działania.

Z oczywistych względów najwięcej zależności w realizacji tych działań z problematyką ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju występuje i będzie miało swój realny wpływ na nie, w przypadku działania pierwszego Osi 4 tj. Lokalne Strategie Rozwoju. One to, bowiem rzutować będą prawie bezpośrednio na decyzje w odniesieniu do kierunków i zasad większości inicjatyw dla danego obszaru, który znajdzie się w ich zasięgu, a konkretnie - w kręgu zainteresowań danej Lokalnej Grupy Działania (LGD). Od profilu merytorycznego członków poszczególnych grup będzie zależeć stopień rozwinięcia danej problematyki w konkretnej strategii. Jeśli wiec w LGD nie będzie uczestnictwa osób zainteresowanych problemami ochrony środowiska, co nie jest przecież ani obowiązkowe ani w omawianym dokumencie wskazane jako szczególnie pożądane, to można przypuszczać, że aktywizowanie się społeczności lokalnych nie będzie w wystarczającym stopniu uwzględniało zagadnień środowiskowych. Meritum tych problemów wymaga, bowiem specjalistycznej wiedzy i determinacji dla jej wdrożenia. PROW takiej determinacji nie zawiera i nie tworzy dla niej sprzyjających warunków - choć deklaruje w wielu miejscach przesłanki i cele dla lepszego wykorzystania zasobów, w tym przyrodniczych.

Jako niekorzystne należy uznać wskazanie w dokumencie PROW jedynie na możliwość realizacji poprzez oś 4 celów osi 3, a więc również tylko działań osi 3. Natomiast Rozporządzenie 1698/2005 (art. 64) wskazuje, iż możliwe jest wspieranie zapisanych w strategiach lokalnych operacji zgodnych z celami wszystkich trzech osi, a w KPS zapisana była jedynie preferencja dla działań osi 3. Ze środowiskowego punktu widzenia niekorzystne jest pominięcie działań proponowanych w ramach osi 2, niektóre z nich posiadają potencjał do prośrodowiskowej aktywizacji społeczności lokalnych. Np. Realizacja programów rolnośrodowiskowych, czy dotychczas nie uwzględnionych w PROW inwestycji nieprodukcyjnych może zachęcać np. do podejmowania się działalności agroturystycznej gdyż tego typu działania zwiększają często turystyczną atrakcyjność gospodarstw rolnych terenów, na których są one położone. W ramach strategii przygotowywanych przez grupy LGD mogą np. zostać zapisane takie priorytety środowiskowe, które odnosić się będą do wyznaczenia priorytetowych terenów do wdrażania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych oraz propagowania wśród rolników ich realizacji.

II.2.4.2. OPIS OGÓLNY DZIAŁAŃ W RAMACH OSI

DZIAŁANIE: LOKALNE STRATEGIE ROZWOJU - POPRAWA JAKOŚCI ŻYCIA ORAZ RÓŻNICOWANIE DZIAŁALNOŚCI NA OBSZARACH WIEJSKICH

Celem działania jest wsparcie projektów działań lokalnych przyjętych przez Lokalne Grupy Działania (LGD) i zatwierdzonych przez Samorząd Wojewódzki. Projekty uzyskujące wsparcie winny wg zapisów PROW odnosić się do działań proponowanych w ramach Osi 3, lub przyczyniać się do poprawy jakości życia i/lub większego zróżnicowania działalności gospodarczej na terenach objętych działaniem.

Wpływ wdrażania strategii rozwoju na osiąganie celów środowiskowych jest silny i dlatego ich uwzględnienie powinno być jednym z kryteriów tworzenia LGD. Tak jednak nie jest. W strukturze Lokalnych Grup Działania wymagane jest w PROW partnerstwo uczestników z sektora gospodarczego i społecznego, ale wśród szczególnie pożądanych uczestników nie ma przywołania specjalistów od spraw ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. Może to prowadzić do sytuacji, w której lokalne strategie, nawet wbrew woli ich twórców, mogą potencjalnie przynosić niepożądane, negatywne skutki dla środowiska przyrodniczego.

Wsparcie wnioskodawców zwracających się o pomoc w realizacji przedsięwzięć Lokalnych Strategii Rozwoju przygotowanych zgodnie z podejściem LEADER przynieść powinno pozytywny wpływ na środowisko. Tak się jednak stanie jedynie wtedy, gdy w praktyce nie będzie braku równowagi - choćby liczebnej - pomiędzy projektami dotyczącymi bezpośrednio, lub pośrednio problemów ochrony środowiska, a projektami nie uwzględniającymi tych zagadnień. Chodzi o to, by w końcowym efekcie wdrażania PROW nie okazało się, że projektów, które podejmowały zagadnienia ekologiczne, lub przynajmniej je respektowały, było wdrażanych w latach 2007-2013 znacznie mniej, niż przedsięwzięć, których skutki dla środowiska były negatywne.

Omawiane działanie może mieć potencjalnie duży wpływ na jakość środowiska w Polsce, przede wszystkim, dlatego, że zakłada się, iż faktycznie wsparcie dla LEADER'a dotyczyć będzie aktywności społecznej na 40-50% obszarów wiejskich, co oznacza, że oddziaływania obejmą teren co najmniej 40-50% powierzchni Polski.

Tym niemniej należy brać pod uwagę, że pozytywne oddziaływanie realizacji Lokalnych Strategii Rozwoju będzie osiągnięte w takim procencie, w jakim samorządy województw zatwierdzające te strategie wykażą należyte rozumienie problematyki gospodarki przestrzennej, jako i warunku, ale i jednego z celów, aktywności dla rozwoju obszarów wiejskich.

DZIAŁANIE: WSPÓŁPRACA MIĘDZYREGIONALNA I MIĘDZYNARODOWA

Celem działania jest wspieranie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej realizowane przez LGD i zatwierdzanej przez samorządy wojewódzkie. Dzięki temu działaniu powinno nastąpić przenoszenie dobrych rozwiązań - wdrożonych w innych regionach i/lub krajach - na grunt lokalny. Bardzo istotnym ograniczeniem wsparcia jest to, że projekty uzyskujące wsparcie nie mogą ograniczać się jedynie do wymiany doświadczeń, ale muszą również zakładać realizację wspólnych działań przez partnerów biorących udział w projekcie i w oparciu o lokalne zasoby. Powinno to przyczynić się do uzyskiwania rzeczywistych efektów współpracy, nie ograniczających się jedynie do podnoszenia poziomu wiedzy osób uczestniczących w wymianie.

Rzeczywisty skutek tego działania dla zrównoważonego rozwoju zależeć będzie przede wszystkim od stopnia uwzględnienia kwestii środowiskowych w lokalnych strategiach i chęci włączenia tych zagadnień do planu działań LGD. Jeżeli ochrona środowiska będzie istotnym elementem programu działań należy się spodziewać, że w trakcie wymiany pozyskiwane będą informacje na temat doświadczeń we wdrażaniu dobrej praktyki ekologicznej, które następnie będą przenoszone (i wdrażane) na grunt lokalny. Jeżeli będą one pomijane, to współpraca w ramach tego działania nie będzie miała istotnego wpływu na ochronę środowiska i zrównoważony rozwój.

DZIAŁANIE: NABYWANIE UMIEJĘTNOŚCI, AKTYWIZACJA I KOSZTY BIEŻĄCE LOKALNYCH GRUP DZIAŁANIA

Celem działania jest wsparcie działalności Lokalnych Grup Działania poprzez wspieranie doskonalenia zawodowego osób biorących udział w przygotowaniu lub wdrażaniu Lokalnych Strategii Rozwoju, prowadzenie działań aktywizujących na obszarze programowania tych strategii oraz wspieranie działalności bieżącej LGD.

O ile jednak udzielanie wsparcia dla działalności bieżącej wydaje się być zrozumiałe i nie budzi zastrzeżeń (trudno się, bowiem spodziewać, że LGD będą aktywnie działać bez wsparcia ich funkcjonowania bieżącego) i w zasadzie nie wymaga bardziej szczegółowego uzasadnienia i opisu, to dwa elementy tego działania powinny zostać opisane bardziej szczegółowo. Niestety w PROW elementy te nie zostały w wystarczającym stopniu uwzględnione. Uzasadnienie działania w zasadzie stanowi powtórzenie zapisów jego celu, brak jest wskazania na kryteria dostępu dla beneficjentów, brak jest uzasadnienia, dlaczego wnioski o pomoc mogą wykraczać poza działania przyjęte przez LGD i zatwierdzone przez samorządy wojewódzkie. Stąd rodzi się domniemanie, że rzeczywistym celem tego działania jest wsparcie bieżącej pracy i funkcjonowania LGD, a dwa pozostałe kierunki prac mają w jego ramach marginalne znaczenie.

Tym niemniej, podobnie jak w pozostałych działaniach wdrażanych w ramach tej osi ich rzeczywiste (a także pośrednie) oddziaływania na stan środowiska zależeć będą przede wszystkim od znaczenia, jakie zagadnienia ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju odgrywać będą w pracach Lokalnych Grup Działania i na ile znajdą one odzwierciedlenie w przygotowanych przez nie strategiach rozwoju lokalnego.

II.2.4.3. OCENA SZCZEGÓŁOWA

DZIAŁANIE: LOKALNE STRATEGIE ROZWOJU - POPRAWA JAKOŚCI ŻYCIA ORAZ RÓŻNICOWANIE DZIAŁALNOŚCI NA OBSZARACH WIEJSKICH

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


	pozytywny z elementami negatywnymi	bezpośredni, natychmiastowy, ale także pośredni długofalowy
	zdecydowanie pozytywny	pośredni, długofalowy
	pozytywny z elementami negatywnymi	pośredni, długofalowy
	pozytywny z elementami negatywnymi	bezpośredni, natychmiastowy, ale także pośredni długofalowy
	mieszany	bezpośredni, natychmiastowy, ale także pośredni długofalowy
	mieszany	bezpośrednie i pośrednie o różnym czasie ich ujawniania.
	pozytywny z elementami negatywnymi	bezpośredni, natychmiastowy, ale także pośredni długofalowy
	pozytywny z elementami negatywnymi	pośredni, długofalowy

Komentarz:

Strategie lokalne powinny odnosić się do szerokiego zakresu problemów. Ponieważ zapewnienie właściwej jakości środowiska przyrodniczego staje się coraz częściej ważnym celem działalności społeczności lokalnych to można się spodziewać, że kwestie te znajdą swoje odzwierciedlenie także w tych strategiach. Wymagać to będzie współpracy grup lokalnych ze specjalistami w tej dziedzinie. Niestety takiego wskazania zabrakło w PROW.

Proekologicznie zorientowana strategia lokalna ma szansę odnieść się do zagadnień zrównoważonego rozwoju - m.in. potrzeb racjonalnej konsumpcji (m.in. poprzez wskazywanie korzyści z wykorzystania dóbr niematerialnych), zmniejszania potrzeb transportowych i wspierania transportu publicznego (jest to o tyle ważne, że nie tylko na obszarach zurbanizowanych transport jest często głównym źródłem przekraczania dopuszczalnych standardów jakości powietrza). Brak współpracy ze specjalistami ochrony środowiska może jednak doprowadzić do tego, że kwestie te nie zostaną uwzględnione, czego efektem będzie wzrost zużycia zasobów i zanieczyszczenia środowiska.

Lokalne Strategie Rozwoju mogą potencjalnie nieść również pewne zagrożenia dla środowiska. Ich celem jest podnoszenie poziomu życia społeczności lokalnych. Jeśli jest on widziany bardzo wąsko - jedynie jako podnoszenie dobrobytu materialnego, to przekładać się będzie na wzrost konsumpcji zasobów, w tym także przestrzeni. Przyniosłoby to negatywne oddziaływania na środowisko.

Ze względu na planowaną do objęcia tym działaniem dużą część powierzchni kraju, szczególnego znaczenia nabierają kwestie właściwego zarządzania przestrzenią. W tworzonych programach i strategiach powinna być ona traktowana jako zasób, podlegający podobnie jak inne zasoby naturalne, ochronie przed dewastacją i zawłaszczaniem. Przy takim rozumieniu przestrzeni wpływ na gospodarowanie nią poprzez wsparcie inicjatyw LEADER będzie duży, ale nie można powiedzieć na ile pozytywny, a na ile będą to oddziaływania niekorzystne. Pojęcie przestrzeni jako zasobu, problemy jej wyczerpywania się dla niektórych funkcji (np. kurczenie się przestrzeni turystycznej, przestrzeni rekreacyjnej wokół miast i przestrzeni dla upraw rolnych zagarnianej przez urbanizację) są trudne jeszcze do uświadomienia. W PROW brak jest jednak ukierunkowania na takie właśnie podejście do gospodarowania przestrzenią w ramach LEADER'a.

LEADER niesie w sobie ogromny potencjał wsparcia dla lokalnych zasobów kultury -zarówno materialnej jak i duchowej - jako elementu kluczowego w budowaniu lokalnych strategii rozwoju. Może mieć to niezwykle pozytywny wpływ na świadomość mieszkańców - wrażliwość na tradycję i historię miejsca zamieszkania oraz bezpośrednie obcowanie z obiektami materialnymi i przejawami żywej kultury współczesnej, sprzyjają troskliwemu traktowaniu spraw kultury w dokumentach planistycznych. Jednakże należy wymagać by we wspieranych przez PROW strategiach rozwoju odwoływać się faktycznie do wartości kulturowych regionu, a nie tylko jej wybranych elementów i walorów estetycznych regionu podkreślanych zwykle dla celów promocyjnych, co w dobie panującego marketingu jest zbyt dużym uproszczeniem. Jak się jednak wydaje oceniany dokument nie spełnia powyższego oczekiwania w wystarczającym stopniu, co rodzi zagrożenie "instrumentalnego" traktowania wartości kulturowych w ogólnych celach strategii rozwoju.

DZIAŁANIE: WSPÓŁPRACA MIĘDZYREGIONALNA I MIĘDZYNARODOWA

Kryteria oceny, dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny z elementami negatywnymi	bezpośredni, natychmiastowy ale także pośredni długofalowy
		pozytywny z elementami negatywnymi	bezpośredni, natychmiastowy ale także pośredni długofalowy
		mieszany	pośredni, długofalowy

Komentarz:

Jak to napisano w ocenie ogólnej działania, jego wpływ na środowisko i zrównoważony rozwój będzie zależał od znaczenia, jakie zagadnienia te będą odgrywały w Lokalnych Strategiach Rozwoju. Ponieważ w PROW zakłada się, że beneficjenci działania będą zobowiązani do fizycznego wykorzystania doświadczeń nabytych w wyniku współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej, możliwe jest uzyskanie korzystnego wpływu współpracy na faktyczną poprawę efektywności wykorzystania zasobów. Będzie to jednak możliwe tylko wtedy, gdy Lokalne Grupy Działań będą prowadziły prace w tym zakresie.

Podobne uwagi odnoszą się do oddziaływania na zasoby kulturowe. Odwołanie się do tych wartości polegać będzie głównie na wymianie doświadczeń (np. w odniesieniu do sposobu wykorzystania lokalnych zasobów kulturowych w rozwoju lokalnym), a nie faktycznego przenoszenia zasobów z regionu do regionu (choć - w ograniczonym zakresie także takie działania są możliwe, np. jako realizacja imprez integracyjnych, festiwali kultury, etc.).

Również wpływ działania na poziom świadomości ekologicznej zależeć będzie od znaczenia tych zagadnień w działalności grup lokalnych. W przypadku, gdy celem działania będzie jedynie zapewnienie szybkiego wzrostu gospodarczego (z pominięciem uwarunkowań ekologicznych tego procesu) skutki jego wdrażania mogą być potencjalnie negatywne dla poziomu świadomości ekologicznej społeczności lokalnych (ugruntowanie przekonania, że możliwy jest rozwój bez uwzględniania potrzeb ochrony środowiska).

Negatywne oddziaływanie na środowisko będzie występować wtedy, gdy następować będzie rozszerzanie aktywności gospodarczej na obszarach pogranicznych, bez ujednolicania wymogów środowiskowych (np. z powodów administracyjnych, prawnych i innych) dla współpracujących terytoriów, lub wówczas gdy, realizowane będą duże imprezy plenerowe bez uwzględniania wymagań ochrony środowiska.

DZIAŁANIE: NABYWANIE UMIEJĘTNOŚCI, AKTYWIZACJA I KOSZTY BIEŻĄCE LOKALNYCH GRUP DZIAŁANIA

Kryteria oceny dla których zidentyfikowano istnienie zależności pomiędzy proponowanym działaniem, a kryterium:


		pozytywny z elementami negatywnymi	pośredni, długofalowy
		mieszany	pośredni, długofalowy

Komentarz:

Podobnie jak w przypadku innych działań w ramach tej osi rzeczywisty wpływ zależeć będzie od tego na ile strategie lokalne uwzględniać będą zasady zrównoważonego rozwoju. Jeśli będą one uwzględnione to działania będą realizowane spójnie z tymi zasadami i będą przyczyniać się do generowania korzyści ekologicznych - przede wszystkim w skali lokalnej, ale potencjalnie także w skali regionu. W przypadku, gdy zagadnienia te nie zostaną uwzględnione, wdrażanie działania może potencjalnie generować skutki negatywne dla środowiska przyrodniczego.

Działanie powinno przyczynić się do wzrostu poziomu wiedzy mieszkańców terenów wiejskich, co pośrednio powinno wpłynąć pozytywnie na stan ich świadomości ekologicznej (pod warunkiem przyjęcia założenia, że osoby z wyższym poziomem wiedzy reprezentują wyższy poziom wrażliwości środowiskowej). Jednak rzeczywisty poziom wpływu tego działania na świadomość (a także w pewnym stopniu kierunek tego wpływu) - jak to już wskazano powyżej - zależeć będzie od stopnia i sposobu uwzględnienia zagadnień ochrony środowiska we wdrażanych strategiach lokalnych. Jeżeli kwestie te w Strategii będą pominięte, to realizacja działania może mieć potencjalnie negatywne skutki (gdy uznane zostanie, że możliwy jest rozwój gospodarczy i społeczny bez uwzględniania barier środowiskowych dla tego wzrostu).

II.2.5. KRAJOWA SIEĆ OBSZARÓW WIEJSKICH

Ocena: Główną ideą sieci jest wymiana informacji i doświadczeń pomiędzy wszystkimi partnerami działającymi na rzecz rozwoju obszarów wiejskich i budowania aktywnego oraz zintegrowanego społeczeństwa na terenach wiejskich. Wielostronne partnerstwo ma być budowane wokół innowacyjnych rozwiązań służących zrównoważonemu rozwojowi i rozwiązywaniu problemów społecznych. Prowadzić ma ono do synergicznych efektów wynikających z dzielenia się doświadczeniami i podejmowania wspólnych działań w oparciu o wspólne korzystanie z posiadanych zasobów, a więc bardziej efektywne. Idea powstania sieci wydaje się pożądana i celowa z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska pod warunkiem, że środki będą głównie służyć wspieraniu organizacji wykazujących się inicjatywnością, przedsiębiorczością i eko-innowacyjnym podejściem do rozwoju terenów wiejskich, a nie jedynie wspieraniu działalności administracyjnej biur.

Komentarz: Powstanie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich należy do inicjatywy państwa członkowskiego i jej utworzenie może być finansowane ze środków zarezerwowanych na pomoc techniczną programu rozwoju obszarów wiejskich. Krajowa Sieć stanowić będzie część Europejskiej Sieci, a zatem dąży się do stosunkowo znaczącej integracji instytucjonalnej w ramach EFRROW. Polskie programy przewidują podjęcie odpowiednich działań na rzecz utworzenia Sieci. Z punktu widzenia wymogów ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju powstanie takiej Sieci w przewidywanej instytucjonalnej formie nie jest działaniem rodzącym problem. Wymienione jako propozycja instytucje jakie miałyby skupiać się w ramach KSOW nie skłaniają do wyrażenia jednoznacznej opinii w świetle oczekiwań, co do monitorowania przekształceń zachodzących na tych terenach, z punktu widzenia propagowania prośrodowiskowych postaw ludności i podejmowania w tym duchu lokalnych decyzji.

II.2.6. TRANSGRANICZNE ODDZIAŁYWANIE NA ŚRODOWISKO

Praktycznie wszystkie prowadzone działania ze względu na swój charakter będę dotyczyły jedynie obszaru naszego kraju, a oddziaływanie poszczególnych projektów będzie miało przede wszystkim charakter lokalny. Jednocześnie oddziaływania negatywne, które głównie mogą, choć nie muszą dotyczyć będą utraty różnorodności biologicznej czy lokalnych stosunków wodnych nie będą miały charakteru transgranicznego. Jedynie w przypadku realizacji projektów w bezpośredniej bliskości granicy państwa i to jedynie projektów w stosunku, do których wymagane będzie przeprowadzenie postępowania w zakresie oceny oddziaływania na środowiska takie zagrożenie potencjalnie może być identyfikowane. Tym samy w odniesieniu do samego PROW nie stwierdzono oddziaływania transgranicznego wymagającego uruchomienia procedury zapisanej w Konwencji z Espoo, a potwierdzonej Prawem Ochrony Środowiska.

II.2.7. WSPÓŁZALEŻNOŚCI Z PROGNOZAMI ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO INNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH (W ZAKRESIE PODOBNYCH ZAGADNIEŃ)

Przedmiotem porównania była zarówno przyjęte prognozy oddziaływania na środowisko projektów dokumentów ogólnokrajowych⁴¹ jak i projektów regionalnych programów operacyjnych.

Przegląd prognoz dotyczących projektów strategicznych ogólnokrajowych pozwala na następujące konkluzje:

- potwierdzają one, że działania służące poprawie infrastruktury ochrony środowiska będą skutkować poprawą jakości środowiska oraz zdrowotnych warunków środowiskowych;

- identyfikowane w nich są poważne konflikty pomiędzy rozwojem infrastruktury transportowej a celami ochrony przyrody i różnorodności biologicznej, stąd potrzeba znacznego wzmocnienia w konkretnych projektach inwestycji pozycji obszarów chronionych - zwłaszcza stanowiących sieć Natura 2000;

- widzi się w nich szansę na zrównoważony rozwój terenów wiejskich jest wspieranie aktywacji gospodarczej działalności poza rolniczej w szczególności opierającej się na rozwiązaniach proekologicznych jak np.: odnawialne źródła energii, rolnictwo ekologiczne czy eko- lub agro- turystyka;

- sugeruje się w nich, że przeciwdziałanie lokalnym konfliktom występującym na terenach wiejskich pomiędzy intensyfikacją produkcji rolnej, rozwojem przemysłu rolno-spożywczego, usługami na terenach wiejskich wywierającymi presję na środowisko jak np. masowa turystyka wymaga zastosowania jasno określonych kryteriów i procedur wyboru projektów, które będą zbudowane w nawiązaniu do zasad zrównoważonego rozwoju włączając w to oceny oddziaływania na środowisko zwłaszcza dla obszarów Natura 2000.

Przegląd prognoz wykonanych do projektów regionalnych programów rozwoju regionalnego na lata 2007-2013 pozwala na stwierdzenie, że w większości nie odnoszą się one bezpośrednio do terenów wiejskich, co jest oczywistą konsekwencją struktury regionalnych programów operacyjnych, które nie uwzględniały tej tematyki. Identyfikowane oddziaływania na środowisko planowanych do realizacji priorytetów, celów szczegółowych nie analizują skutków środowiskowych z punktu widzenia konsekwencji dla jakości środowiska i jakości życia mieszkańców terenów wiejskich. Jako korzystne należy uznać to, że większość prognoz odnosi się do skutków środowiskowych programów względem terenów chronionych, które w przeważającej części zlokalizowane są na terenach otwartych. Programy - co podkreślają Prognozy - poprawią stan środowiska i stan zdrowotności mieszkańców województw, przez co należy rozumieć również poprawę warunków panujących na terenach wiejskich. Jak widać w tych ograniczonych kwestiach Prognoza PROW jest zbieżna z prognozami regionalnymi.

Generalnie należy stwierdzić, że prognoza dla KPS nie odbiega zarówno zakresem jak i oceną i rekomendacjami od prognoz wykonanych dla strategicznych dokumentów ogólnokrajowych i regionalnych programów operacyjnych, a dotyczących bezpośrednio lub pośrednio obszarów wiejskich.

II.3.

PODSUMOWANIE - KONKLUZJA KOŃCOWA

Pozytywne oddziaływania PROW na środowisko zdecydowanie przeważają nad negatywnymi, ale (także w powiązaniu z innymi planami, programami i przewidywanymi działaniami) są niewystarczające do osiągnięcia w stosunku do obszarów wiejskich Polski strategicznych celów środowiskowych na odpowiedni okres (w tym celu Ramowej Dyrektywy Wodnej, celu 2010, ani właściwego stanu ochrony gatunków i siedlisk sieci Natura 2000). W szczególności nie pozwolą one na zahamowanie negatywnych trendów utraty różnorodności biologicznej, a jedynie na spowolnienie tempa tej utraty. Z drugiej jednak strony przeprowadzona analiza wykazała, że zarówno skutki środowiskowe jak i społeczne i gospodarcze wariantu "0" polegającego na nie wdrażaniu planowanych działań byłyby zdecydowanie niekorzystne.

Oceniając generalnie proponowane instrumenty Osi 1 trzeba stwierdzić, że powinny one sprzyjać zrównoważonemu rozwojowi obszarów wiejskich. Istotnym problemem na niektórych, wrażliwych terenach może być jednak skala intensyfikacji jaką będą one wywoływały. Mogą bowiem wystąpić zagrożenia w odniesieniu do walorów przyrodniczych, zwłaszcza różnorodności biologicznej. Zjawisko to będzie miało jednak na ogół charakter lokalny, a przeciwdziałać jemu powinny stawiane przy udzielaniu wsparcia wymogi: środowiskowe i sanitarne oraz w zakresie dobrej praktyki rolnej i leśnej, wzbogacone o rekomendacje niniejszej Prognozy.

Generalnym celem Osi 2 jest przyczynienie się do poprawy stanu środowiska oraz promowanie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich - ze środowiskowego punktu widzenia jest to najważniejsza oś Programu, a najwięcej pozytywnych oddziaływań należy się spodziewać w wyniku działań 2 i 3 tej osi, a więc "Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej" oraz "Programu rolnośrodowiskowego". Niektóre działania tej osi mogą jednak stanowić zagrożenie, jeśli będą źle, lub nieprawidłowo realizowane. Dlatego też muszą być one poddane niezbędnym ograniczeniom, poprzez stworzenie kryteriów dostępu lub kwalifikacji wniosków składanych przez beneficjentów oraz przez odpowiednie ustawienie wymogów, co do stosowanych praktyk rolniczych i leśnych. Dotyczy to przede wszystkim działań "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne" i "Odtwarzania potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych".

Oś 3 ze względu na szeroki charakter możliwych działań, obejmujący zarówno aspekty gospodarcze, społeczne, jak i środowiskowe, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi terenów wiejskich. Ważnym będzie by, obok wspierania infrastruktury ochrony środowiska prowadzona działalność gospodarcza bazowała na rozwiązaniach przyjaznych dla środowiska. Można się jednak spodziewać, że miejscami mogą także wystąpić skutki negatywne realizowanych działań. Poważnym problemem może być ich koncentracja na cennych przyrodniczo i turystycznie obszarach, gdzie powodować może, choć nie musi, lokalne pogorszenie jakości środowiska przyrodniczego lub utratę jego walorów.

Działania osi 4 powinny przyczyniać się do zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i zwiększania aktywności społecznej. Doświadczenia z obecnego zakresu wdrażania Programu LEADER wskazują, że przeważać będą zapewne oddziaływania pozytywne, trzeba się jednak liczyć z tym, że mogą również występować skutki negatywne -zależeć to będzie od wagi przykładanej do aspektów środowiskowych przy opracowywaniu strategii lokalnych i przy ich wdrażaniu.

W celu uzyskania bardziej korzystnego efektu realizacji PROW należałoby przede wszystkim:

•przeznaczyć większą ilości środków finansowych na działania służące ochronie różnorodności biologicznej i zasobów wodnych na terenach wiejskich, a więc na działania w ramach osi 2 i skierować je na działania 2 i 3;

•wprowadzić w ramach PROW niektóre interwencje uwzględnione w Rozporządzeniu Rady (WE) 1698/2005, a które nie zostały przewidziane do stosowania w Polsce. Powinny to być przede wszystkim:

- Płatności dla leśnych obszarów Natura 2000.

- Płatności leśnośrodowiskowe.

- Inwestycje nieprodukcyjne (i to zarówno dla obszarów rolnych, jak i leśnych).

- Zachęcanie do prowadzenia działalności związanej z turystyką.

- Odnowa wsi powinna być wykorzystywana w szerszym kontekście.

•uzupełnić zapisy Programu o kryteria dostępu związane z oddziaływaniami na środowisko - dotyczy to przede wszystkim takich działań jak: "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne" i "Odtwarzania potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych" oraz "Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem rolnictwa i leśnictwa";

Ponadto w dokumencie PROW powinien zostać wzbogacony rozdział dotyczący środowiska, a także powinny zostać dołączone wyniki uszczegółowionej w stosunku do dokumentu KPS analizy SWOT, przygotowanej zgodnie z zaleceniami niniejszej Prognozy co do zmiany podejścia do jej opracowania.

W wyniku przeprowadzonej oceny oddziaływania na środowisko PROW nie stwierdzono oddziaływania transgranicznego wymagającego uruchomienia procedury zapisanej w Konwencji z Espoo i w art. 48 Prawa Ochrony Środowiska.

III.

METODYKA PROGNOZY

III.1.

METODYKA

Przy wykonywaniu niniejszej Prognozy wykorzystano doświadczenia oraz metodykę oceny potencjalnych skutków środowiskowych ewentualnej realizacji zamierzeń zapisanych w dokumentach strategicznych. W Polsce została ona wypracowana po raz pierwszy w roku 2002 podczas prac wykonywanych, na zasadzie projektu pilotażowego, z inicjatywy Regionalnego Centrum Ekologicznego na Europę Środkową i Wschodnią (REC), nad "Ramową strategiczną oceną oddziaływania na środowisko Narodowego Planu Rozwoju na latach 2004-2006"⁴². Metodyka ta została udoskonalona przez zespół Instytutu na rzecz Ekorozwoju w trakcie prac nad "Prognozą oddziaływania na środowisko projektu Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007-2013" i jej aktualizacji^43, przeprowadzonych na zlecenie Ministerstwa Gospodarki i Pracy oraz nad "Prognozą oddziaływania na środowisko projektu Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013"⁴⁴. Na użytek niniejszej Prognozy metoda pracy została zmodyfikowana i dostosowana do specyfiki projektu "Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013".

Choć zespół pracujący nad niniejszą Prognozą miał bardzo krótki czas na jej wykonanie (tylko dwa miesiące), to w ramach tych prac można wyróżnić kilka etapów - w kolejnych fazach prac podejmowano następujące działania:

Etap I - Ustalenie listy kryteriów do oceny priorytetów PROW

Jako podstawę wyboru kryteriów przyjęto wypracowaną przy przygotowywaniu wcześniejszych prognoz listę kryteriów, której podstawą była lista 52 zsyntetyzowanych kryteriów wypracowanych w ramach prac nad wcześniej wspomnianą "Ramową strategiczną oceną..." Sformułowana ją na podstawie analizy ponad 100 dokumentów strategicznych -aktów prawnych Polski i Unii Europejskiej, ekologicznych konwencji międzynarodowych oraz najistotniejszych dokumentów o charakterze polityk i strategii z dziedziny ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. W pracach nad budowaniem pierwszej listy kryteriów wykorzystywano też kryteria służące ocenie integracji polityk sektorowych z polityką ekologiczną wypracowane przez Europejską Agencję Ochrony Środowiska, Europejskie Biuro Środowiskowe i Instytut na rzecz Ekorozwoju⁴⁵. Dokonano weryfikacji podstaw ustalania kryteriów poprzez aktualizację listy strategicznych dokumentów prawnych i o charakterze polityk, by uwzględnić zobowiązania płynące z nowych lub zaktualizowanych dokumentów. Jednocześnie wykorzystano zalecenia Komisji Europejskiej⁴⁶ oraz doświadczenia wynikające z podobnej prognozy wykonanej dla Walii.⁴⁷ Po przeanalizowaniu zakresu tematycznego KPS oraz stopnia jego ogólności dokonano weryfikacji listy kryteriów i dokonano pewnego ograniczenia ich liczby - przyjęto ostatecznie 28 kryteriów, uszeregowanych w 3 grupy⁴⁸:

• Kryteria formalne (6 kryteriów) do oceny dokumentu KPS, jako całości,

• Kryteria ogólne (17 kryteriów) do oceny przede wszystkim stopnia wdrażania zasad rozwoju zrównoważonego oraz tego na ile przyjazne dla środowiska są proponowane w KPS działania,

•Kryteria szczegółowe (5 kryteriów) do oceny bezpośredniego wpływu planowanych działań na stan różnych elementów środowiska.

Etap II - Ustalanie stopnia zależności między kryteriami a działaniami zapisanym w poszczególnych osiach w ramach w PROW

Przygotowano matrycę oddziaływań obejmującą ww. 22 kryteria ogólne i szczegółowe oraz 22 działania w ramach czterech osi. Przy pomocy tej matrycy dokonano oceny istnienia i stopnia zależności między kryteriami oraz działaniami, a także kwalifikując czy są one pozytywne czy negatywne z punktu widzenia celu opracowania prognozy czyli oddziaływania na stan środowiska, jego jakość i efektywność gospodarowania zasobami. Stopień tej zależności oceniano w skali od 0 do 3. Łącznie przeanalizowano 484 pól matrycy. Ocena ta przeprowadzona została odrębnie przez siedmiu członków zespołu wykonującego Prognozę, dla wszystkich pól matrycy. Po zestawieniu wyników tej oceny przygotowano zbiorczą matrycę, na której zaznaczono pola charakteryzujące się dużą siłą zależności (wybrano te pola, dla których średnia z ocen ekspertów była wyższa niż 2) oraz pola, dla których stwierdzono duże rozbieżności w ocenach zależności otrzymanych od poszczególnych ekspertów. W drodze "burzy mózgów" wraz z doproszonymi konsultantami (specjalizującymi się w takich dziedzinach jak: gospodarowanie wodą, gospodarka leśna i użytkowanie różnorodności biologicznej) dokonano weryfikacji tej drugiej kategorii pól i wybrane dołączono do pól o dużej sile zależności. Łącznie uznano, że blisko 40% pól charakteryzuje się silną zależnością. Pozwoliło to na skoncentrowanie się w trakcie przeprowadzania oceny tylko na tych zależnościach, między kryteriami a działaniami, które są istotne z punktu widzenia oddziaływania PROW na środowisko i możliwości wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju.

Etap III - Ocena i opis oddziaływań na środowisko oraz możliwości wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju wraz z rekomendacjami odnoszącymi się do dokumentu PROW

Dokonano oceny tylko tych zależności, które uznano za ważne, co pozwoliło na sformułowanie najważniejsze części raportu Prognozy zawierającej:

1) Ocenę ogólną osi - krótką i ogólną informację o spodziewanych oddziaływaniach.

2) Szczegółową ocenę osi i poszczególnych działań, ich charakterze pozytywnym lub negatywnym oraz ich rodzajach, bezpośrednie lub pośrednie, krótkoterminowe lub długoterminowe, skumulowane czy nie;

3) Komentarz - wyjaśnienia i uzasadnienie sformułowania powyższej oceny;

4) Rekomendacje dla całe osi - proponowane poprawki i uzupełnienia, rozwiązania alternatywne do dokumentu PROW - rekomendacje sformułowano na podstawie wyników ocen zarówno dotyczących kryteriów ogólnych, jak i szczegółowych.

Dokonano także oceny oraz sformułowano do nich komentarze i rekomendacje do dokumentu PROW wg kryteriów formalnych.

Łącznie sformułowano 72 rekomendacje, a wyniki przeprowadzonej oceny zawarte są w II części niniejszego opracowania.

Etap IV - Przygotowanie ostatecznego dokumentu Prognozy i jego konsultowanie

Po zestawieniu wszystkich ocen dla priorytetów i kierunków działań oraz wyników oceny dokumentu wg kryteriów formalnych oraz po przygotowaniu pozostałych części raportu, zawierających przede wszystkim opis stanu środowiska (obecny, po zrealizowaniu PROW i bez realizacji PROW tzw. opcja "0") ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich, sformułowano wersję roboczą raporty Prognozy. W ramach prac nad Prognozą Zespół autorski odbył cztery spotkania robocze, na których omawiano wyniki kolejnych etapów prac.

Przed przygotowaniem wersji ostatecznej raportu Prognozy zorganizowane zostało spotkanie weryfikacyjne z udziałem ekspertów zewnętrznych specjalizujących się w szczególności w aspektach przyrodniczych rozwoju terenów wiejskich jak i także w aspektach społecznych i ekonomicznych.

III.2.

POLA NIEPEWNOŚCI

W polskim systemie prawnym prognozy oddziaływania na środowisko dokumentów strategicznych na poziomie kraju czy regionu obowiązują od niecałych sześciu lat. Stąd nie wypracowano jeszcze w pełni praktyki zarówno co do niezbędnej zawartości informacji w dokumentach strategicznych (umożliwiałyby to bardziej prawidłowe wykonywanie prognoz), jak i jednoznacznej metody ich sporządzania; metodyka przeprowadzania prognoz jest we wstępnej fazie rozwoju. Powoduje to określone trudności przy wykonywaniu prognozy oddziaływania na środowisko. Mimo tych trudności niniejszy raport przygotowano z należytą starannością, zgodnie z wymogami prawa oraz obowiązującej dobrej praktyki w omawianym zakresie. Tym niemniej nie było możliwe wyjaśnienie niektórych pól niepewności i pozyskać wszystkich niezbędnych informacji. Mogło to wpłynąć na sposób oceny zidentyfikowanych oddziaływań. Dlatego też informacje te zostaną opisane w niniejszej części Prognozy.

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich jest dokumentem uszczegóławiającym zakres interwencji na obszarach wiejskich dokonywany w ramach tzw. II filaru Wspólnej Polityki Rolnej UE, a opisanych w sposób ogólny w Krajowym Planie Strategicznym Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Obejmuje on szeroki zakres planowanych działań, których realizacja może uzyskać wsparcie ze środków publicznych - zarówno wspólnotowych jak i krajowych. Jednocześnie opisy planowanych działań nie są skonkretyzowane - podają jedynie przykładowe rodzaje prac jakie będą podejmowane w ich ramach, nie zawierają one jednak bardziej szczegółowej informacji na temat wielkości projektu, a tym bardziej lokalizacji poszczególnych inwestycji. Wykonując prognozę oddziaływania na środowisko powinno się uwzględnić tę specyfikę poprzez dobór wskaźników, które wykorzystywane są do przeprowadzenia identyfikacji znaczących oddziaływań i oceny ich siły i wagi. Ze względu na bardzo krótki czas pracy nad niniejszą Prognozą⁴⁹ takie podejście nie było w pełni możliwe, brak było czasu na wypracowanie od podstaw zestawu kryteriów oceny, poddanie ich konsultacjom (z wyjątkiem konsultacji z Zamawiającym) oraz dokonanie ich ewentualnej modyfikacji w wyniku tych konsultacji. Stąd w niniejszej pracy wykorzystano wskaźniki, które powstały w ramach znacznie dłuższego procesu przygotowywania oceny strategicznej dla dokumentu "Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006", poddając je stosownej adaptacji - poprzez analizę nowych dokumentów strategicznych i aktów prawnych, które weszły w życie i/lub zostały opublikowane po terminie wykonywania tamtej oceny. Przyjęte kryteria swoim zakresem odnoszą się do tematyki około 100 krajowych i wspólnotowych dokumentów dotyczących ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju (w tym aktów prawnych i tzw. "dokumentów miękkich" - strategii, polityk, planów itp.). Rzeczywisty wpływ na środowisko działań planowanych w ramach PROW zależeć będzie m.in. od ilości indywidualnych projektów, które będą wdrażane w ramach poszczególnych działań, ich zakresu, sposobu uwzględnienia w nich zasad ochrony środowiska czy ich lokalizacji. Kwestii tych PROW nie jest w stanie przesądzić, zwłaszcza, że ich realizacja zależeć będzie w dużej mierze od indywidualnych decyzji rolników, grup producenckich, organizacji pozarządowych, podmiotów gospodarczych czy jednostek samorządowych występujących o wsparcie (a więc podejmujących decyzję czy przygotowanie wniosku oraz przeprowadzenie wszystkich koniecznych procedur daje wystarczający poziom prawdopodobieństwa uzyskania wsparcia) oraz od dostępnych środków finansowych na ich realizację, w tym także zabezpieczenia niezbędnych funduszy własnych czy też możliwości pokrycia niezbędnych wydatków do czasu ich refundowania w ramach PROW. Z tego punktu widzenia brakuje w Programie szczegółowej informacji o planowanych stawkach płatności dla wielu przedsięwzięć planowanych w ramach poszczególnych osi i działań - informacja taka pozwoliłaby na bardziej szczegółową i pełniejszą identyfikację potencjalnych oddziaływań, a także na ocenę czy możliwe jest nasilenie się problemów, które już są dostrzegane, czy też ich skala będzie się zmniejszała. Co więcej wstępna alokacja środków finansowych pomiędzy poszczególne działania nie wskazuje jaka będzie wielkość funduszy przeznaczonych na wsparcie poszczególnych prac w ich obrębie. W odniesieniu do niektórych z nich (np. "Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej", "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw" czy też "Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej") wielkość wsparcia dla poszczególnych kierunków prac będzie decydowała o sposobie wpływu tych działań na środowisko.

PROW nie przesądza także sposobu i warunków dostępności do pomocy, zwłaszcza w odniesieniu do ewentualnych kryteriów ekologicznych, które będą musiały być spełnione przez potencjalnych beneficjentów. Jest to o tyle istotne, że dla wielu działań zidentyfikowano możliwość wystąpienia mieszanych oddziaływań, a o tym czy będą to skutki pozytywne czy negatywne będą decydować właśnie te kryteria. Zespół oceniający przyjął a priori w większości przypadków, że realizowane działania nie będą mogły naruszać wymagań prawa ochrony środowiska oraz zostaną przy ich realizacji zachowane wszystkie procedury z tym związane (np. dotyczące obowiązku wykonywania oceny oddziaływania na środowisko dla wybranych rodzajów inwestycji). Brak jest jednak jednoznacznego przesądzenia w PROW, że tak się w praktyce stanie.

Znaczącym zakresem niepewności obarczona jest identyfikacja oddziaływań, które wystąpią w ramach działań Osi 4 - LEADER. Z jednej strony w PROW brak jest wymagań dotyczących włączania ekspertów ochrony środowiska w skład Lokalnych Grup Działania (bądź też obowiązku współpracy z takimi ekspertami), nie ma też wskazania, w jakim zakresie lokalne strategie powinny obejmować zagadnienia zrównoważonego rozwoju. Z drugiej jednak strony analiza programów LEADER realizowanych do chwili obecnej (zarówno w kraju, jak i w innych państwach członkowskich) wskazuje, ze zazwyczaj szeroko odnoszą się one do zagadnień przyrodniczych. Ponieważ jednak, jak to już powiedziano, kwestie te nie są w Programie jednoznacznie przesądzone, należy wskazać na istniejące tu pole niepewności przeprowadzonej oceny.

Jedną z podstaw prognozy oddziaływania na środowisko powinien być zestaw wskaźników w odniesieniu do których oceniany dokument będzie poddawany ewaluacji i monitoringowi. Analiza wskaźników ekologicznych służących do oceny dokumentu strategicznego, zmian ich wartości - zarówno w trakcie realizacji zaplanowanych działań jak i po ich zakończeniu - pozwala z jednej strony na ocenę, czy zagadnienia ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju zostały właściwie uwzględnione na etapie przygotowywania prognozy jak i na jednoznaczną ocenę wpływu projektowanych prac na środowisko przyrodnicze. Niestety w PROW nie przedstawiono wskaźników polityki ekologicznej, a w odniesieniu do proponowanych mierników realizacji celów tego dokumentu nie podano ich wartości bazowej i docelowej wskaźników. Utrudnia to pełną analizę możliwych skutków realizacji Programu⁵⁰.

Wiążę się z tym inne pole niepewności - brak w PROW analizy scenariuszowej zmian w polskiej gospodarce jakie zajdą w zależności od tego czy planowane w tym dokumencie działania zostaną zrealizowane w całości, w części czy w ogóle nie zostaną podjęte. W istotny sposób utrudniło to analizę zmian w środowisku jakie zajdą w przypadku braku realizacji Programu (tzw. wariant "0"). Autorzy prognozy nie mogąc oprzeć się na uzgodnionych przez Zleceniodawcę danych makroekonomicznych musieli dokonać autorskiej analizy potencjalnych zmian i na tej podstawie przeprowadzić prognozę prawdopodobnych oddziaływań tego wariantu na środowisko.

Jak wskazuje dotychczasowa praktyka realizacji Wspólnej Polityki Rolnej UE w Polsce wprowadzenie części instrumentów niezbędnych dla wdrożenia poszczególnych działań wymagać będzie ich uregulowania na drodze prawnej - stosownymi aktami prawnymi (przede wszystkim rozporządzeniami wykonawczymi). Niestety kwestie te nie zostały omówione w ocenianym projekcie PROW. Ogranicza to możliwość pełnej oceny, czy mechanizm wdrażania działań planowanych w ramach PROW uwzględniać będzie w wystarczającym stopniu wymogi ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju.

Istotną luka w wiedzy, na którą napotkano w trakcie wykonywania niniejszej prognozy jest niepewność co do możliwości wykorzystywania płatności rolno -środowiskowych oraz związanych z realizacja celów NATURA 2000 i Ramowej Dyrektywy Wodnej po 2009 roku, tj. po wejściu w życie w Polsce instrumentu wzajemnej zgodności (cross compliance). Instrument ten uczyni niektóre z dotychczasowych praktyk dobrowolnie wdrażanych przez rolników (za co otrzymują oni określone płatności) obowiązkowymi. Może to spowodować, że dalsze utrzymywanie dopłat z tytułu realizacji tych programów nie będzie - w świetle mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej - możliwe. Niestety brak jest w Programie nawiązania do tych kwestii, co utrudnia prognozowanie skutków środowiskowych z tym związanych.

Jak każda ocena oddziaływania na środowisko, tak i niniejsza Prognoza wykonana została zgodnie z zasadą przezorności ekologicznej, a więc przede wszystkim starano się zwracać uwagę na wszystkie, możliwe do zidentyfikowania, potencjalne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego, tak by móc sformułować jak najwięcej rekomendacji pozwalających na udoskonalenie PROW, w tym na uniknięcie lub co najmniej zminimalizowanie potencjalnych jej negatywnych oddziaływań. Dlatego też koncentrowano się głównie na zagrożeniach, a w nieco mniejszym stopniu uwypuklono spodziewane korzystne oddziaływania, jakich można się spodziewać w wyniku realizacji działań zapisanych w PROW. Nie oznacza to jednak, że je ignorowano i nie zostały one docenione.

LITERATURA

1. ABC "zielonego" miejsca pracy. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, 2003.

2. Agenda 21 Sprawozdanie z realizacji w latach 1992-2000. Wydanie IV Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska. Warszawa, październik 2000.

3. Alternatywna polityka transportowa w Polsce według zasad ekorozwoju" Raport 4/1999. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa, grudzień 1999.

4. Andrzejewski R.,Weigle A. (red.), Różnorodność biologiczna Polski Drugi polski raport - 10 lat po Rio. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska. Warszawa, 2003.

5. Bołtromiuk A., 2003. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania obszarów chronionych. Uniwersytet w Białymstoku. Białystok.

6. Chylarecki P., 2003: Różnorodność biologiczna na terenach wiejskich w Polsce [w] Mat. z konferencji "Rolnictwo i akcesja". PKE, FoE International. Kraków 7-8 paździrnik 2003.

7. Decyzja Rady 2006/144/WE z dnia 20 lutego 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich (okres programowania 2007-2013).⁵¹

8. Długofalowa Strategia Rozwoju Regionalnego Kraju wiedza - różnorodność - równowaga Rządowe Centrum Studiów Strategicznych. Warszawa, kwiecień 2004.

9. Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (zwana Ramową Dyrektywą Wodną).⁵²

10. Dyrektywa 31/1999/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów.⁵³.

11. Dyrektywa 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979, o ochronie dziko żyjących ptaków.⁵⁴

12. Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniem powodowanym przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych⁵⁵.

13. Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory⁵⁶.

14. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy 2001/42/WE z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny skutków niektórych planów i programów dla środowiska.⁵⁷

15. Dyrektywa Rady 2000/69/WE z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie poziomów stężenia benzenu i tlenku węgla w powietrzu.⁵⁸

16. Fisher I., Waliczky Z. (RSPB) Ocena potencjalnego wpływu sieci TINA na ostoje ptaków w krajach kandydujących do Unii Europejskiej Raport końcowy. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Warszawa-Gdańsk, marzec 2002.

17. Grzeszkiewicz R., Karaczun Z.M. Przekształcenia własnościowe w rolnictwie a ochrona środowiska Raport 1/1995. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa, 1995.

18. II Polityka ekologiczna państwa, przyjęta przez Radę Ministrów 13 czerwca 2000 r., a przez Sejm 23 sierpnia 2001 r.⁵⁹

19. Kamieniecki K. (red.) Ekoinnowacyjność dokumentów strategicznych. Próba oceny. Raport 1/2001. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa, 2001.

20. Kassenberg A. Środowisko naturalne Polski, jego kształtowanie i ochrona. Ekspertyza sporządzona na potrzeby Aktualizacji Koncepcji Zagospodarowania Przestrzennego Kraju, Warszawa, grudzień 2004. Materiał niepublikowany.

21. Kistowski M., Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw, Uniwersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Gdańsk-Poznań, 2003.

22. Kompas Rio + 10 czyli społeczna ocena realizacji przez Polskę dokumentów przyjętych na konferencji ONZ "Środowisko i rozwój" w czerwcu 1992 w Rio de Janeiro. Raport 2/2002 Instytutu na rzecz Ekorozwoju. Warszawa, czerwiec 2002 r.

23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.⁶⁰

24. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r.⁶¹

25. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r.⁶² (zwana Konwencją Helcom).

26. Konwencja o ochronie warstwy ozonowej, sporządzona w Wiedniu dnia 22 marca 1985 r.⁶³

27. Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r.⁶⁴

28. Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości, sporządzona w Genewie dnia 13 listopada 1979 r.⁶⁵

29. Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań, dokument zatwierdzony przez Radę Ministrów w dniu 25 lutego 2003 r.⁶⁶

30. Krajowy plan gospodarki odpadami, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 października 2002 r.⁶⁷

31. Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 16 grudnia 2003 r.⁶⁸

32. Krajowy Program Reform 2005-2008. Projekt wstępnie przyjęty przez Radę Ministrów 5 października 2005 r., Warszawa, październik 2005 r.

33. Krajowy Program Zwiększania Lesistości. Aktualizacja 2003 r., Ministerstwo Środowiska, Warszawa, maj 2003 r.

34. Leśnictwo. 2005. GUS, Warszawa 2005.

35. Mały Rocznik Statystyczny. 2005, GUS, Warszawa 2002.

36. Michna W., 1998. Program proekologicznego rozwoju wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej do 2015 roku. IERiGŻ. Warszawa.

37. Monitoring and Evaluation Guidance for Structural Funds Projects and Partnerships. WEFO, April 2005.

38. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 1 sierpnia 2006 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, sierpień 2006 r.

39. Nasza wizja Polski w procesie przygotowania Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013. Stanowisko pozarządowych organizacji ekologicznych. Warszawa, kwiecień 2005 r.

40. Ochrona Środowiska 2002. GUS, Warszawa 2002.

41. Ochrona Środowiska 2004. GUS. Warszawa 2004.

42. Ochrona środowiska 2005. GUS. Warszawa 2005.

43. Pan-Europejska Strategia Ochrony Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej.⁶⁹

44. Pawlaczyk P., Kepel A., Jaros R., Dzięciołowski R., Wylegała P., Szubert A., Sidło P. O., Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce - "Shadow List". KP, OTOP, PTOP Salamandra, WWF Polska. Warszawa, 2004.

45. Plany zagospodarowania przestrzennego województw.

46. Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010, dokument przyjęty przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej dnia 8 maja 2003 r.⁷⁰

47. Poskrobko B., Kozłowski S. (red.) 2005. Zrównoważony rozwój. Wybrane problemy teoretyczne i implementacja w świetle dokumentów Unii Europejskiej. Studia nad zrównoważonym rozwojem t. 1. PAN. Białystok-Warszawa.

48. Projektu IV Raportu Rządowego dla Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. Warszawa 2006.

49. Prognoza oddziaływania na środowisko "Projektu Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2020". Górska I. (g. projektant), Kohut J., Melzer A., Szmajduch A., Romańczyk D., Bielsko-Biała, 15 kwiecień 2005.⁷¹

50. Prognoza oddziaływania na środowisko do wstępnego projektu "Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020". (projekt) Urban J. (g. projektant), Tokarski J., Racinowska-Ratajska M., Urbański M., Scheibe J. (konsultant), RBGP WZ SZCZECIN. Szczecin, maj 2005.⁷²

51. Prognoza Oddziaływania na Środowisko Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 (Narodowej Strategii Spójności 2007-2013). Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, wrzesień 2006.

52. Prognoza Oddziaływania na środowisko Programu Operacyjnego "Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013". Konsorcjum:PROEKO Sp. z o.o. i EKOKONSULT BPD, Warszawa, sierpień 2006.

53. Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007-2013. Kamieniecka J., Kamieniecki K., Karaczun Z., Kassenberg A. (kierownik zespołu), Kędra A., Wójcik B., współpraca: Zadurska M., Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, kwiecień 2005.

54. Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku. Cichocki Z. (prowadzący), Zięba D., Markowicz-Judycka E., Blachowski J., Wrocław, lipiec 2005.⁷³

55. Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. Fechner C., Flanz S., Germanowska B. (prowadzący), Kulczyńska W., Leszczyński M., Kamińska I., Sochocka J., Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Włocławek, kwiecień 2005.⁷⁴

56. Prognoza oddziaływania na środowisko projektu ustaleń Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020. (wersja wstępna do celów konsultacyjnych) Wołoszyn W., Lublin, 4 maja 2005.⁷⁵

57. Prognoza oddziaływania na środowisko Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Województwa Warmińsko-Mazurskiego. (projekt przyjęty przez zarząd województwa) Zaprzelski Z., (prowadzący), Kowalczyk B., Olech S., W-MBPP w Olsztynie. Olsztyn, czerwiec 2005.⁷⁶

58. Prognoza oddziaływania na środowisko wstępnego projektu Zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego na lata 2000-2015. Kowalczyk R., Wołczecki P., Kowalczyk J., ECOPLAN. Opole, czerwiec 2005.⁷⁷

59. Prognoza oddziaływania na środowisko wstępnego projektu Zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego. Hałuzo M., Kubicz G., Szadkowska - Izydorek M., Wojcieszyk H. (prowadzący), Wojcieszyk K., Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Słupsku. Słupsk, maj 2005.⁷⁸

60. Projekt Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego na lata 2007-2013. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2006.

61. Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013 zaakceptowany przez Radę Ministrów w dniu 6 września 2005 r., Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, wrzesień 2005 r.

62. Projekt Polityki ekologiczna państwa na lata 2007-2010 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2011-2014. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, sierpień 2006 r.

63. Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. oraz Protokół z Kioto do Ramowej Konwencji NZ w sprawie zmiany klimatu.⁷⁹

64. Ramowa konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat sporządzona w Kijowie w maju 2003 r., podpisana przez Polskę w listopadzie 2003 r.⁸⁰

65. Ramowa strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004-2006. Kacprzyk K., Karaczun Z., Kassenberg A. (kierownik zespołu), Rzeszot U., Wójcik B. Konsultant ze strony REC - Dušik J. Koordynator ze strony REC - Koziarek M., Polskie Biuro Regionalnego Centrum Ekologicznego na Europę Środkową i Wschodnią (REC). Warszawa, listopad 2002 r.⁸¹

66. Raport Stan środowiska w Polsce w latach 1996-2001. Inspekcja Ochrony Środowiska. Warszawa, 2003.⁸²

67. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2002. GUS. Warszawa, 2002.

68. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi.⁸³

69. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód.⁸⁴

70. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000.⁸⁵

71. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej nr L 277/1 z dnia 21 października 2005 r.

72. Rural Development 2007-2013. Handbook On Common Monitoring And Evaluation Framework. Draft guidance document, Version 2, May 2006. Directorate General for Agriculture and Rural Development. Technical meeting on CMEF 6 July 2006 - DOC 25.

73. Rzeczpospolita Polska, Ministerstwo Środowiska 2005a: Raport dla Obszaru Dorzecza Wisły z realizacji art. 5 i 6, zał. II, III, IV Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE. Warszawa, marzec 2005.

74. Sadowski M. (red.) Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych i adaptacja polskiej gospodarki do zmian klimatu. Studium krajowe IOŚ. Warszawa, 1996.

75. Stanowisko Polski w ramach negocjacji o członkostwo Rzeczpospolitej Polskiej w Unii Europejskiej w obszarze "Środowisko".⁸⁶

76. Stodulski W. 10 lat transformacji w Polsce. Ochrona środowiska. Raport 1/1999. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa, kwiecień 1999.

77. Stodulski W. Ekorozwój a Polska transformacja, czyli od gospodarki planowej do rynkowej. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa październik 2001.

78. Strategia Gospodarki Wodnej. Ministerstwo Środowiska, Warszawa wrzesień 2005 r.⁸⁷

79. Strategia Lizbońska⁸⁸.

80. Strategia Rozwoju Energetyki odnawialnej. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2000 r.

81. Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. Projekt wstępnie zaakceptowany przez radę Ministrów w dniu 27 czerwca 2006 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Warszawa, dnia 27 czerwca 2006 r.

82. Strategia rozwoju sektora ochrony środowiska W: Sektorowy Program Operacyjny ŚRODOWISKO - Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013. (projekt) Ministerstwo Środowiska, Warszawa, wrzesień 2005.

83. Strategia zmian wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważonego rozwoju, dokument przyjęty przez Radę Ministrów dnia 14 października 2003 r.⁸⁹

84. Środowisko 2010 - nasza przyszłość, nasz wybór. VI Program działań Unii Europejskiej na rzecz środowiska, dokument przyjęty przez Parlament Europejski i Radę Europejską 22 lipca 2002 r.⁹⁰

85. The New Programming period 2000-2006: methodological working papers. Working paper 3 - Indicators for Monitoring and Evaluation: An indicative methodology. European Commission, DG Regional Policy and Cohesion, 2000.

86. The New Programming Period, 2007-2013: Methodological Working Papers. Draft Working Paper [X] - Indicators for monitoring and evaluation: A practical guide. European Commission, DG Regional Policy, October 2005.

87. Trzeci raport rządowy dla Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu. Warszawa 2001.

88. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody.⁹¹

89. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku - Prawo wodne.⁹²

90. Ustawa z dnia 2 marca 2001 roku o postępowaniu z substancjami zubażającymi warstwę ozonową.⁹³

91. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U.2001.62.627 z dnia 20 czerwca 2001 r. wraz z późniejszymi zmianami).

92. Uwarunkowania rozwoju turystyki związanej z obszarami wiejskimi." Pod red. naukową: Bogusława Sawickiego i Józefa Bergiera. Monografia finansowana przez MGiP, Dep. Turystyki. Biała Podlaska 2005.

93. W stronę strategii tematycznej dla środowiska miejskiego, Komunikat Komisji Dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Gospodarczo-Społecznego oraz Komitetu Do Spraw Regionów. Bruksela, 11.02.2004 COM(2004)60 Ostateczny.⁹⁴

94. Wiśniewski J., Gwiazdowski D.J.,: Ochrona przyrody. Wyd. AR w Poznaniu. Poznań, 2004.

95. Wytyczne dotyczące zasad i zakresu uwzględniania zagadnień ochrony środowiska w programach sektorowych, dokument przyjęty przez Radę Ministrów dnia 10 grudnia 2002 r.⁹⁵

96. Zaktualizowana Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych. Warszawa, październik 2005.

97. Zrównoważona Europa dla lepszego świata. Strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, dokument przyjęty przez Radę Europejską w Goeteborgu w czerwcu 2001 r.⁹⁶

98. Żmijewski K. przy współpracy Kassenberga A. Polityka energetyczna Polski. Deklaracje i rzeczywistość. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa październik 2006.

______

¹ Rozporządzenie Rady (WE) 1698/2005 z 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFROW) (Dz. U. UE L 277, z dnia 21.10.2005 r. str.1).

² Według ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2006 Nr 129, poz. 902) zrównoważony rozwój to rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.

³ Zgodnie z informacją MRIRW dane te zostaną uzupełnione w dokumencie na kolejnym etapie prac nad PROW.

⁴Nie na wszystkich terenach rolniczych instrument ten będzie wdrażany (obszar jego wdrażania zależeć będzie od decyzji rolników - instrument dobrowolny), a efekty zależeć też będą od zakresu podejmowanych działań i ich wystarczalności w stosunku do potrzeb wynikających z oceny stanu siedlisk i gatunków w obrębie poszczególnych obszarów Natura 2000 (na razie dostępne będą tylko 2 pakiety działań rolnośrodowiskowych, a planów ochrony tych obszarów, które mogłyby być podstawą kolejnych jeszcze brak - w ciągu kilku lat będą dopiero przygotowywane). Wsparcie w ramach PROW jest jednak podstawowym instrumentem dla ochrony różnorodności biologicznej na terenach rolniczych. Środki przeznaczone na finansowanie sieci Natura 2000 zagwarantowane w Programie Operacyjnym "Infrastruktura i Środowisko" są, bowiem przeznaczone na inne cele - wspierać będą głównie opracowywanie planów ochrony tych obszarów oraz programów ochrony poszczególnych gatunków i siedlisk oraz prowadzenie określonych prac o charakterze interwencyjnym.

⁵Wiadomo, że zgodnie z harmonogramem realizacji tej dyrektywy opracowywanie planów zarządzania gospodarką wodną w dorzeczu jeszcze się nie zakończyło. Podjęcie działań ograniczających zanieczyszczenie wód ze źródeł rolniczych jest jednak możliwe przed przygotowaniem tych planów dla dorzeczy (tj. przed 2009 rokiem), m.in. na podstawie obecnej wiedzy o wpływie sektora rolnego na stan zasobów wodnych.

⁶ Dz. Urz. UE L L 197, z dnia 21.07.2001, str. 030 - 037.

⁷ Dawniej Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia.

⁸ Ewapotranspiracja - ubytek wody z powierzchni Ziemi drogą bezpośredniego parowania z gruntu oraz transpiracji roślin.

⁹ Decesja - wzmożony proces humifikacji i mineralizacji organicznych składników gleb hydrogenicznych, będący częścią procesu murszenia (proces glebotwórczy) i przebiegający w warunkach zmniejszonego lub przerwanego uwodnienia.

¹⁰Dyrektywa Rady 91/676/EWG w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniem powodowanym przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych (Dz. Urz. UE L 375, z dnia 31.12.1991, str. 0044 - 0046).

¹¹ Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284) <uchylenie z dniem: 2004.12.31> obecnie obowiązuje pięciostopniowa klasyfikacja wód, przy czym w opracowaniach GUS, w statystykach wykorzystywany jest podział na trzy klasy czystości wód. Uniemożliwia to dokonanie porównań z rokiem 2004.

¹² Eutrofizacja - proces wzbogacania zbiorników wodnych w substancje pokarmowe (nutrienty, biogeny), głównie w związki azotu i fosforu.

¹³Ramowa Dyrektywa Wodna stopniowo jest wdrażana do polskiego prawa, nie wszystkie przepisy zostały już w pełni przeniesione.

¹⁴ Dane z lat objętych projekcją trudno porównać z danymi za lata 2000-2003 ze względu na trwającą rekalkulację emisji gazów cieplarnianych w tym sektorze.

¹⁵ Określenie ekwiwalentu CO₂ związane jest z Global Warming Potential, czyli z indeksem służącym do porównania wielkości udziału różnych gazów w globalnym ociepleniu. Jest wskaźnikiem względnym, odnoszonym do zmian w bilansie promieniowania powodowanego przez ciągłą emisję 1 kg CO₂.

¹⁶ Urząd Regulacji Energetyki.

¹⁷ Współspalnie węgla i biomasy budzi poważne kontrowersje. Dotyczą one przede wszystkim ograniczonej ilości drewna (pogorszenie warunków funkcjonowania przemysłu meblarskiego i papierniczego), jak i kosztów energetycznych transportu, a także upraw monokulturowych ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin i znaczną presją na zasoby wodne.

¹⁸ Chwasty polne to rośliny dziko rosnące na polach uprawnych.

¹⁹ Syntetyczny wskaźnik obliczany z trendów populacyjnych 19 ptaków krajobrazu rolniczego, uznany za wskaźnik różnorodności biologicznej w krajobrazie rolniczym. Wskaźnik FBI od 2004 r. jest oficjalnym wskaźnikiem stanu ochrony różnorodności biologicznej w ramach Strategii Lizbońskiej UE, a od 2007 r. będzie też wskaźnikiem wykorzystywanym w ramach oceny skutków realizacji programów rozwoju obszarów wiejskich UE.

²⁰ Konwencja podpisana została w czerwcu 1992 r. w Rio de Janeiro, a ratyfikowana przez Polskę w 1996 r.

²¹ Dz. Urz. L 182 z 16.7.1999, str. 1; Dz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15 t. 4, str. 228

²² Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje tzw. obszary "siedliskowe" i "ptasie". W 2004 r. Rząd RP zgłosił do zatwierdzenia przez Komisje Europejską propozycję 184 obszarów "siedliskowych", oprócz tego funkcjonuje lista uzupełniająca (tzw. "Shadow List") w ramach, której proponowane jest powiększenie wielu obszarów "siedliskowych" oraz włączenie 282 dodatkowych obszarów. Polska zgłosiła do Komisji Europejskiej w styczniu 2006 r. dodatkowe 9 obszarów z terenu Karpat (tzw. obszar alpejski) i zaproponowała powiększenie jednego z obszaru tego terenu. We wrześniu 2006 r. Polska zgłosiła dodatkowych 41 obszarów z regionu kontynentalnego i powiększyła 7 poprzednio zgłoszonych. Zgłoszenie pozostałych niezbędnych obszarów z obu regionów biogeograficznych opóźnia się, rozważane są przez Ministerstwo Środowiska różne listy takich obszarów, jednak jak dotąd nie zgłoszono ich do Komisji Europejskiej. Obszary "ptasie" mają już w Polsce status formalny - 72 takie obszary zostały w 2004 r. powołane Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. z 2004 r. Nr 229 poz. 2313). Na wyznaczenie jako obszary Natura 2000 oczekuje jeszcze dalszych 68 obszarów zidentyfikowanych, na podstawie kryteriów BirdLife, jako tzw. IBA (obszary ptasie o znaczeniu międzynarodowym).

²³ Tzw. "Cel 2010" to cel wyznaczony w ramach wdrażania Konwencji o różnorodności biologicznej, potwierdzony w Strategii ochrony różnorodności biologicznej przyjętej w Unii Europejskiej, a wskazujący, iż do 2010 r. oczekiwane jest zahamowanie trendu zaniku różnorodności biologicznej, zarówno w skali globalnej, jak i na obszarze Unii.

²⁴ Patrz przypis nr 18.

²⁵ Greenhouse gases - gazy cieplarniane.

²⁶ Numery poddane w ramkach odnoszą się do poszczególnych kryteriów formalnych, których listę zamieszczono w załączniku Nr 1.

²⁷ Decyzja Rady (WE) nr 2006/144 z dnia 20 lutego 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich (okres programowania 2007-2013) (Dz. Urz. WE L 55 z 25.2.2006, str. 20), (Dz. Urz. WE L 270M z 29.9.2006, str. 258).

²⁸ Zgodnie z informacją MRiRW dane te zostaną uzupełnione w dokumencie na kolejnym etapie prac nad PROW.

²⁹Wg szacunków przyrodników ok. 95% różnorodności chwastów polnych w Polsce koncentruje się na 5% areału użytków rolnych (głównie na rędzinach opolskich, jurajskich, nadnidziańskich i w okolicach Lublina). Na pozostałych terenach różnorodność chwastów polnych została bardzo zubożona - powinno się, więc wyznaczyć "obszary szczególnie ważne dla chwastów polnych", na których powinny być skoncentrowane działania dla ich ochrony.

³⁰ Ponieważ plany zalesień są przygotowywane przez nadleśnictwa istnieje możliwość wprowadzenia i przestrzegania kryteriów zalesień podczas ich przygotowywania.

³¹ Celowym jest wyraźne wskazanie w PROW zakazu dofinansowania prac technicznych, które powodują intensyfikację produkcji rolnej na cennych obszarach wodno - błotnych.

³²Miedza to z definicji granica między działkami rolnymi, więc scalanie gruntów prowadzi do zaniku miedz, nawet jeżeli w projekcie scalania dba się o zachowanie obudowy biologicznej cieków, zarośli i zadrzewień przeciwerozyjnych i wiatrochronnych. Miedze, tak ważne dla różnorodności biologicznej, to nie tylko roślinność "zadrzewień śródpolnych, zadrzewień i zakrzaczeń stanowiących biologiczną obudowę wodocieków, wąwozów, jarów, wysokich miedz", ale także niskie, zielne, nieużytkowane miedze między gruntami różnych właścicieli.

³³w KPS jest to ok. 37%. W przypadku osi 2 zmiana w stosunku do KPS jest znaczna (jeszcze większa w przypadku osi 4 - w KPS było 4,7%) - zmiana ta nie jest zrozumiała i oceniana jest przez autorów prognozy negatywnie. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady 1698/2005 na działania tej osi można było przeznaczyć od 25% do 80% środków PROW.

³⁴Szerzej środowiskowe skutki niewykorzystania tych działań zostały opisane w rozdziale dotyczącym prognozowanych zmian stanu środowiska.

³⁵ Ocena w poniższej tabeli dotyczy wyłącznie schematu I - płatności dla obszarów Natura 2000; w ocenianym projekcie dokumentu brak było danych do oceny schematu II - płatności związanych z wdrażaniem RDW.

³⁶Chociaż programy rolnośrodowiskowe będą sprzyjać ochronie bioróżnorodności na obszarze ich wdrażania, to nie będą miały wpływu na tempo jej utraty poza tymi terenami.

³⁷ Zasada wzajemnej zgodności uczyni obowiązkowymi wiele wymagań, które obecnie nie są obligatoryjne, tak więc za ich realizację rolnicy mogą otrzymać płatności rolnośrodowiskowe.

³⁸ Chodzi o określenie obszarów wg dużych jednostek krajobrazowych z wyłączeniem obszarów nie nadających się do zalesień (np. nie zalesiamy wnętrz doliny rz. Łeby, nie zalesiamy łąk w OSO Warmińskie Bociany). KPZL wyznacza gminy, w których jest podaż gruntów do zalesień, a nie, w których występują środowiskowe potrzeby odnośnie zalesień.

³⁹ Ponadto warto pamiętać, że w Polsce istnieje ogromny potencjał oszczędzania i efektywnego użytkowania energii. Również tereny wiejskie dysponują takim potencjałem, dotąd niedocenianym i niewykorzystywanym.

⁴⁰Działalność prośrodowiskowa obejmuje: agro- i eko- turystykę, przetwórstwo produktów rolnictwa ekologicznego, produkcję paliwa i energii ze źródeł odnawialnych, oczyszczanie ścieków i zagospodarowanie odpadów oraz transport zbiorowy i niezmotoryzowany.

⁴¹Projekty: Program Operacyjny "Infrastruktura i Środowisko", Narodowa Strategia Spójności na lata 2007-2013, Strategia Rozwoju Kraju do 2015 r., Strategia Rozwoju Turystyki 2007-2013, Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2007-2013.

⁴² "Ramowa strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004 -2006". Zespół autorski: Krzysztof Kacprzyk, Zbigniew Karaczun, Andrzej Kassenberg (kierownik zespołu), Urszula Rzeszot i Bożenna Wójcik. Konsultant ze strony REC - Jiři Dušik, koordynator ze strony REC - Małgorzata Koziarek. Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią (REC). Polskie Biuro. Warszawa, listopad 2002.

⁴³ "Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007-2013". Zespół autorski: Jolanta Kamieniecka, Krzysztof Kamieniecki, Zbigniew Karaczun, Andrzej Kassenberg (kierownik zespołu), Aleksander Kędra, Bożenna Wójcik. Współpraca Marta Zadurska. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, kwiecień 2005. Aktualizacji prognozy dokonano w roku 2006.

⁴⁴ Prognoza "Oddziaływania na środowisko projektu Narodowej strategii rozwoju regionalnego na lata 2007-2013". Opracowanie wykonane na zlecenie Departamentu Polityki Regionalnej Ministerstwa Gospodarki i Pracy. Zespół autorski: Jolanta Kamieniecka, Krzysztof Kamieniecki, Zbigniew Karaczun, Andrzej Kassenberg (kier. zesp.), Aleksander Kędra, Mariusz Kistowski, Jan Polski, Bożenna Wójcik i Marta Zadurska. Warszawa październik 2005 r.

⁴⁵ "Ekoinnowacyjność dokumentów strategicznych. Próba oceny." Praca zbiorowa pod red. Krzysztofa Kamienieckiego. Raport 1/2001. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa, 2001.

⁴⁶ "Handbook on Common Monitoring and Evaluation Framework. Rural Development 2007 - 2013. Draft guidance document. Directorate General of Agriculture and Rural Development. May 2006.

⁴⁷ "Strategic Environmental Assessment of the Draft Rural Development Plan 2007 - 2013. Report for National Assembly for Wales submitted by Agra CEAS Consulting Colligwood Environmental Planning. May 2006.

⁴⁸ Lista kryteriów stanowi załącznik do niniejszego raportu.

⁴⁹ Studia nad prognozą oceny oddziaływania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich rozpoczęto w pierwszym tygodniu września, a raport wstępny został przekazany Zleceniodawcy 30 października 2006 r.

⁵⁰ Zgodnie z informacją Zleceniodawcy (MRiRW) dane te zostaną uzupełnione w dokumencie na kolejnym etapie prac nad PROW.

⁵¹ Dz. Urz. WE L 55 z 25.2.2006, str. 20; Dz. Urz. WE L 270M z 29.9.2006, str. 258

⁵² Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 2000/60/WE z 23 października 2000 r. w sprawie ustanowienia ram dla działalności Wspólnoty w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. UE L 327, z dnia 22.12.2000 str. 1-73)

⁵³ Dz. Urz. L 182 z 16.7.1999, str. 1; Dz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15 t. 4, str. 228

⁵⁴ Dz. Urz. L 103 z 25.04.1979, str. 1; Dz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15 t. l, str. 98

⁵⁵ Dz. Urz. L 375 z 31.12.1991, str. 1; Dz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15 t. 2 str. 68

⁵⁶ Dz. Urz. L 206 z 22.7.1992, str. 7; Dz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 2, str. 102

⁵⁷ Dz. Urz. L 197 z 21.7.2001, str. 30;

⁵⁸ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego I Rady 2000/69/EC z 16 listopada 2000 dotycząca limitu ilości benzenu i tlenków węgla do atmosfery (Dz. Urz. UE L 313, z dnia 13.12.2000, str. 12-21)

⁵⁹ II Polityka ekologiczna państwa; Rada Ministrów, grudzień, 2000 r.

⁶⁰ Dz. U. z 1997 r. nr 78, poz. 483.

⁶¹ Dz. U. z 1996 r. nr 58, poz. 263 (załącznik).

⁶² Dz. U. z 2000 r. nr 28, poz. 346 (załącznik).

⁶³ Dz. U. z 1992 r. nr 98, poz. 488 (załącznik).

⁶⁴ Konwencja o różnorodności biologicznej. Seria: Konwencje międzynarodowe i uchwały organizacji międzynarodowych; zeszyt 8. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.

⁶⁵ Dz. U. z 1985 r. nr 60, poz. 311 (załącznik).

⁶⁶ Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań. Ministerstwo Środowiska. Warszawa, 2003 r.

⁶⁷ M.P. z dnia 28 lutego 2003 r. 03.11.159 (załącznik)

⁶⁸ Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych. Ministerstwo Środowiska. Warszawa, grudzień 2003. http://www.mos.gov.pl/lmaterialy_informacyjne/raporty_opracowania/kposk/kposk.pdf

⁶⁹ The Pan-European Biological and Landscape Diversity Strategy, http://www.strategyguide.org/fulltext.html

⁷⁰ Polityka ekologiczna państwa na lata 2003 - 2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010, Rada Ministrów, Warszawa, grudzień 2002.

⁷¹ http://bip.silesia-region.pl/STRATEGIA/prognoza.pdf

⁷² http://www.um-zachodniopomorskie.pl/zalaczniki/prognoza.pdf

⁷³ http://www.umwd.pl/strategia/prognoza_oddzialywania_na_srodowisko_SRWD.pdf

⁷⁴ http://www.kujawsko-pomorskie.pl/files/roz_reg/strat_roz/prognoza.doc

⁷⁵ http://www.lubelskie.pl/um/katalogi/pobierz/dep_rr/strategia/ekspertyzy/Prognoza.pdf

⁷⁶ http://www.wm.24.pl/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=808

⁷⁷ http://www.strategia.umwo.opole.pl/cms/php/strona.php3?cms=cms_srwop&id_dzi=

11&id_men=31&PHPSESSID=4e80a6a00e88594732be6f43b0c22692

⁷⁸ Prognozę można otrzymać w Urzędzie Marszałkowskim województwa pomorskiego, adres internetowy: http://www.woj-pomorskie.pl

⁷⁹ Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. Seria: Konwencje międzynarodowe i uchwały organizacji międzynarodowych; zeszyt 7. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Tekst Protokołu z Kioto dostępny jest w jęz. angielskim na stronie internetowej Sekretariatu Konwencji: www.unfccc.de

⁸⁰ A Framework Convention on the Protection and Sustainable Development of the Carpathians, http://www.carpathianconvention.org/index.htm

⁸¹ www.rec.org.pl/seandp/seandp.html

⁸² http://download.gios.gov.pl/raportpol.pdf

⁸³ Dz. U. z 1991 r. nr 116, poz. 503 <uchylenie z dniem: 01.02.2003>.

⁸⁴ Dz. U. z 2004 r. nr 32, poz. 284 <wygaśnięcie z dniem: 31.12.2004>.

⁸⁵ Dz. U. z 2004 r. nr 229, poz. 2313 z późniejszymi zmianami.

⁸⁶ Stanowisko Polski w ramach negocjacji o członkostwo Rzeczpospolitej Polskiej w Unii Europejskiej. Pełnomocnik Rządu do Spraw Negocjacji o Członkostwo RP w Unii Europejskiej oraz Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Warszawa, luty 2000 r.

⁸⁷ Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 13 września 2005 r.

⁸⁸ The Lisbon Council - An agenda of economic and social renewal for Europe. Contribution of the European Commission to the European Council in Lisbon, 23-24th March 2000, DOC/00/7 Brussels, 28 February 2002 http://europa.eu.int/growthandjobs/pdf/lisbon_en.pdf

⁸⁹ Strategia zmian wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważonego rozwoju, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, październik 2003.

⁹⁰ Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the sixth environmental action Programme of the European Community "Environment 2010: Our future, Our choice". Brussels, COM (2000). Official Journal L242/1, 10.09.2002.

⁹¹ Dz. U. z 2004 r. nr 92, poz. 880, z późniejszymi zmianami.

⁹² Dz. U. z 2001 r. nr 115, poz. 1229, z późniejszymi zmianami.

⁹³ Dz. U. z 2001 r. nr 52, poz. 537, z późniejszymi zmianami <uchylono z dniem 15.06.2004>.

⁹⁴ Commission Of The European Communities, Communication From The Commission To The Council, The European Parliament, The European Economic And Social Committee And The Committee Of The Regions, Towards a thematic strategy on the urban environment, Brussels, 11.02.2004, COM(2004) 60 final; http://europa.eu.int/comm/environment/urban/thematic_strategy.htm

⁹⁵ Wytyczne dotyczące zasad i zakresu uwzględniania zagadnień ochrony środowiska w programach sektorowych; Rada Ministrów, Warszawa, listopad 2002.

⁹⁶ Communication from the Commission "A Sustainable Europe for the Better World: A European Union Strategy for Sustainable Development." Brussels, 15.5.2001; COM(2001) 264 final.

ZAŁĄCZNIKI

Załącznik Nr 1

LISTA KRYTERIÓW OCENY WYKORZYSTANYCH PRZY WYKONYWANIU PROGNOZY KPS I PROW

KRYTERIA FORMALNE:

1) Czy analiza sytuacji gospodarczej, społecznej i środowiskowej (w tym SWOT) w wystarczający sposób uwzględnia zagadnienia związane ze zrównoważonym rozwojem i ochroną środowiska?

2) Czy strategia ogólna i w podziale na poszczególne osie odnosi się do zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska?

3) Czy ma miejsce integracja treści dokumentu, w tym strategii ogólnej i w podziale na osie, z wymogami ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju?

4) Czy proponowane rozwiązania prawne, instytucjonalne i instrumenty finansowe mogą zapewnić realizację prośrodowiskowych celów i działań?

5) Czy proponowany system monitorowania i ewaluacji realizacji dokumentu zawiera elementy związane ze zrównoważonym rozwojem i ochroną środowiska (przede wszystkim czy proponuje się odpowiednie do tego wskaźniki)?

6) Czy projekt jest spójny ze strategicznymi dokumentami międzynarodowymi (w tym UE) i polskimi związanymi ze zrównoważonym rozwojem i ochroną środowiska w tym z zahamowaniem utraty różnorodności biologicznej (cel 2010) oraz ochroną krajobrazu?

KRYTERIA OGÓLNE:

1) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań sprzyjać będzie harmonizacji celów ochrony środowiska z działaniami w innych sektorach w szczególności w rolniczym i leśnym?

2) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań prowadzić będzie do prośrodowiskowych zmian w strukturze gospodarki?

3) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań prowadzić będzie do upowszechniania stosowania prośrodowiskowych technologii i promowania wszelkich form zarządzania środowiskowego?

4) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań przyczyni się do propagowania zrównoważonego modelu konsumpcji, także konsumpcji przestrzeni?

5) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi transportu i promocji proekologicznych jego form?

6) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań przyczyni się do promocji efektywności energetycznej i rozwoju wykorzystywania odnawialnych źródeł energii?

7) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań pozwoli na zrównoważone gospodarowanie zasobami w rolnictwie i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich oraz czy przyczyni się do rozwoju przyjaznych dla środowiska form rolnictwa i do wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich?

8) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań zapewni zrównoważone gospodarowanie zasobami przyrody oraz ochronę walorów przyrodniczych i krajobrazowych?

9) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań pozwoli na zrównoważone gospodarowanie zasobami w leśnictwie?

10) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań pozwoli na zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi i ekosystemami wodnymi oraz od wody zależnymi?

11) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań odnoszących się do rozwoju różnych dziedzin gospodarki na obszarach wiejskich będzie wspierać rozwój przyjaznych środowisku form aktywności gospodarczej oraz czy pozwolą na poprawę efektywności korzystania z zasobów przez przedsiębiorstwa?

12) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi terenów zurbanizowanych?

13) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań sprzyjać będzie zrównoważonemu gospodarowaniu przestrzenią?

14) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań pozwoli na ochronę i optymalne wykorzystanie istniejących wartości kulturowych?

15) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań przyczyni się do wzmocnienia i rozwoju proekologicznej świadomości społeczeństwa?

16) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań przyczyni się do propagowania/zapewniania zdrowia środowiskowego?

17) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań będzie negatywnie oddziaływać na środowisko poza granicami kraju?

KRYTERIA SZCZEGÓŁOWE

1) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań wpłynie na zmianę stanu środowiska w zakresie powietrza atmosferycznego?

2) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań wpłynie na zmianę stanu środowiska w zakresie hałasu i promieniowania?

3) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań wpłynie na zmianę stanu środowiska w zakresie gleb i powierzchni ziemi?

4) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań wpłynie na zmianę stanu środowiska w zakresie wód powierzchniowych i podziemnych?

5) Czy realizacja proponowanych działań i rozwiązań wpłynie na zmianę stanu środowiska w zakresie przyrody ożywionej i krajobrazu?

Załącznik Nr 2

MATRYCA ISTOTNYCH WSPÓŁZALEŻNOŚCI MIĘDZY KRYTERIAMI A DZIAŁANIAMI PROW

PROW





	Zagadnienia do omówienia
	Wpływ na realizację celów ochrony środowiska, prośrodowiskowe zmiany w strukturze gospodarki, przemiany prośrodowiskowe w stosowanych technologiach oraz zastosowanie zarządzania środowiskowego
	Oddziaływanie na propagowanie zrównoważonego modelu konsumpcji, także konsumpcji przestrzeni
	Oddziaływanie na rozwój zrównoważonych i prośrodowiskowych form w energetyce
	Wpływ na zrównoważony rozwój terenów wiejskich z uwzględnieniem przyjaznych jego form jak i rozszerzenie innej aktywności gospodarczej, też prośrodowiskowej, w kontekście poprawy efektywności wykorzystania zasobów
	Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami przyrodniczymi - różnorodnością biologiczną, krajobrazem
	Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie w leśnictwie
	Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi
	Oddziaływania na gospodarowanie przestrzenią
	Wpływ na ochronę i optymalne wykorzystanie istniejących wartości kulturowych
	Wpływ na świadomość ekologiczną społeczeństwa
	Wpływ na propagowanie/zapewnianie zdrowia środowiskowego
	Oddziaływanie na zmiany w stanie powietrza atmosferycznego
	Oddziaływanie na zmiany w stanie hałasu i promieniowania
	Oddziaływania na zmiany w stanie wód i ekosystemów od wody zależnych
	Oddziaływanie na zmiany w stanie powierzchni ziemi, gleby oraz na przyrodę ożywioną i krajobraz

138

	Oś 1	Oś 1	Oś 1	Oś 1	Oś 1
	działania twarde
	Ułatwienie startu młodym rolnikom	Modernizacja gospodarstw rolnych	Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej	Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem o dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa

Wpływ na realizację celów ochrony środowiska, prośrodowiskowe zmiany w strukturze gospodarki, przemiany prośrodowiskowe w stosowanych technologiach oraz zastosowanie zarządzania środowiskowego
Oddziaływanie na propagowanie zrównoważonego modelu konsumpcji, także konsumpcji przestrzeni
Oddziaływanie na rozwój zrównoważonych i prośrodowiskowych form w energetyce
Wpływ na zrównoważony rozwój terenów wiejskich z uwzględnieniem przyjaznych jego form jak i rozszerzenie innej aktywności gospodarczej, też prośrodowiskowej, w kontekście poprawy efektywności wykorzystania zasobów
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami przyrodniczymi - różnorodnością biologiczną, krajobrazem
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie w leśnictwie
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi
Oddziaływania na gospodarowanie przestrzenią
Wpływ na ochronę i optymalne wykorzystanie istniejących wartości kulturowych
Wpływ na świadomość ekologiczną społeczeństwa
Wpływ na propagowanie/zapewnianie zdrowia środowiskowego
Oddziaływanie na zmiany w stanie powietrza atmosferycznego
Oddziaływanie na zmiany w stanie hałasu i promieniowania
Oddziaływania na zmiany w stanie wód i ekosystemów od wody zależnych
Oddziaływanie na zmiany w stanie powierzchni ziemi, gleby oraz na przyrodę ożywioną i krajobraz


	Oś 2
	Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania	Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej	Program rolnośrodowiskowy (płatności rolnośrodowiskowe)	Zalesianie gruntów rolnych oraz gruntów innych niż rolne	Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych

Wpływ na realizację celów ochrony środowiska
Wpływ na prośrodowiskowe zmiany w strukturze gospodarki.
Wpływ na przemiany prośrodowiskowe w stosowanych technologiach oraz zastosowanie zarządzania środowiskowego.
Wpływ na zrównoważony rozwój terenów wiejskich z uwzględnieniem przyjaznych jego form
Wpływ na rozszerzenie innej aktywności gospodarczej, też prośrodowiskowej, w kontekście poprawy efektywności wykorzystania zasobów
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami przyrodniczymi - różnorodnością biologiczną, krajobrazem
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie w leśnictwie
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi
Oddziaływanie na gospodarowanie przestrzenią
Wpływ na ochronę i optymalne wykorzystanie istniejących wartości kulturowych
Wpływ na świadomość ekologiczną społeczeństwa
Wpływ na propagowanie/zapewnianie zdrowia środowiskowego
Oddziaływanie na zmiany w stanie powietrza atmosferycznego
Oddziaływanie na zmiany w powierzchni ziemi, gleby, wód i ekosystemów od wody zależnych oraz na przyrodę ożywioną i krajobraz


	Oś 3
	Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej	Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej	Odnowa i rozwój wsi	Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw

Wpływ na realizację celów ochrony środowiska
Wpływ na prośrodowiskowe zmiany w strukturze gospodarki, przemiany prośrodowiskowe w stosowanych technologiach oraz zastosowanie zarządzania środowiskowego
Wpływ na zrównoważoną konsumpcję
Oddziaływanie na rozwój zrównoważonych i prośrodowiskowych form w transporcie
Oddziaływanie na rozwój zrównoważonych i prośrodowiskowych form w energetyce
Wpływ na zrównoważony rozwój terenów wiejskich z uwzględnieniem przyjaznych jego form oraz na rozszerzenie innej aktywności gospodarczej też prośrodowiskowej w kontekście poprawy efektywności wykorzystania zasobów
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami przyrodniczymi - różnorodnością biologiczną, krajobrazem
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie w leśnictwie
Oddziaływanie na zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi
Oddziaływania na gospodarowanie przestrzenią
Wpływ na ochronę i optymalne wykorzystanie istniejących wartości kulturowych
Wpływ na świadomość ekologiczną społeczeństwa
Wpływ na propagowanie/zapewnianie zdrowia środowiskowego
Oddziaływanie na zmiany w stanie powietrza atmosferycznego, hałasu i promieniowania oraz wód i ekosystemów od wody zależnych oraz na przyrodę ożywioną i krajobraz
Oddziaływanie na zmiany w stanie powierzchni ziemi, gleby, wód i ekosystemów od wody zależnych


	Oś 4
	Lokalne Strategie Rozwoju - poprawa jakości życia oraz różnicowanie działalności na obszarach wiejskich	Współpraca międzyregionalna i międzynarodowa	Nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące lokalnych grup działania

Wpływ na realizację celów ochrony środowiska
Wpływ na zrównoważoną konsumpcję
Oddziaływanie na rozwój zrównoważonych i prośrodowiskowych form w transporcie
Wpływ na zrównoważony rozwój terenów wiejskich z uwzględnieniem przyjaznych jego form
Wpływ na rozszerzenie innej aktywności gospodarczej tez prośrodowiskowej w kontekście poprawy efektywności wykorzystania zasobów
Oddziaływania na gospodarowanie przestrzenią
Wpływ na ochronę i optymalne wykorzystanie istniejących wartości kulturowych
Wpływ na świadomość ekologiczną społeczeństwa

Załącznik Nr 7

Wskaźniki bazowe związane z celami

Wskaźnik 1



		2003		46,9
		2004		48,7
		2005		49,7
		2006		49,5

Wskaźnik 2



	2006	47,5
Wskaźnik zatrudnienia wśród kobiet	2006	40,3
Wskaźnik zatrudnienia wśród osób w wieku 15-24 lata	2006	25,0

Wskaźnik 3



	2006	13,8	7,9
Stopa bezrobocia wśród kobiet	2006	13,7
Stopa bezrobocia wśród osób w wieku 15-24 lata	2006	29,8

Wskaźnik 4



		Pełnym			16,3

Wskaźnik 5

Wskaźnik 6

Wskaźnik 7

Wskaźnik 8

Wskaźnik 9

Wskaźnik 10

Wskaźnik 12



		2006		460,8

Wskaźnik 13

Wskaźnik 14

Wskaźnik 15

Wskaźnik 16

Wskaźnik 17


				MPPL/OTOP
2001	95,0
2002	89,0
2003	89,0
2004	90,0	N.a.	97,2
2005	80,0
2006	92,0

Wskaźnik 18

______

⁸⁾ Brak danych - prace nad wyznaczeniem obszarów HNV farmland w Polsce nadal trwają, w związku z czym nie ma aktualnych danych na ten temat. Europejska Agencja Środowiska dysponuje danymi dotyczącymi powierzchni HNV farmland w Polsce na obszarze 2 mln ha. Są to jednak dane liczone na podstawie Corine Land Cover, a więc bardzo przybliżone i obarczone znacznym błędem.

Wskaźnik 19



Iglaste	%	62,2
Liściaste		12,5
Mieszane		15,3

Wskaźnik 20



	1996		41
	1997		44
	1998		40
	1999		42
	2000		46
	2001		41
	2002		48
	2003		55
	2004		42
	2005		49
	2006		63,9
Nadwyżka fosforu	2006	kg/ha	5,0

Wskaźnik 21



	w wodach gruntowych		18,2
Średnioroczna koncentracja pestycydów:	w wodach powierzchniowych	µg/L	0,38
	w wodach gruntowych		0,25

Wskaźnik 22

Wskaźnik 23s



		2002		43 828
		2003		49 928
		2004		82 730
		2005		159 709
		2006		220 000

Wskaźnik 24



	2001	4
	2002	7
	2003	15
	2004	27
	2005	48
	2006	194,5
Wytwarzanie energii odnawialnej z leśnictwa	2006	4 588

Wskaźnik 25



		2006		6 991,5

_____

⁹⁾ Powierzchnia uprawy - wierzby Salix sp. i róży bezkolcowej Rosa multiphlora val.

Wskaźnik 26

Wskaźnik 27



	w tym kobiety			32,8

Wskaźnik 28



	2006	11074,8
w tym na obszarach wiejskich	2006	3506,0

Wskaźnik 29

Wskaźnik 30



	2006	2 315
w tym na obszarach wiejskich	2006	1 460

Wskaźnik 31



	2006	574 612
w tym na obszarach wiejskich	2006	87 144

Wskaźnik 32



w tym na obszarach wiejskich	2006	0,70

Wskaźnik 33

Wskaźnik 34



w tym na obszarach wiejskich	2006	1,70

Wskaźnik 35



w tym na obszarach wiejskich	2006	2,50

Wskaźnik 36

Wskaźniki bazowe związane z kontekstem

Wskaźnik 1

Wskaźnik 2



% ludności zamieszkującej obszary wiejskie	2006	38,7

Wskaźnik 3



	gruntów ornych			78,01
	trwałych użytków zielonych			20,15
	upraw trwałych			1,82
	w powierzchni użytków rolnych

Wskaźnik 4



Powierzchnia użytkowanych użytków rolnych	ha	16 177 081
Siła robocza	AWU	2 291,90
Średnia powierzchnia gospodarstwa	ha	6,27
Struktura wielkości gospodarstw	%
< 5 ha		70,08
Od 5 do 50 ha		28,93
> 50 ha		0,83
Średnia wielkość ekonomiczna gospodarstwa	%
< 2 ESU		63,00
Od 2 do 100 ESU		30,00
> 100 ESU		1,00

Wskaźnik 5



Własność publiczna	%	81,3
Własność prywatna		17,8
Inne		0,9
Średnia wielkość gospodarstwa własności prywatnej	ha	1,33

Wskaźnik 6

Wskaźnik 7



	Tereny leśne			30,00
	Tereny naturalne			2,10
	Tereny zurbanizowane			6,30

Wskaźnik 8



	poza ONW			43,48
	ONW górskie			1,21
	ONW nizinne			52,31
	ONW ze specyficznymi utrudnieniami			3,00

Wskaźnik 9



	% użytkowanych użytków rolnych przeznaczonych na ekstensywne pastwiska			10,9

Wskaźnik 10



	% użytkowanych użytków rolnych objętych Natura 2000			0,80
	% powierzchni leśnej objętej Natura 2000			2,50

Wskaźniku 11



	1.2. Minimalna interwencja	0,00
	1.3. Aktywne zarządzanie	14,12
Klasa 2. Główny cel: Ochrona krajobrazu i elementów naturalnych		24,00

Wskaźnik 12

Wskaźnik 13



	Iglaste			21,1
	Liściaste			18,1
	Mieszane			20,1

Wskaźnik 14

Wskaźnik 15


	Nawadniane użytkowane użytki rolne	2006	%	0,48	- -

Wskaźnik 16

Wskaźnik 17



	Na obszarach wiejskich			51

Wskaźnik 18



	Od 15 do 64 lat			70,78
	65 lat i więcej			13,42
				16,35
	Od 15 do 64 lat			68,14
	65 lat i więcej			13,51

Wskaźnik 19



	II sektor			31,10
	III sektor			64,70
				Brak danych
	II sektor
	III sektor

Wskaźnik 20



	II sektor			30,00
	III sektor			54,20
				37,70
	II sektor			28,00
	III sektor			34,3

Wskaźnik 21



	Na obszarach wiejskich			7,40

Wskaźnik 22



	Na obszarach wiejskich			77,20

Wskaźnik 23



	Na obszarach wiejskich			54,8

Załącznik Nr 8

Podstawowe wymagania określone w art. 5 rozporządzenia Rady (WE) Nr 1782/2003

Podstawowe wymagania określone w art. 5 rozporządzenia Rady (WE) Nr 1782/2003 są to minimalne normy obowiązujące rolników na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 marca 2007 r. w sprawie minimalnych norm (Dz. U. Nr 46, poz. 306).

Na gruntach ornych: jest prowadzona uprawa roślin lub ugorowanie (w tym przypadku co najmniej raz w roku, w terminie do dnia 31 lipca, grunt powinien być skoszony lub poddany innym zabiegom uprawowym, zapobiegającym występowaniu i rozprzestrzenianiu się chwastów).

Na łąkach:

- okrywa roślinna jest koszona i usuwana co najmniej raz w roku, w terminie do dnia 31 lipca,

- w przypadku realizacji przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt - okrywa roślinna jest koszona i usuwana co najmniej raz w roku, w terminie określonym w przepisach w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich,

- w przypadku korzystania z pomocy finansowej w ramach działania NATURA 2000 oraz związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej okrywa roślinna jest koszona i usuwana w terminie określonym w przepisach o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich,

- w przypadku korzystania z pomocy finansowej w ramach działania "Program rolnośrodowiskowy" okrywę roślinną należy kosić i usuwać w terminie określonym w przepisach o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Na pastwiskach:

- zwierzęta są wypasane w okresie wegetacyjnym traw lub okrywa roślinna jest koszona i usuwana co najmniej raz w roku, w terminie do dnia 31 lipca,

- w przypadku korzystania z pomocy finansowej w ramach działania program rolnośrodowiskowy okrywę roślinną należy kosić i usuwać w terminie określonym w przepisach o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Jeżeli grunty orne położone są na stokach o nachyleniu powyżej 20°, nie można ich utrzymywać jako ugór czarny ani wykorzystywać pod uprawę roślin wymagających utrzymania redlin wzdłuż stoku, a w przypadku wykorzystywania ich pod uprawę roślin wieloletnich powinno się utrzymywać okrywę roślinną lub ściółkę w międzyrzędziach albo prowadzić uprawę metodą tarasową.

Grunty rolne nie są wypalane ani nie są na nich wykonywane zabiegi uprawowe ciężkim sprzętem rolniczym w okresie wysycenia profilu glebowego wodą.

Grunty rolne nie powinny być porośnięte drzewami i krzewami, z wyjątkiem plantacji wierzby (Salix sp.) wykorzystywanej do wyplatania, drzew i krzewów niepodlegających wycięciu zgodnie z przepisami o ochronie przyrody, mających znaczenie dla ochrony wód i gleb oraz nie wpływających na prowadzoną na tych gruntach produkcję roślinną. Jest dopuszczalne aby grunty rolne były porośnięte pojedynczymi drzewami i krzewami, o ile nie wpływają one na prowadzoną na tych gruntach produkcję roślinną, a ich liczba nie przekracza 50 sztuk na hektar.

Plantacje zagajników o krótkiej rotacji (CN ex 0602 90 41), wykorzystywanych na cele energetyczne, są utrzymywane w stanie niezachwaszczonym oraz ich zbiór następuje w cyklu co najmniej czteroletnim. Mają być położone 1,5 od granicy sąsiedniej działki gruntu, na której została założona taka plantacja lub użytkowanej jako grunt leśny, albo 3 m od granicy sąsiedniej działki gruntu użytkowanej w inny sposób, przy czym powierzchnię wyznaczoną przez granicę sąsiedniej działki gruntu oraz granicę plantacji wlicza się do powierzchni działki rolnej i uznaje za utrzymywaną zgodnie z normami.

Załącznik Nr 9

Szczegółowy wykaz produktów lub grup produktów objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych

W ramach działania pt. "Grupy producentów rolnych" wsparcie będzie udzielane grupom utworzonym przez producentów w następujących sektorach:

1) konie żywe, mięso końskie;

2) bydło żywe, mięso wołowe;

3) świnie żywe, prosięta, warchlaki, mięso wieprzowe;

4) owce i kozy żywe, mięso baranie i kozie;

5) drób żywy, mięso i jadalne podroby drobiowe;

6) króliki żywe, mięso i jadalne podroby królicze;

7) nutrie żywe, mięso i jadalne podroby nutriowe, skóry surowe;

8) szynszyle żywe, skóry surowe;

9) lisy pospolite i polarne, norki, tchórze, jenoty żywe, skóry surowe;

10) jaja ptasie;

11) mleko krowie, owcze lub kozie;

12) miód naturalny i inne produkty pszczelarskie;

13) kwiaty świeże - cięte i doniczkowe;

14) ziemniaki;

15) ziarno zbóż;

16) nasiona roślin oleistych;

17) ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych;

18) rośliny przeznaczone do produkcji zielarskiej i farmaceutycznej;

19) ozdobne rośliny ogrodnicze, szkółkarstwo roślin - sadowniczych i ozdobnych;

20) buraki cukrowe;

21) len i konopie uprawiane na włókno;

22) szyszki chmielowe;

23) liście tytoniu suszone;

24) materiał siewny i sadzeniaki;

25) produkty roślinne do wykorzystania technicznego lub pozyskiwania energii;

26) produkty rolnictwa ekologicznego;

27) produkty regionalne;

28) ślimaki;

29) daniele, jelenie i ich mięso.

Załącznik Nr 10

Szczegółowy opis pakietów rolnośrodowiskowych oraz kalkulacja wysokości płatności rolnośrodowiskowej

Założenia metodologiczne dla kalkulacji płatności rolnośrodowiskowych w ramach programu rolnośrodowiskowego

Płatność rolnośrodowiskowa wypłacana jest w formie zryczałtowanej i stanowi rekompensatę utraconego dochodu, dodatkowych poniesionych kosztów oraz ponoszonych kosztów transakcyjnych¹.

Wskaźniki charakterystyczne dla polskich gospodarstw rolnych (średnia dla lat 2001, 2002, 2003).



		8,20	GUS
		7,30
		1,20
		0,76
		1.400	rachunkowość rolna⁶+GUS
		1.029	rachunkowość rolna⁶+GUS
		1.543	rachunkowość rolna +GUS
		802	rachunkowość rolna +GUS
		45,8	GUS

______

¹ Wysokości płatności rolnośrodowiskowych są ustalane jako % udział utraconego dochodu i dodatkowych kosztów, biorąc pod uwagę priorytety programu.

² w gospodarstwach prowadzących działalność rolniczą.

³ SD - sztuka duża inwentarza żywego (bydło, konie, owce, kozy, przy czym ponad 90% stanowi bydło)

⁴ GPP - główna powierzchnia paszowa

⁵ oznacza sposób gospodarowania oparty na tradycyjnych metodach charakteryzujący się niską produktywnością

⁶ dane na podstawie wyników rachunkowości rolnej, która obejmuje grupę ponad 12.000 gospodarstw indywidualnych

⁷ zwierzę, które jest utrzymywane w ekstensywnych warunkach

Metodyka wyliczenia wskaźników charakterystycznych dla gospodarstw:

Rachunkowość rolna gospodarstw indywidualnych obejmuje grupę ponad 12.000 gospodarstw. Dane w ramach tej rachunkowości zbierane są w podziale na określone działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej, które mogą być prowadzone w sposób standardowy (wysokie plony i wysokie nawożenie) lub ekstensywny (niskie plony, niskie nawożenie).

SNB - nadwyżka wartości produkcji określonej działalności rolniczej nad wartością kosztów bezpośrednich (nasiona, nawozy, środki ochrony roślin, ubezpieczenie upraw) w standardowych warunkach.

SNB dla 2002 r. na 1 ha UR - średnia ważona sumy iloczynów SNB dla każdej działalności produkcji roślinnej oraz średniej ważonej struktury zasiewów użytków rolnych w latach 2001 - 2003 (gdzie rok środkowy, czyli 2002 jest rokiem charakterystycznym dla tej SNB). Stanowi punkt referencyjny dla wyliczenia utraconego dochodu z tytułu ekstensyfikacji produkcji.

SNB dla 2002 r. na 1 ha UR w ekstensywnych warunkach - średnia suma iloczynów SNB dla każdej ekstensywnej produkcji roślinnej¹ oraz średniej ważonej struktury zasiewów użytków rolnych w ciągu trzech kolejnych lat.

Ekstensywne warunki to takie, w których gospodarstwa zużywają niewielkie ilości nawozów mineralnych, stosują ograniczone ilości środków ochrony roślin oraz nie stosują w uprawie kwalifikowanego materiału siewnego. Gospodarstwa te charakteryzują się niską towarowością produkcji, a produkcja opiera się na niskich kosztach bezpośrednich i przeznaczona jest w większości na samozaopatrzenie. Według danych rachunkowości rolnej gospodarstw indywidualnych gospodarstwa ekstensywne zużywają około 45% mniej nawozów mineralnych na 1 ha użytków rolnych niż średnie zużycie w innych gospodarstwach. Plonowanie w gospodarstwach ekstensywnych, np. zbóż jest niższe o prawie 70% w stosunku do średniego plonowania w innych gospodarstwach. Wartość dochodu z produkcji roślinnej w gospodarstwach ekstensywnych stanowi zaledwie 52% w stosunku do średniego dochodu z produkcji roślinnej z innych gospodarstw.

Utracony dochód z tytułu ekstensyfikacji produkcji jest to różnica pomiędzy SNB dla 2002 r. na 1 ha UR a SNB dla 2002 r. na 1 ha UR w ekstensywnych warunkach tj. 1.400-1.029 = 371 zł.

Standardowa Nadwyżka Bezpośrednia na 1 SD (zł) dla 2002 r. - nadwyżka wartości produkcji nad wartością kosztów bezpośrednich w standardowych warunkach.

______

¹ Ekstensywna produkcja roślinna oznacza produkcję roślinną o niskim plonie przy niskim nawożeniu, np. dla zbóż niski plon to 24 dt/ha, przy średnim plonie dla tej uprawy - 35,3 dt/ha.

Wariant 1.1. Zrównoważony system gospodarowania

Opis: Gospodarowanie w rolnictwie zrównoważonym polega na racjonalnym wykorzystywaniu zasobów przyrody, które umożliwia ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko.

Gospodarowanie w oparciu o analizę gleby i plan nawozowy stanowi podstawę planowania środowiskowego w prawidłowej gospodarce rolnej. Celem planowania środowiskowego jest odpowiednie użycie nawozów, uwzględniające potrzeby poszczególnych roślin oraz zawartość P, K, Mg w glebie. Odpowiednie użycie nawozów, czyli dostosowanie dawki azotu do aktualnego zapotrzebowania roślin, ogranicza emisję tlenków azotu do atmosfery. Dodatkowo, zapobiega przedostawaniu się zawartych w nawozach składników, szczególnie azotu i fosforu, do wód powierzchniowych i podziemnych. Ma to ogromne znaczenie środowiskowe, w szczególności na obszarach, gdzie znajdują się gleby lekkie podatne na wymywanie składników mineralnych, w tym szczególnie azotu.

Badanie gleby pozwoli na zastosowanie optymalnych ilości nawozów, co pozwoli na uniknięcie wprowadzenia zbyt dużej ich ilości do gleby. Dzięki temu zostanie osiągnięty korzystny efekt środowiskowy, poprzez ograniczenie wymywania nawozów i przenikania ich do wód gruntowych.

Gospodarowanie w sposób zrównoważony zapobiega ubytkowi zawartości substancji organicznej w glebie. Rozkład substancji organicznej jest bardzo niekorzystny środowiskowo, ze względu na uwalnianie dużej ilości składników mineralnych, szczególnie azotu, co może prowadzić do zanieczyszczenia wód.

Dodatkowo przestrzeganie prawidłowego doboru i następstwa roślin gwarantuje ograniczenie rozwoju populacji agrofagów, redukcję zachwaszczenia oraz ograniczenie strat azotu.

Cel: Promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania

Wymogi wariantu 1.1.:

- wariantem objęte jest całe gospodarstwo rolne, a płatność rolnośrodowiskowa dotyczy tylko gruntów ornych;

- obowiązek corocznego opracowania i przestrzegania planu nawozowego, opartego na bilansie azotu oraz aktualnej chemicznej analizie gleby, z określeniem zawartości P, K, Mg i potrzeb wapnowania¹ oraz zastosowaniem prawidłowego doboru i następstwa roślin w płodozmianie i określeniem dawek azotu;

- obowiązek koszenia lub wypasu na trwałych użytkach zielonych;

- zakaz stosowania osadów ściekowych;

- maksymalna dawka azotu (pochodzącego z nawozów naturalnych, kompostów i nawozów mineralnych) na gruntach ornych nie powinna przekraczać 150 kg N/ha, a na trwałych użytkach zielonych 120 kg N/ha;

- obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

______

¹ Tylko w przypadkach mających uzasadnienie środowiskowe, po uzgodnieniu z doradcą rolnośrodowiskowym.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 360 PLN/ha

Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w wysokości 100% stawki podstawowej za powierzchnię od 0,1 ha do 20 ha.

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		440 PLN
		360 PLN/ha (92,2 EURO/ha)

1. utracony dochód z tytułu ekstensyfikacji produkcji jest to różnica pomiędzy SNB dla 2002 r. na 1 ha UR a SNB dla 2002 r. na 1 ha UR w ekstensywnych warunkach - na podstawie danych GUS oraz danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003;

2. dwie próby na hektar x koszt analizy glebowej przygotowywanej raz na 5 lat - na podstawie danych z okręgowych stacji chemiczno-rolniczych;

3. koszt bilansu nawozowego przygotowywanego corocznie dla średniej powierzchni użytków rolnych w Polsce - na podstawie danych z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach.

Wariant 2.1. Uprawy rolnicze (z certyfikatem zgodności);

Wariant 2.2. Uprawy rolnicze (w okresie przestawiania);

Wariant 2.3. Trwałe użytki zielone (z certyfikatem zgodności);

Wariant 2.4. Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania);

Wariant 2.5. Uprawy warzywne (z certyfikatem zgodności);

Wariant 2.6. Uprawy warzywne (w okresie przestawiania);

Wariant 2.7. Uprawy zielarskie (z certyfikatem zgodności);

Wariant 2.8. Uprawy zielarskie (w okresie przestawiania);

Wariant 2.9. Uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem zgodności);

Wariant 2.10. Uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania);

Wariant 2.11. Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem zgodności);

Wariant 2.12. Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania).

Opis: Pakiet obejmuje gospodarstwa przestawiające się na produkcję metodami ekologicznymi i gospodarstwa ekologiczne posiadające ważny certyfikat wydany przez upoważnioną jednostkę certyfikującą, zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym.

Cel: Promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania

Wymogi pakietu:

1) prowadzenie produkcji rolnej, zgodnie z regułami określonymi w ustawie o rolnictwie ekologicznym i rozporządzeniu Rady (WE) nr 834/2007;

2) uprawa roślin, zgodnie z najlepszą wiedzą i kulturą rolną, przy zachowaniu należytej dbałości o stan fitosanitarny roślin i ochronę gleby;

3) w przypadku realizacji wariantów 2.3 i 2.4 istnieje obowiązek posiadania zwierząt utrzymywanych ekologicznie w gospodarstwie;

4) w przypadku realizacji wariantu 2.3 i 2.4 istnieje obowiązek koszenia lub wypasu oraz usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem szczególnie uzasadnionych przypadków) po pokosie;

5) w przypadku realizacji wariantów 2.9, 2.10, 2.11 i 2.12 materiał szkółkarski musi spełniać określone wymagania;

6) w przypadku realizacji wariantów 2.9, 2.10, 2.11 i 2.12 istnieje obowiązek corocznego wykonywania na plantacji zabiegów uprawowych i pielęgnacyjnych;

7) w przypadku realizacji wariantów 2.1, 2.2, 2.5, 2.6, 2.7, 2.8, 2.9, 2.10, 2.11 i 2.12 istnieje obowiązek produkcji i odpowiedniego przeznaczenia plonu (m.in. do przetwórstwa, sprzedaży);

8) w przypadku realizacji wariantów 2.9 i 2.10 istnieje obowiązek utrzymania sadów przez 2 lata po zakończeniu zobowiązania;

9) obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo;

10) w przypadku realizacji wariantów 2.9, 2.10, 2.11, 2.12 płatność przysługuje wyłącznie do powierzchni, na której są uprawiane gatunki drzew owocowych w okresie owocowania lub krzewów owocujących.

Proces kontroli gospodarstw w okresie przestawiania i w okresie produkcji certyfikowanej jest regulowany zasadami ustalonymi w rozporządzeniu Rady 2092/91/EWG z dnia 24 czerwca 1991 roku w sprawie ekologicznego otrzymywania produktów rolnych oraz oznaczeń z tym związanych umieszczanych na produktach rolnych i środkach spożywczych. Kontrola prowadzona przez jednostki certyfikujące obejmuje wszystkie gospodarstwa, które posiadają certyfikat lub są w okresie przestawiania. Procedury kontroli zakładają istnienie czterech typów sankcji: upomnienie, ostrzeżenie, zawieszenie i cofnięcie certyfikatu. Dotyczą one niezgodności z wymogami rolnictwa ekologicznego. Cofnięcie certyfikatu jest jednoznaczne z brakiem płatności rolnośrodowiskowej.

______

¹ Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 marca 2004r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania oraz jakości materiału siewnego (Dz. U. Nr 59 poz. 565).

Ze względu na obecną sytuację na rynku produktów ekologicznych, który w Polsce dopiero zaczyna się tworzyć, cena produktów ekologicznych nie jest znacząco wyższa od cen produktów konwencjonalnych. Dodatkowo różnica w cenie tych produktów nie jest korzyścią rolnika (czyli producenta) tylko pośredników. W związku z powyższym, kalkulacja płatności w rolnictwie ekologicznym nie bierze pod uwagę wyższych cen produktów za produkcję certyfikowaną. Stawki zaproponowane dla gospodarstw niecertyfikowanych uwzględniają przede wszystkim straty powstałe na skutek uzyskania niższych plonów w początkowych latach (do 3 lat) przestawiania produkcji rolnej z konwencjonalnej na ekologiczną (większe zachwaszczenie, większe nakłady na uprawę). Natomiast w wyniku podejmowanych działań promocyjnych na rzecz rolnictwa ekologicznego, sytuacja na rynku może się zmienić i wpłynąć na wzrost cen produktów ekologicznych. W takim przypadku można byłoby rozważać zrewidowanie kalkulacji płatności dla tego pakietu.

Wysokości płatności rolnośrodowiskowych:

"Wysokości płatności rolnośrodowiskowych:

Uprawy rolnicze (w okresie przestawiania) - 840 zł/ha;

Uprawy rolnicze (z certyfikatem zgodności) - 790 zł/ha;

Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania) - 330 zł/ha;

Trwałe użytki zielone (z certyfikatem zgodności) - 260 zł/ha;

Uprawy warzywne (w okresie przestawiania) - 1.550 zł/ha;

Uprawy warzywne (z certyfikatem zgodności) - 1.300 zł/ha;

Uprawy zielarskie (w okresie przestawiania) - 1.150 zł/ha;

Uprawy zielarskie (z certyfikatem zgodności) - 1.050 zł/ha;

Uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania) - 1.800 zł/ha;

Uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem zgodności) - 1.540 zł/ha;

Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania) - 800 zł/ha;

Uprawa orzecha włoskiego nieowocująca (w okresie przestawiania) - 160 zł/ha;

Uprawa orzecha włoskiego owocująca (w okresie przestawiania) - 800 zł/ha;

Pozostaje uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem zgodności) - 650 zł/ha;

Uprawa orzecha włoskiego nieowocująca (z certyfikatem zgodności) - 160 zł/ha;

Uprawa orzecha włoskiego owocująca (z certyfikatem zgodności) - 650 zł/ha.

Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana:

1) w przypadku wariantu 2.1. Uprawy rolnicze (dla których zakończono okres przestawiania) i wariantu 2.2. Uprawy rolnicze (w okresie przestawiania) w wysokości:

a) 100% stawki podstawowej - za powierzchnię od 0,1 ha do 20 ha,

b) 50% stawki podstawowej - za powierzchnię od 20,01 ha do 30 ha;

2) w przypadku wariantu 2.3. Trwałe użytki zielone (dla których zakończono okres przestawiania) i wariantu 2.4. Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania) w wysokości 100% stawki podstawowej za powierzchnię od 0,1 ha do 15 ha;

3) w przypadku wariantu 2.5. Uprawy warzywne (dla których zakończono okres przestawiania) i wariantu 2.6. Uprawy warzywne (w okresie przestawiania) w wysokości:

a) 100% stawki podstawowej - za powierzchnię od 0,1 ha do 15 ha,

b) 50% stawki podstawowej - za powierzchnię od 15,01 ha do 30 ha;

4) w przypadku wariantu 2.7. Uprawy zielarskie (dla których zakończono okres przestawiania), wariantu 2.8. Uprawy zielarskie (w okresie przestawiania), wariantu 2.9. Uprawy sadownicze i jagodowe (dla których zakończono okres przestawiania), wariantu 2.10. Uprawy sadownicze i jagodowe (w okresie przestawiania), wariantu 2.11. Pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe (dla których zakończono okres przestawiania) i wariantu 2.12. Pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe (w okresie przestawiania) w wysokości 100% stawki podstawowej za powierzchnię od 0,1 ha do 10 ha.

Kalkulacja płatności:

Rolnictwo ekologiczne - uprawy rolnicze (w okresie przestawiania)










		931 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw rolniczych na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla upraw rolniczych x strata wartości tych plonów) - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB);

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny dla upraw rolniczych w latach 2001-2003 - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB);

3. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 (dodatkowe nakłady pracy x koszt roboczogodziny) - wg danych z Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB);

4. większe zużycie paliwa z tytułu mechanicznej ochrony przed chwastami na podstawie danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczących kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa) - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB;

5. wynajem maszyny do rozrzucenia obornika (liczba roboczogodzin potrzebna do rozrzucenia obornika x koszt pracy maszyny) - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003).

Rolnictwo ekologiczne - uprawy rolnicze (z certyfikatem)



		x

			x

		x
		x
		x
		799 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw rolniczych na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla upraw rolniczych x strata wartości tych plonów) - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB);

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych dla upraw rolniczych w latach 2001-2003 - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB);

3. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych (dodatkowe nakłady pracy x koszt roboczogodziny w latach 2001-2003) - wg danych z Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB);

5. wynajem maszyny do rozrzucenia obornika (liczba roboczogodzin potrzebna do rozrzucenia obornika x koszt pracy maszyny) wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003).

Rolnictwo ekologiczne - trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania i z certyfikatem)



		x

			x
		409 PLN

1. strata wartości plonów na podstawie danych z gospodarstw ekologicznych oraz gospodarstw w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 (strata wartości plonów dla trwałych użytków zielonych x wartość 1 dt siana) - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB;

2. oszczędność w kosztach nawożenia w latach 2001-2003, (wartość 1 kg czystego składnika NPK x koszt nawożenia) - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB.

Rolnictwo ekologiczne - uprawy warzywne (w okresie przestawiania)



		x

			x

		x
		x
		x
		1.926 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw warzywnych na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla upraw warzywnych x strata wartości tych plonów) - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 dla upraw warzywnych - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB);

Rolnictwo ekologiczne - uprawy warzywne (z certyfikatem)



		x

			x

		x
		x
		x
		1.381 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw warzywnych na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla upraw warzywnych, x strata wartość tych plonów) - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 dla upraw warzywnych (oszczędność dla upraw warzywnych -wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB);

3. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 (dodatkowe nakłady pracy x koszt roboczogodziny) - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

Rolnictwo ekologiczne - uprawy zielarskie (w okresie przestawiania)



		x

			x

		x
		x
		x
		1.162 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw zielarskich na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny (średnia wartość plonów dla upraw zielarskich w latach 2001-2003 x strata wartości tych plonów) - wg Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (Krasowicz S., 2001-2003);

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny upraw rolniczych w latach 2001-2003 - wg Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, (Krasowicz S., 2001-2003);

3. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny (dodatkowe nakłady pracy x koszt roboczogodziny w latach 2001-2003) - wg danych z Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB;

Rolnictwo ekologiczne - uprawy zielarskie (z certyfikatem)



		x

			x

		x
		x
		x
		1.066 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw zielarskich na podstawie gospodarstw ekologicznych, (średnia wartość plonów dla upraw zielarskich w latach 2001-2003 x strata wartość tych plonów) - wg Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (Krasowicz S., 2001-2003);

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych dla upraw zielarskich w latach 2001-2003 - wg Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (Krasowicz S., 2001-2003);

3. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych (dodatkowe nakłady pracy x koszt roboczogodziny w latach 2001-2003) - wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB;

5. wynajem maszyny do rozrzucenia obornika (liczba roboczogodzin potrzebna do rozrzucenia obornika x koszt pracy maszyny) - według Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003).

Rolnictwo ekologiczne - uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania)



		x

			x

		x
		x
		4.672 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw sadowniczych i jagodowych na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla upraw sadowniczych i jagodowych x strata wartości tych plonów) - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 dla upraw sadowniczych i jagodowych - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB);

Rolnictwo ekologiczne - uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem)



		x

			x

		x
		x
		4.154 PLN

1. % straty wartości plonów dla upraw sadowniczych i jagodowych na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla upraw sadowniczych i jagodowych x strata wartości tych plonów) - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

2. oszczędność w kosztach środków produkcji (kosztach bezpośrednich) na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 dla upraw sadowniczych i jagodowych - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB);

3. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 (dodatkowe nakłady pracy x koszt roboczogodziny) - wg danych z Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

4. większe zużycie paliwa z tytułu mechanicznej ochrony przed chwastami na podstawie danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji dotyczących kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa) według Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB.

Rolnictwo ekologiczne - Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania)



		x

		x
		x
		805 PLN

1. % straty wartości plonów dla pozostałych upraw sadowniczych i jagodowych na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla pozostałych upraw sadowniczych i jagodowych x strata wartości tych plonów) - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

2. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych w trakcie okresu przestawiania z systemu konwencjonalnego na system ekologiczny w latach 2001-2003 dla pozostałych upraw sadowniczych i jagodowych (dodatkowe nakłady pracy x koszt roboczogodziny) - wg danych z Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

3. większe zużycie paliwa z tytułu mechanicznej ochrony przed chwastami na podstawie danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczących kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa) wg Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ PIB.

Rolnictwo ekologiczne - Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem)



		x

		x
		x
		655 PLN

1. % straty wartości plonów dla pozostałych upraw sadowniczych i jagodowych na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 (średnia wartość plonów dla pozostałych upraw sadowniczych i jagodowych a strata wartości tych plonów to 10% - wg Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

2. dodatkowe nakłady pracy na podstawie gospodarstw ekologicznych w latach 2001-2003 dla pozostałych upraw sadowniczych i jagodowych (dodatkowe nakłady pracy w roboczogodzinach x koszt roboczogodziny) - wg danych z Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ PIB;

Rolnictwo ekologiczne - Pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe - uprawa ORZECHA WŁOSKIEGO owocująca (w okresie przestawiania)*

		Koszty	Korzyść

		x

		x

		x
		x
		819

Rolnictwo ekologiczne - Pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe - uprawa ORZECHA WŁOSKIEGO nieowocująca (w okresie przestawiania)*

		Koszty	Korzyść

		x

		x
		x
		160

Rolnictwo ekologiczne - Pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe - uprawa ORZECHA WŁOSKIEGO owocująca (z certyfikatem)*

		Koszty	Korzyść

		x

		x

		x
		x
		710

Rolnictwo ekologiczne - Pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe - uprawa ORZECHA WŁOSKIEGO nieowocująca (z certyfikatem)*

		Koszty	Korzyść

		x

		x
		x
		160

Wariant 3.1. Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach

Opis: Pakiet polega na ograniczeniu nawożenia, ilości i terminów wykonywanych pokosów lub intensywności wypasu. Spełnienie wymogów pakietu prowadzi do podtrzymania istnienia łąkowo-pastwiskowych krajobrazów wiejskich.

Cel: Utrzymanie stanu siedlisk przyrodniczych użytkowanych rolniczo

Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w wysokości:

1) 100% stawki podstawowej - za powierzchnię od 1 ha do 10 ha;

2) 75% stawki podstawowej - za powierzchnię od 10,01 do 50 ha;

3) 50% stawki podstawowej - za powierzchnię od 50,01 do 100 ha;

4) 10% stawki podstawowej - za powierzchnię powyżej 100 ha.

Wariant 3.1. Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach

Definicja: Wariant może być wdrażany na gruntach użytkowanych jako trwałe łąki lub pastwiska. Obszar objęty wariantem może być użytkowany jako łąka, pastwisko lub objęty użytkowaniem kośno-pastwiskowym. Możliwa jest zmiana użytkowania w trakcie trwania zobowiązania rolnośrodowiskowego na jeden z wymienionych sposobów.

Wymogi wariantu 3.1.:

Koszenie:

- koszenie w terminie od dnia 1 czerwca do 30 września, nie więcej niż dwa pokosy w roku; obowiązek pozostawienia 5-10% działki rolnej nieskoszonej, przy czym powinien to być inny fragment co roku;

- wysokość koszenia 5-15 cm;

- technika koszenia: zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do środka działki;

- obowiązek usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Wypas:

- maksymalna obsada zwierząt wynosi 1 DJP/ha;

- w przypadku użytkowania kośno-pastwiskowego maksymalna obsada zwierząt wynosi 0,3 DJP/ha;

- w przypadku użytkowania pastwiskowego minimalna obsada zwierząt wynosi 0,5 DJP/ha, a maksymalna 1,0 DJP/ha;

- maksymalne obciążenie pastwiska do 10 DJP/ha (5t/ha)¹;

- sezon pastwiskowy trwa od 1 maja do 15 października na obszarach poniżej 300 m n.p.m. lub od 20 maja do 1 października na obszarach powyżej 300 m n.p.m.;

- dopuszcza się wykaszanie niedojadów wyłącznie w okresie sierpień-wrzesień;

- dopuszczalne jest wypasanie przez cały rok koników polskich i koni huculskich;

- termin rozpoczęcia wypasu na terenach zalewowych nie wcześniej niż dwa tygodnie po ustąpieniu wód.

Nawożenie i ochrona roślin:

- zakaz stosowania środków ochrony roślin z wyjątkiem selektywnego i miejscowego niszczenia uciążliwych chwastów z zastosowaniem odpowiedniego sprzętu (np. mazaczy herbicydowych), po uzgodnieniu z doradcą rolnośrodowiskowym;

- zakaz stosowania ścieków i osadów ściekowych;

- dopuszcza się wapnowanie² i ograniczone nawożenie azotem (do 60 kg/ha/rok), z wyłączeniem obszarów nawożonych przez namuły rzeczne;

Melioracje:

- zakaz budowania nowych systemów melioracyjnych (z wyjątkiem urządzeń mających na celu podwyższenie poziomu wód) i rozbudowy istniejących systemów melioracyjnych będących w zasięgu kompetencyjnym beneficjenta; nie dotyczy bieżącej konserwacji;

Inne zabiegi:

- zakaz przeorywania;

- zakaz wałowania;

- zakaz stosowania podsiewu;

- zakaz włókowania w okresie od 1 kwietnia do 1 września.

______

¹ Obciążenie pastwiska określa ilość zwierząt w danym momencie na pastwisku, a obsada dotyczy całego sezonu pastwiskowego.

² Tylko w przypadkach mających uzasadnienie środowiskowe, po uzgodnieniu z doradcą rolnośrodowiskowym.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 500 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		500 PLN/ha (128,1 EURO/ha)

1. utracony dochód z tytułu ekstensyfikacji produkcji jest to różnica pomiędzy SNB dla 2002 r. na 1 ha UR a SNB dla 2002 r. na 1 ha UR w ekstensywnych warunkach, na podstawie danych GUS oraz danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003;

2. zabieg ten wymaga użycia wozu samozaładowczego oraz zgrabiarki na powierzchni 1 ha - według danych IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003) oraz z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa).

Wariant 4.1. - Ochrona siedlisk lęgowych ptaków;

Wariant 4.2. - Mechowiska;

Wariant 4.3. - Szuwary wielkoturzycowe;

Wariant 4.4. - Łąki trzęślicowe i selernicowe;

Wariant 4.5. - Murawy ciepłolubne;

Wariant 4.6. - Półnaturalne łąki wilgotne;

Wariant 4.7. - Półnaturalne łąki świeże;

Wariant 4.8. - Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe;

Wariant 4.9. - Słonorośla;

Wariant 4.10. - Użytki przyrodnicze.

Opis: Pakiet polega na ograniczeniu nawożenia, ilości i terminów wykonywanych pokosów lub intensywności wypasu na obszarach cennych przyrodniczo znajdujących się poza obszarami Natura 2000. Spełnienie wymogów wariantu 4.1 prowadzi do poprawy warunków bytowania zagrożonych gatunków ptaków, których miejsca lęgowe są związane z ekstensywnymi użytkami zielonymi. W ramach wariantów 4.2-4.10 znajdują się typy siedlisk według klasyfikacji Natura 2000 oraz inne cenne przyrodniczo siedliska występujące na łąkach i pastwiskach. Nazewnictwo jest zgodne z rozporządzeniem z dnia 16 maja 2005 r. (Dz.U. z 2005 nr 94, poz. 795) odnoszącym się do załącznika I Dyrektywy Siedliskowej.

Warunkiem zaklasyfikowania trwałych użytków zielonych do pakietu jest wykonanie dokumentacji przyrodniczej przez eksperta, która będzie podstawą do realizacji zadań w danym siedlisku.

Cel: Utrzymanie właściwego stanu cennych siedlisk przyrodniczych użytkowanych rolniczo

Wspólne wymogi dla wariantów w ramach pakietu 4

Na obszarze objętym pakietem Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 zakazuje się:

- przeorywania;

- wałowania;

- stosowania ścieków i osadów ściekowych;

- stosowania podsiewu;

- włókowania w okresie od 1 kwietnia do 1 września;

- stosowania środków ochrony roślin z wyjątkiem selektywnego i miejscowego niszczenia uciążliwych chwastów z zastosowaniem odpowiedniego sprzętu (np. mazaczy herbicydowych), po uzgodnieniu z doradcą rolnośrodowiskowym;

- budowania nowych systemów melioracyjnych (z wyjątkiem urządzeń mających na celu podwyższenie poziomu wód) i rozbudowy istniejących systemów melioracyjnych będących w zasięgu kompetencyjnym beneficjenta, nie dotyczy bieżącej konserwacji.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w wysokości:

1) 100% stawki podstawowej - za powierzchnię od 0,1 ha do 10 ha;

2) 50% stawki podstawowej - za powierzchnię od 10,01 ha do 20 ha.

Koszty transakcyjne

Kosztem transakcyjnym związanym z przystąpieniem do realizacji tego pakietu jest sporządzenie dokumentacji przyrodniczej przez eksperta. Koszty transakcyjne będą wypłacane jednorazowo, wraz z wypłatą płatności rolnośrodowiskowej za dany wariant. Koszty sporządzenia dokumentacji siedliska są uzależnione od wyjściowej powierzchni siedliska, na której będzie realizowany program rolnośrodowiskowy.

Wariant 4.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków

Opis: Wariantem Ochrona siedlisk lęgowych ptaków objęto gatunki ptaków lęgowych charakterystyczne dla cennych przyrodniczo i zagrożonych typów trwałych użytków zielonych m.in. łąk wilgotnych i świeżych, występujących głównie w dolinach rzek oraz turzycowisk i łąk torfowych, występujących na torfowiskach. Gatunki ptaków wspierane w ramach tego wariantu gniazdują na ziemi lub w roślinności zielnej i zbyt wczesne koszenie lub zbyt intensywny wypas mogą się przyczynić do zniszczenia ich lęgów. Tymczasem zaniechanie użytkowania wspomnianych powyżej trwałych użytków zielonych przyczynia się do degradacji siedlisk lęgowych ptaków.

Wymogi zawarte w ramach wariantu 4.1. mają na celu dostosowanie użytkowania do wymogów wybranych gatunków ptaków gniazdujących na łąkach i pastwiskach. Obszar objęty wariantem 4.1 może być użytkowany jako łąka, pastwisko lub objęty użytkowaniem kośno-pastwiskowym. Możliwa jest zmiana użytkowania w trakcie trwania zobowiązania rolnośrodowiskowego na jeden z wymienionych sposobów.

Wymogi wariantu 4.1.:

Koszenie:

- co roku w terminie od 1 sierpnia do dnia 30 września;

- obowiązek pozostawienia co roku 5-10% działki rolnej nieskoszonej (w przypadku występowania wodniczki Acrocephalus paludicola - 30-50%), przy czym powinien to być inny fragment co roku;

- wysokość koszenia 5 - 15 cm;

- zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do środka działki;

- obowiązek usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Wypas:

- w przypadku użytkowania kośno-pastwiskowego maksymalna obsada zwierząt wynosi 0,2 DJP/ha;

- w przypadku użytkowania pastwiskowego w okresie do dnia 20 lipca maksymalna obsada zwierząt wynosi 0,5 DJP/ha, a po 20 lipca obsada powinna być utrzymana na poziomie 0,5 - 1 DJP/ha;

- maksymalne obciążenie pastwiska do 5t/ha (10 DJP/ha)¹;

- sezon pastwiskowy: od 1 maja do 15 października na obszarach poniżej 300 m n.p.m. lub od 20 maja do 1 października na obszarach powyżej 300 m n.p.m.;

- dopuszcza się wykaszanie niedojadów wyłącznie w okresie sierpień - wrzesień;

- dopuszczalne jest wypasanie przez cały rok koników polskich i koni huculskich;

- termin rozpoczęcia wypasu na terenach zalewowych nie wcześniej niż dwa tygodnie po ustąpieniu wód;

______

¹ Obciążenie pastwiska określa ilość zwierząt w danym momencie na pastwisku, a obsada dotyczy całego sezonu pastwiskowego.

Inne zabiegi:

- dopuszcza się wapnowanie¹ i ograniczone nawożenie azotem (do 60 kg/ha/rok), z wyłączeniem obszarów nawożonych przez namuły rzeczne;

- zakaz stosowania jakichkolwiek zabiegów agrotechnicznych i pielęgnacyjnych w terminie od dnia 1 kwietnia do terminu pierwszego pokosu.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 1.200 PLN/ha

Kalkulacja płatności rolnośrodowiskowej



		x

		x
		x
		x
		x

			x
		1.371,98 PLN
		1.200 PLN/ha (307,4 EURO/ha)

2. czas przeznaczony na koszenie x koszt koszenia określonej powierzchni łąki - wg danych IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003) oraz danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa);

3. ilość paszy w dt x cena paszy - według danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym 2002 rok, (praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej) oraz według danych GUS i Rynku pasz (praca zbiorowa, wyd IERiGŻ, ARR z roku 2001-2003);

4. zabieg ten wymaga użycia wozu samozaładowczego oraz zgrabiarki na określonej powierzchni łąki - według danych IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003) oraz z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa);

5. doprowadzenie zwierząt na pastwisko w okresie sezonu pastwiskowego, (liczba dni wypasu w roku x liczba roboczogodzin w ciągu dnia x koszt roboczogodziny) - na podstawie danych z Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, GUS, Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, 2002 r.;

6. średnia obsada na 1 ha w ekstensywnych warunkach x Standardowa Nadwyżka Bezpośrednia dla 2002 r. przy opasie - na podstawie danych GUS oraz danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003.

______

¹ Tylko w przypadkach mających uzasadnienie środowiskowe, po uzgodnieniu z doradcą rolnośrodowiskowym.

Wariant 4.2. - Mechowiska

Wariant 4.2. obejmuje następujące typy siedliska określane według klasyfikacji Natura 2000:

- torfowiska przejściowe i trzęsawiska (7140) (oprócz zbiorowisk ze związku Rhynchosporion);

- górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk (7230);

- torfowiska nakredowe (7210) należące do Caricion davallianae - siedlisko priorytetowe.

Jednostki fitosocjologiczne: szeroko ujęte związki Caricion davallianae, Caricion nigrae, część Caricion lasiocarpae oraz nawiązujące do nich zbiorowiska, na których udokumentowana zostanie obecność gatunków identyfikujących.

Opis: Mechowiska, czyli niskoturzycowe, bogate w mszaki zbiorowiska łąk bagiennych (łąki turzycowo-mszyste, młaki niskoturzycowe) występują na torfowiskach zasilanych wodą gruntową. Wg typologii łąkarskiej klasyfikowane są jako bielawy właściwe i bielawy podtopione. Dobrze zachowane mechowiska skupiają wiele rzadkich gatunków roślin oraz są miejscem bytowania specyficznej ornitofauny, w tym wodniczki (Acrocephalus paludicola). Jest ona najbardziej zagrożonym wyginięciem europejskim gatunkiem ptaka, dla którego Polska stanowi najważniejszą ostoję w Unii Europejskiej (85% populacji). Za szczególnie cenne i rzadkie uznaje się mechowiska zasilane wodami bogatymi w związki wapnia. W skali kraju siedliska te są umiarkowanie pospolite. Szczególnie często występują w północnej części kraju. Na terenach górskich są odnotowywane głównie w Sudetach.

Mechowiska były tradycyjnie koszone, co 1-2 lata, lub rzadziej (w zależności od dostępności terenu). Siano wykorzystywano zazwyczaj jako ściółkę dla zwierząt gospodarskich. Z powodu postępującego osuszania siedlisk bagiennych i zaniechania koszenia, mechowiska stają się w ostatnich latach coraz rzadsze.

Zaniechanie użytkowania wywołuje sukcesję przeważnie w kierunku szuwarów lub zbiorowisk leśnych. Z kolei intensyfikacja użytkowania prowadzi do zubożenia składu gatunkowego zbiorowisk. Prowadzenie wypasu oraz używanie ciężkiego sprzętu niszczy strukturę roślinności i gleby.

Wymogi wariantu 4.2:

Koszenie:

- co roku w terminie od dnia 15 lipca do dnia 30 września;

- obowiązek pozostawienia co roku 50% powierzchni nieskoszonej, przy czym co roku powinien to być inny fragment albo obowiązek pozostawienia co roku 50% powierzchni nieskoszonej, przy czym co roku powinien to być inny fragment, a raz na dwa lata dopuszcza się skoszenie całej powierzchni albo raz na dwa lata skoszenie całej powierzchni;

- wysokość koszenia 5-15 cm;

- technika koszenia: w sposób nieniszczący struktury roślinności i gleby; zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do wewnątrz działki;

- obowiązek usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Wypas: zakaz;

Nawożenie: zakaz.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 1.200 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x
		x

		x
		x
		1.391 PLN
		1.200 PLN/ha (307,4 EURO/ha)

2. średnia obsada na 1 ha w ekstensywnych warunkach x Standardowa Nadwyżkę Bezpośrednią dla 2002 r. przy opasie - na podstawie danych GUS oraz danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003.

3. czas przeznaczony na koszenie x koszt koszenia określonej powierzchni łąki - według danych IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003) oraz danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa);

Wariant 4.3. - Szuwary wielkoturzycowe

Wariant 4.3. obejmuje należące do Magnocaricion siedliska priorytetowe określane według klasyfikacji Natura 2000 jako torfowiska nakredowe (7210) oraz szuwary wielkoturzycowe, które nie zostały przyjęte na listę siedlisk Natura 2000.

Jednostki fitosocjologiczne: związek Magnocaricion z wyjątkiem Phalaridetum arundinaceae, Caricetum paniculatae, Cicuto-Caricetum pseudocyperi, Caricetum ripariae, Thelypteridi-Phragmitetum, Iridetum pseudacori.

Opis: Szuwary wielkoturzycowe zajmują siedliska bagienne i mokre. Najczęściej porastają obszary zasilane żyznymi wodami rzecznymi, zarówno na glebach mineralnych (łęgi rozlewiskowe), jak i organicznych (bielawy zalewne). Mogą także rozwijać się w płytkich wodach stojących (łęgi zastoiskowe) lub płynących. Szuwary wielkoturzycowe mają stosunkowo ubogi skład gatunkowy, jednak pełnią ważną rolę w kształtowaniu się walorów faunistycznych. Są siedliskiem lęgowym ptaków wodno-błotnych, w tym wodniczki, miejscem żerowania dużych ssaków roślinożernych oraz stwarzają dogodne warunki dla tarliska ryb. Spełniają również ważną rolę w retencjonowaniu wód zalewowych oraz w naturalnej filtracji i oczyszczaniu wód powierzchniowych. Funkcje te, zwłaszcza ornitologiczna, są szczególnie istotne w przypadku rozległych turzycowisk. Są stosunkowo powszechne na obszarze całego kraju, zwłaszcza w dolinach rzek.

Szuwary wielkoturzycowe były tradycyjnie koszone raz na kilka lat z przeznaczeniem na ściółkę dla bydła, rzadziej na siano. Siedliska te były również użytkowane pastwiskowo. Zbiorowska wielkoturzycowe zagrożone są głównie z powodu ich osuszania.

Wymogi wariantu 4.3.:

Koszenie:

- co roku w terminie od dnia 15 lipca do 30 września;

- 20% powierzchni co roku; przy czym powinien to być inny fragment co roku; dopuszczenie koszenia całej powierzchni raz na 5 lat;

- wysokość koszenia 5-15 cm;

- technika koszenia: w sposób nieniszczący struktury roślinności i gleby; zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do wewnątrz działki;

- obowiązek usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Wypas:

- dopuszczona maksymalna obsada zwierząt 0,2 DJP/ha, przy maksymalnym obciążeniu 2,5 t/ha (5 DJP/ha);

- na terenach zalewowych rozpoczęcie wypasu nie wcześniej niż dwa tygodnie po ustąpieniu wód;

- graniczny termin wypasu 15 października;

Nawożenie: zakaz.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 800 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		x
		x

			x
		917,1 PLN
		800 PLN/ha (204,9 EURO/ha)

2. czas przeznaczony na koszenie x koszt koszenia określonej powierzchni łąki - według danych IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003) oraz danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa);

3. ilość paszy w dt x cena paszy - według danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym 2002 rok, (praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej) oraz według danych GUS i Rynku pasz(praca zbiorowa, wyd IERiGŻ, ARR z roku 2001-2003);

5. doprowadzenie zwierząt na pastwisko w okresie sezonu pastwiskowego (liczba dni wypasu w roku x liczba roboczogodzin w ciągu dnia x koszt roboczogodziny) - na podstawie danych z Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, GUS, Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, 2002 r.;

Wariant 4.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe

Wariant 4.4. obejmuje siedliska określane według klasyfikacji Natura 2000 jako zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (6410) oraz łąki selernicowe (6440).

Jednostki fitosocjologiczne: zbiorowiska związków Molinion caeruleae (łąki trzęślicowe) i Cnidion dubii (łąki selernicowe) oraz nawiązujące do nich zbiorowiska, na których udokumentowana zostanie obecność gatunków identyfikujących.

Opis: Łąki trzęślicowe występują przeważnie na siedliskach zasilanych wodami gruntowymi - na grądach podmokłych (podłoże gliniaste) lub nieznacznie odwodnionych torfowiskach (bielawy podtopione, łąki pobagienne właściwe). Łąki selernicowe, zbliżone do łąk trzęślicowych pod względem składu gatunkowego i sposobu użytkowania, występują przede wszystkim na glebach madowych w dolinach dużych rzek. Łąki trzęślicowe i selernicowe, dzięki dużej różnorodności gatunkowej i znacznej zmienności regionalnej, należą do najcenniejszych półnaturalnych zbiorowisk roślinnych Polski. Stanowią siedlisko rzadkich i chronionych gatunków roślin i motyli, w tym wymienionych w II Załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Zasięg występowania łąk trzęślicowych obejmuje obszar prawie całego kraju. Zachowały się one zazwyczaj w postaci niewielkich płatów roślinności. Łąki selernicowe rozmieszczone są jedynie wzdłuż dolin dużych rzek, głównie w środkowych i częściowo dolnych odcinkach Odry, Warty, Bugu i Wisły.

Tradycyjnie były koszone co kilka lat, zazwyczaj jesienią, z przeznaczeniem na ściółkę. Nie stosowano na nich nawożenia. Jesienne koszenie umożliwia występowanie późno kwitnących roślin kwiatowych oraz stwarza odpowiednie warunki dla związanych z nimi motyli.

Zagrożeniem dla omawianego typu łąk jest przede wszystkim intensyfikacja gospodarowania (w tym prowadzenie wypasu), prowadząca do wykształcenia cenniejszych gospodarczo, ale znacznie uboższych przyrodniczo łąk. Całkowite zaprzestanie użytkowania również prowadzi do zubożenia gatunkowego. Do zagrożeń należą także pozostawianie skoszonej biomasy oraz zmiany w stosunkach wodnych (niekorzystne jest zarówno przesuszenie jak i nadmierne zabagnienie).

Wymogi wariantu 4.4.:

Koszenie:

- co roku w terminie od dnia 15 września do dnia 30 października;

- wysokość koszenia 5-15 cm;

- technika koszenia: w sposób nieniszczący struktury roślinności i gleby; zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do wewnątrz działki;

- obowiązek usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Wypas: zakaz;

Nawożenie: zakaz.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 1.200 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x
		x

		x
		x
		1.390,5 PLN
		1.200 PLN/ha (307,4 EURO/ha)

2. utracony dochód z opasa (średnia obsada na ha w ekstensywnych warunkach x Standardową Nadwyżkę Bezpośrednią dla 2002 r. przy opasie) - na podstawie danych GUS oraz danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003.

Wariant 4.5. - Murawy ciepłolubne

Wariant 4.5. obejmuje siedliska określane według klasyfikacji Natura 2000 jako

- ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (6120) - siedlisko o znaczeniu priorytetowym;

- murawy kserotermiczne (6210), w których za priorytetowe uważa się płaty z istotnymi stanowiskami storczykowatych;

- ciepłolubne łąki pienińskie (6510-4);

- murawy stepowe, w tym murawy ostnicowe.

Jednostki fitosocjologiczne: zbiorowiska klasy Festuco-Brometea oraz związku Koelerion glaucae, a także zespół Anthyllidi-Trifolietum montanii oraz nawiązujące do nich zbiorowiska, na których udokumentowana zostanie obecność gatunków identyfikujących.

Opis: Połączono tu dwie grupy zbiorowisk różniące się składem gatunkowym i rozmieszczeniem w kraju. Płaty zbiorowisk są zwykle niewielkie i występują w znacznym rozproszeniu. Znajdują się w miejscach suchych i nasłonecznionych, na różnym typie podłoża od gleb piaszczystych i żwirowych do gleb z dużą zawartością wapnia. W łąkarstwie, siedliska muraw ciepłolubnych klasyfikowane są jako grądy zubożałe. Murawy ciepłolubne (kserotermiczne) oraz bogate murawy napiaskowe należą do najbogatszych w gatunki fitocenoz Polski. Szereg występujących w nich roślin to gatunki zaliczane do rzadkich i zagrożonych w skali kraju, jak również gatunki z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Murawy ciepłolubne stanowią siedlisko dla wielu gatunków bezkręgowców, w tym gatunków chronionych np. motyla niepylaka apollo w Pieninach. Łąki pienińskie, zaliczane do muraw napiaskowych to zespół endemiczny Pienin, zaś murawy ostnicowe mają charakter reliktowy. Murawy ciepłolubne występują na terenach wyżynnych i na nasłonecznionych stokach dużych dolin rzecznych oraz otwartych, piaszczystych wyniesieniach na nizinach.

Murawy ciepłolubne zostały w dużym stopniu ukształtowane w wyniku ekstensywnego wypasu (rzadziej koszenia). Są to zbiorowiska bardzo wrażliwe na zmiany warunków siedliskowych. Do niekorzystnych zmian w tych zbiorowiskach prowadzi zarówno zaprzestanie użytkowania jak również jego intensyfikacja, czyli nawożenie oraz nadmierny wypas powodujący mechaniczne niszczenie okrywy roślinnej. Ze względu na szybkie zanikanie tych zbiorowisk i związanych z nimi gatunków flory i fauny konieczna jest ich pilna czynna ochrona poprzez promocję ekstensywnego użytkowania.

Wymogi wariantu 4.5.:

Wypas:

- obsada zwierząt od 0,4 do 0,6 DJP/ha, przy maksymalnym obciążeniu pastwiska do 5 DJP/ha (2,5t/ha);

- sezon pastwiskowy - od 1 maja do 15 października na obszarach poniżej 300 m n.p.m. lub od 20 maja do 1 października na obszarach powyżej 300 m n.p.m.;

Koszenie:

- raz w roku w terminie od 15 lipca do 30 września;

- obowiązek pozostawienia 15-20% powierzchni działki rolnej nieskoszonej w ciągu całego roku, przy czym powinien to być inny fragment co roku;

- wysokość koszenia - do 10 cm;

- technika koszenia: w sposób nieniszczący struktury roślinności i gleby; zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do wewnątrz działki;

- usunięcie lub złożenie w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Nawożenie: zakaz.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 1.200 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		x
		x


		1.381 PLN
		1.200 PLN/ha (307,4 EURO/ha)

3. ilość paszy w dt x cena paszy - według danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym 2002 rok, (praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej) oraz według danych GUS i Rynku pasz(praca zbiorowa, wyd IERiGŻ, ARR z roku 2001-2003);

Wariant 4.6. Półnaturalne łąki wilgotne

Wariant 4.6. obejmuje podmokłe łąki eutroficzne, które nie zostały wpisane na listę siedlisk Natura 2000.

Jednostki fitosocjologiczne: zbiorowiska związku Calthion oraz nawiązujące do nich zbiorowiska, na których udokumentowana zostanie obecność gatunków identyfikujących. Półnaturalne łąki wilgotne występują w różnego typu siedliskach podmokłych - na tarasach zalewowych rzek (łęgi rozlewiskowe), podmokliskach (grądy podmokłe) bądź na nieco odwodnionych torfowiskach (łąki pobagienne).

Opis: Półnaturalne łąki wilgotne charakteryzują się stosunkowo dużym bogactwem florystycznym. Ze zbiorowiskami tymi związana jest też bogata fauna, w tym wiele rzadkich gatunków ptaków wodno-błotnych. Dla wielu gatunków wilgotne łąki stanowią siedliska lęgowe. Gniazda zazwyczaj zakładane są na ziemi. Dla innych gatunków ptaków, łąki tego typu są miejscem odpoczynku i żerowania podczas wiosennych i jesiennych przelotów. Łąki te pełnią ponadto ważne funkcje fizjocenotyczne np. w ochronie gleb organicznych przed mineralizacją w stanie umiarkowanego odwodnienia oraz retencji wody powierzchniowej. Występują stosunkowo powszechnie na terenie całego kraju, na siedliskach wilgotnych, głównie w dolinach rzek.

Tradycyjnie użytkowane są jako łąki dwukośne (również wypasane), przeważnie nawożone, jednak użytkowanie jednokośne przy jednoczesnym braku nawożenia nie wpływa negatywnie na ich skład florystyczny. Głównym zagrożeniem jest intensyfikacja użytkowania powodująca redukcję składu gatunkowego roślin i zwierząt. Do niekorzystnych zmian w zbiorowiskach prowadzi również pozostawianie skoszonej biomasy oraz zaprzestanie użytkowania.

Wymogi wariantu 4.6:

Koszenie:

- co roku w terminie od 15 czerwca do 30 września, nie więcej niż dwa pokosy;

- obowiązek pozostawienia 5-10% działki rolnej nieskoszonej w ciągu całego roku, przy czym powinien to być inny fragment co roku;

- wysokość koszenia 5-15 cm;

- technika koszenia: w sposób nieniszczący struktury roślinności i gleby, zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do wewnątrz działki;

- usunięcie lub złożenie w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Wypas:

- po 20 lipca dopuszcza się kontrolowany wypas wolny lub kwaterowy przy obsadzie do 1 DJP/ha i obciążeniu pastwiska do 5 t/ha (10 DJP/ha)¹;

- na terenach zalewowych rozpoczęcie wypasu nie wcześniej niż dwa tygodnie po ustąpieniu wód;

- graniczny termin wypasu 15 października;

______

¹ Obciążenie pastwiska określa ilość zwierząt w danym momencie na pastwisku, a obsada dotyczy całego sezonu pastwiskowego.

Nawożenie:

- dopuszczalne nawożenie azotem do 60 kg/ha/rok.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 800 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		x
		x

			x
		849,5 PLN
		800 PLN/ha (204,9 EURO/ha)

1. utracony dochód z tytułu ekstensyfikacji produkcji jest to różnica pomiędzy SNB dla 2002 r. na 1 ha UR a SNB dla 2002 r. na 1 ha UR w ekstensywnych warunkach na podstawie danych GUS oraz danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003;

3. ilość paszy w dt x cena - według danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym 2002 rok, (praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej) oraz według danych GUS i Rynku pasz (praca zbiorowa, wyd IERiGŻ, ARR z roku 2001-2003);

Wariant 4.7. - Półnaturalne łąki świeże

Wariant 4.7. obejmuje siedliska określone według klasyfikacji Natura 2000 jako część niżowych i górskich świeżych łąk użytkowanych ekstensywnie (6510, bez 6510-4 czyli ciepłolubnych łąk pienińskich) oraz górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (6520).

Jednostki fitosocjologiczne: zbiorowiska związków Arrhenatherion (oprócz ubogich postaci Poo-Festucetum i suchych łąk pienińskich Anthyllidi-Trifolietum montanii) i Polygono-Trisetion oraz nawiązujące do nich zbiorowiska, na których udokumentowana zostanie obecność gatunków identyfikujących.

Opis: Półnaturalne łąki świeże występują na mineralnych wyniesieniach i stokach dolin rzecznych, a także w sąsiedztwie rzek na lekkich glebach madowych, czyli siedliskach klasyfikowanych w typologii łąkarskiej jako grądy właściwe i popławne oraz łęgi zgrądowiałe. Są to siedliska najkorzystniejsze do wykorzystania rolniczego, zatem porastające je łąki w większości zagospodarowano w stopniu intensywnym. Doprowadziło to do ich zubożenia gatunkowego i utraty walorów przyrodniczych. Półnaturalne łąki świeże wyróżniają się dużym bogactwem gatunkowym i znacznymi walorami krajobrazowymi. Łąki rajgrasowe i bogate gatunkowo łąki wiechlinowe (Arrhenatherion) występują na terenach nizinnych Polski, a łąki mieczykowo-mietlicowe, bądź konietlicowe (Polygono-Trisetion) w paśmie regla dolnego Karpat Zachodnich, zwłaszcza Tatr.

Półnaturalne łąki świeże użytkowane są zazwyczaj jako łąki dwukośne (również wypasane) i stanowią gospodarczo wartościowe użytki zielone. Intensyfikacja użytkowania (intensywny wypas, ubijanie gleby, niskie koszenie), jak również zaprzestanie użytkowania prowadzą do zubożenia florystycznego zbiorowisk.

Wymogi wariantu 4.7.:

Koszenie:

- co roku w terminie od 15 czerwca do 30 września; po 20 lipca dopuszcza się drugi pokos lub kontrolowany wypas;

- obowiązek pozostawienia 5-10% działki rolnej nieskoszonej w ciągu roku, przy czym powinien to być inny fragment co roku;

- wysokość koszenia 5-15 cm;

- technika koszenia: w sposób nieniszczący struktury roślinności i gleby, zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do wewnątrz działki;

- usunięcie lub złożenie w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

Wypas:

- obsada zwierząt do 1 DJP/ha, przy maksymalnym obciążeniu pastwiska do 5 t/ha (10 DJP/ha)¹;

- na terenach zalewowych rozpoczęcie wypasu nie wcześniej niż dwa tygodnie po ustąpieniu wód;

- graniczny termin wypasu 15 października;

______

¹ Obciążenie pastwiska określa ilość zwierząt w danym momencie na pastwisku, a obsada dotyczy całego sezonu pastwiskowego.

Nawożenie:

- dopuszczalne nawożenie azotem do 60 kg/ha/rok.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 800 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		x
		x
			x
		849,5 PLN
		800 PLN/ha (204,9 EURO/ha)

3. ilość paszy w dt x cena - według danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym 2002 rok, (praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej) oraz według danych GUS i Rynku pasz(praca zbiorowa, wyd IERiGŻ, ARR z roku 2001-2003);

Wariant 4.8. - Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe

Wariant 4.8. obejmuje siedliska określone według klasyfikacji Natura 2000 jako bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (6230), w których za priorytetowe uważa się tylko płaty bogate florystycznie.

Jednostki fitosocjologiczne: zbiorowiska rzędu Nardetalia oraz nawiązujące do nich zbiorowiska, na których udokumentowana zostanie obecność gatunków identyfikujących.

Opis: Murawy bliźniczkowe rozwijają się na glebach umiarkowanie wilgotnych, kwaśnych, dystroficznych, typu rankeru alpejskiego lub subalpejskiego rankeru bielicowego z warstwą próchnicy, oraz na glebach mineralnych i torfowych. Wysokie walory muraw bliźniczkowych wynikają przede wszystkim z ograniczonego zasięgu ich występowania (np. wschodniokarpacka psiara połoninowa uznawana jest za endemiczny zespół dla Karpat Wschodnich). Przyjmując rozwiązanie z wykazu siedlisk priorytetowych Dyrektywy Siedliskowej UE, za cenne przyrodniczo można uznać te zbiorowiska muraw bliźniczkowych, które zawierają znaczną liczbę gatunków rzadkich, w tym storczyków. Murawy bliźniczkowe występują na terenie całego kraju, a ich bogate gatunkowo warianty znajdują się głównie na terenach górskich i wyżynnych, rzadziej na stokach dolin rzecznych (siedliska grądów zubożałych), zwłaszcza w północnej Polsce.

Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe to zbiorowiska tradycyjnie użytkowane jako ekstensywne pastwiska. Zagrożeniem dla nich jest zbyt duża intensywność wypasu, która przyczynia się do silnego ubożenia tych zbiorowisk i opanowywania ich przez bliźniczkę psią trawkę. Zaprzestanie ich użytkowania wpływa również niekorzystnie - na nieużytkowane murawy bliźniczkowe stosunkowo szybko wkraczają zarośla.

Wymogi wariantu 4.8.:

Wypas:

- obsada zwierząt od 0,4 do 0,6 DJP/ha, przy maksymalnym obciążeniu pastwiska do 2,5 t/ha (5 DJP/ha);

- na terenach zalewowych rozpoczęcie wypasu nie wcześniej niż dwa tygodnie po ustąpieniu wód;

- sezon pastwiskowy - od 1 maja do 15 października na obszarach poniżej 300 m n.p.m. lub od 20 maja do 1 października na obszarach powyżej 300 m n.p.m.;

Nawożenie: zakaz.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 800 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x

			x
		879,8 PLN
		800 PLN/ha (204,9 EURO/ha)

2. ilość paszy w dt x cena paszy - według danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym 2002 rok, (praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej) oraz według danych GUS i Rynku pasz (praca zbiorowa, wyd IERiGŻ, ARR z roku 2001-2003);

3. doprowadzenie zwierząt na pastwisko w okresie sezonu pastwiskowego (liczba dni wypasu w roku x liczba roboczogodzin w ciągu dnia x koszt roboczogodziny) - na podstawie danych z Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, GUS, Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, 2002 r.;

4. średnia obsada na 1 ha w ekstensywnych warunkach x Standardowa Nadwyżka Bezpośrednia dla 2002 r. przy opasie - na podstawie danych GUS oraz danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003.

Wariant 4.9. - Słonorośla

Wariant 4.9. obejmuje siedliska określone według klasyfikacji Natura 2000 jako:

- śródlądowe błotniste solniska z solirodem (1310);

- solniska nadmorskie (1330);

- śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary (1340) jako siedlisko o znaczeniu priorytetowym.

Jednostki fitosocjologiczne: zbiorowiska klas Asteretea tripolium i Thero-Salicornietea, zespół Potentillo-Festucetum (klasa Molinio-Arrhenatheretea) i Scripetum maritimi (klasa Phragmitetea) oraz nawiązujące do nich zbiorowiska, na których udokumentowana zostanie obecność gatunków identyfikujących, zgodnie z definicjami siedlisk Natura 2000.

Opis: Zbiorowiska te występują w zasięgu działania słonych i słonawych wód powierzchniowych lub podziemnych. Zawierają szereg wyspecjalizowanych, rzadkich gatunków charakterystycznych dla siedlisk zasolonych. Należą do nich rzadkie biocenozy, występujące głównie na wybrzeżu oraz w rozproszeniu w dolinach dużych rzek nizinnych.

Słonorośla użytkowane były poprzez ekstensywny wypas oraz koszenie. Zagrożenie dla nich stanowi zaniechanie użytkowania, nadmierny wypas oraz wysłodzenie zasilających je wód (zwłaszcza w przypadku solnisk śródlądowych).

Wymogi wariantu 4.9.:

Wypas:

- obsada zwierząt od 0,5 do 1 DJP/ha;

- w przypadku licznego występowania trzciny należy stosować wypas kwaterowy, który powinien zaczynać się od kwater z dużym udziałem trzciny i stopniowo przechodzić na typowe słonawy;

Koszenie:

- zamiast wypasu, raz w roku nie wcześniej niż 1 lipca z możliwością pozostawienia runa bez skoszenia raz na 5 lat;

- nie wcześniej niż 2 tygodnie po ustąpieniu wód;

- wysokość koszenia 5-15 cm;

- usuniecie biomasy w terminie do 2 tygodni (z wyjątkiem uzasadnionych przypadków) po pokosie;

- technika koszenia: w sposób nieniszczący struktury roślinności i gleby, zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do wewnątrz działki;

Nawożenie: zakaz.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 1.190 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x

			x
		1.195 PLN
		1.190 PLN/ha (304,8 EURO/ha)

Wariant 4.10: Użytki przyrodnicze

Wariant obejmuje siedliska określone według klasyfikacji Natura 2000 jako:

• torfowiska wysokie (7110, 7120);

• część torfowisk przejściowych i trzęsawiska (7140);

• obniżenia na podłożu torfowym (7150);

• część torfowisk zasadowych (7230);

• luźne murawy napiaskowe (2330);

• wrzosowiska (4030, 4010);

• szuwary (w tym 7210).

Opis: Użytki przyrodnicze często występują w postaci enklaw w krajobrazie rolniczym. Przyczyniają się do wzrostu różnorodności biologicznej. Związane jest z nimi wiele chronionych, rzadkich i zagrożonych gatunków roślin oraz zwierząt. Dodatkowo, torfowiska odgrywają ogromną rolę w retencji wodnej, natomiast luźne murawy zapobiegają erozji wietrznej.

Dla siedlisk podmokłych bardzo istotne zagrożenie stanowi osuszenie. Murawy napiaskowe i torfowiska są zagrożone przez wydobycie odpowiednio piasku lub torfu, a także zalesienia.

Wymogi wariantu 4.10:

- minimalna powierzchnia użytku przyrodniczego - 0,1 ha, wsparcie przyznawane jest do 5 ha użytków przyrodniczych na gospodarstwo;

- zachowanie użytków przyrodniczych w stanie niepogorszonym, według zaleceń doradcy rolnośrodowiskowego, np. w przypadku torfowisk - zakaz odwadniania, wydobycia torfu, w przypadku muraw napiaskowych - zakaz wydobycia piasku, w przypadku szuwarów wielkokępowych - zakaz odwadniania, zachowanie kęp;

- niestosowanie nawozów i środków ochrony roślin;

- usuwanie śmieci z obszaru zajmowanego przez użytki przyrodnicze;

- dokonywanie zabiegów pielęgnacyjnych, według zaleceń doradcy rolnośrodowiskowego;

- prowadzenie działalności rolniczej według zaleceń doradcy rolnośrodowiskowego (np. pozyskanie surowca zielarskiego, ekstensywny wypas na murawach).

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 550 PLN/ha.

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		551 PLN
		550 PLN/ha (140,9 EURO/ha)

2. utrudniona uprawa na obrzeżach użytku przyrodniczego ze względu na większą ilość roboczogodzin i zwiększoną ilość zużycia paliwa - według danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn. IBMER, Warszawa), Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003 oraz danych z Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach;

3. zabiegi pielęgnacyjne, w tym usuwanie śmieci (czas w rbh x koszt roboczogodziny) na podstawie danych z GUS, Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego oraz Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, 2002 rok.

Zakres pakietu, wymogi oraz kalkulacja płatności są takie same jak w przypadku pakietu 4 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000, natomiast płatność rolnośrodowiskowa stanowi pełną rekompensatę utraconego dochodu i poniesionych kosztów (100% kalkulacji płatności).

Wysokości stawek płatności w pakiecie Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000

Wariant 5.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków 1.370 zł/ha

(350,9 EURO/ha)

Wariant 5.2. Mechowiska 1.390 zł/ha

(356,1 EURO/ha)

Wariant 5.3. Szuwary wielkoturzycowe 910 zł/ha

(233,1 EURO/ha)

Wariant 5.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe 1.390 zł/ha

(356,1 EURO/ha)

Wariant 5.5. Murawy ciepłolubne 1.380 zł/ha

(353,5 EURO/ha)

Wariant 5.6. Półnaturalne łąki wilgotne 840 zł/ha

(215,2 EURO/ha)

Wariant 5.7. Półnaturalne łąki świeże 840 zł/ha

(215,2 EURO/ha)

Wariant 5.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe 870 zł/ha

(222,8 EURO/ha)

Wariant 5.9. Słonorośla 1.190 zł/ha

(304,8 EURO/ha)

Wariant 5.10. Użytki przyrodnicze 550 zł/ha

(140,9 EURO/ha)

Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w wysokości:

1) 100% stawki podstawowej - za powierzchnię od 0,1 ha do 10 ha;

2) 50% stawki podstawowej - za powierzchnię od 10,01 ha do 20 ha.

Wariant 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych

Wariant 6.2. Produkcja nasienna towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych

Wariant 6.3. Produkcja nasienna na zlecenie banku genów

Wariant 6.4. Sady tradycyjne

______

¹ zgodnie z art. 39 ust. 5 rozporządzenia Rady 1698/2005 wszystkie warianty w ramach tego pakietu wpisują się w ochronę insitu.

Opis: Warianty opisane w pakiecie są zgodne z celami Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej zwłaszcza z Dyrektywą 870/2004 (Zachowanie i wykorzystanie zasobów genowych) oraz Globalnym Planem Akcji dla Zachowania Zasobów Genowych FAO (Lipsk 1994), który został przyjęty przez Unię Europejską.

Pakiet Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie jest zgodny z

- Decyzją Rady z dnia 25 października 1993 r. dotyczącą zatwierdzenia Konwencji o różnorodności biologicznej,

- Decyzją Rady 2004/869/WE z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie zatwierdzenia w imieniu Wspólnoty Europejskiej Międzynarodowego Traktatu o Zasobach Genetycznych Roślin dla Żywności i Rolnictwa,

- Rozporządzeniem Rady (WE) nr 870/2004 z dnia 24 kwietnia 2004 r. ustanawiającym wspólnotowy program w sprawie ochrony, opisu, zbierania i wykorzystania zasobów genetycznych w rolnictwie i uchylającym rozporządzenie (WE) nr 1467/94.

Pakiet umożliwia wspieranie rolników, którzy czynnie uczestniczą w ochronie i doskonaleniu lokalnych tzn. miejscowych¹ lub starych odmian gatunków roślin uprawnych, a także gatunków roślin uprawnych obecnie zagrożonych wyginięciem i gatunków im towarzyszących.

Pakiet daje możliwość utrzymywania istniejących zasobów genowych roślin uprawnych przez rolników, oraz praktycznego wykorzystania najlepszych genotypów znajdujących się w bankach genów.

Płatność rolnośrodowiskowa przysługuje rolnikowi, który uprawia w tradycyjny sposób lokalne odmiany roślin uprawnych. Proponowana wysokość płatności rolnośrodowiskowej jest jednolita dla różnych rodzajów upraw (zboża, okopowe, warzywa). Zróżnicowanie występuje w zależności od tego czy są to rośliny towarowe, czy nasienne, a w ramach upraw nasiennych - w zależności od tego, czy jest to produkcja nasienna towarowa czy produkcja nasienna dla banku genów. Zróżnicowana jest również minimalna niepłatna powierzchnia upraw dla poszczególnych typów działań, która rekompensuje różnice między różnymi typami upraw.

Cel: zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych

Wariant 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych

Opis: Efektem realizacji tego wariantu będzie utrzymywanie lokalnych odmian roślin uprawnych, co zwiększy różnorodność gatunkową oraz odmianową w uprawach rolniczych.

Wymogi wariantu 6.1.:

- minimalna łączna powierzchnia dla upraw rolniczych - 0,3 ha, dla upraw warzywnych - 0,15 ha;

- uprawa roślin z kwalifikowanego materiału siewnego odmian miejscowych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze w pierwszym i czwartym roku realizacji programu rozmnożenia i wymiana materiału siewnego;

- uprawa pozostałych gatunków roślin, które nie wymagają rejestracji zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia ministra właściwego ds. rolnictwa.

______

¹odmiana miejscowa oznacza zbiorowość roślin w obrębie gatunku roślin uprawnych powstałą w wyniku długotrwałego oddziaływania miejscowych czynników przyrodniczych i rolniczych, a nie w wyniku prac hodowlanych (Ustawa z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie Dz. U. 92 poz. 639.)

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 570 PLN/ha

Kalkulacja płatności:





		570 PLN

1. Nniższa standardowa nadwyżka bezpośrednia w stosunku do standardowej uprawy (SNB dla 2002 r. na 1 ha UR x % wielkość utraconej SNB) na podstawie: GUS, danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, 2002 rok, praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej;

2. koszt kontroli czystości i tożsamości odmianowej - dane ze Stacji Hodowlano-Badawczej Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z lat 2001-2003.

Wariant 6.2. Produkcja nasienna towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych

Efektem realizacji tego wariantu będzie rozszerzenie dostępności materiału siewnego lokalnych odmian roślin uprawnych oraz ich upowszechnianie. Ustawowy obowiązek kwalifikacji materiału siewnego ciąży na producentach, wytwarzających nasiona gatunków, które podlegają rejestracji. Materiał nasienny pozostałych gatunków wymienionych w załączniku do rozporządzenia ministra właściwego ds. rolnictwa nie podlega kwalifikacji. Rolnik produkujący materiał siewny miejscowej odmiany, wpisanej do Krajowego Rejestru, ubiegający się o przyznanie pomocy finansowej będzie poddany tym samym rygorom, jak każdy inny producent materiału siewnego.

Wariant ten jest w zgodzie z prawodawstwem wspólnotowym regulującym obrót materiałem siewnym roślin uprawnych, tj. z Dyrektywą 66/401/EWG, 66/402/EWG, 2002/53/WE, 2002/54/WE, oraz 2002/57/WE i Dyrektywą Rady 2002/55/WE z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie obrotu materiałem siewnym warzyw oraz z projektem Dyrektywy Komisji ustanawiającym odstępstwo pozwalające na obrót materiałem siewnym i nasadzeniowym odmian miejscowych i odmian dostosowanych do lokalnych warunków, które są zagrożone erozją genetyczną.

Wymogi wariantu 6.2.:

- utrzymanie tożsamości i czystości odmianowej;

- prowadzenie dokumentacji danych plantacji oraz wykonywanych zabiegów i udostępnianie jej organom kontrolnym (Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa);

- uzyskanie świadectwa oceny laboratoryjnej w przypadku gatunków rejestrowanych, a w przypadku pozostałych gatunków - informacji o wynikach badań.

Przy wytwarzaniu materiału siewnego kategorii "kwalifikowany" powierzchnia plantacji nasiennych roślin rolniczych¹ stanowiąca zwarty obszar uprawy nie może być mniejsza niż:

1) 2 ha - w przypadku materiału siewnego roślin zbożowych;

2) 1 ha - w przypadku materiału siewnego ziemniaka;

3) 0,5 ha - w przypadku pozostałych gatunków roślin rolniczych.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

______

¹ Ustawa z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie Dz. U. 92 poz. 639

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 800 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		x

			x
		1.024 PLN

1. Niższa standardowa nadwyżka bezpośrednia w stosunku do standardowej uprawy (SNB dla 2002 r. na 1 ha UR x % wielkość utraconej SNB) na podstawie: GUS, danych Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ z lat 2001-2003 oraz danych z Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, 2002 rok, praca zbiorowa p. red. G. Niewęgłowskiej;

2. wyższy koszt związany z zakupem materiału siewnego typu elita - na podstawie danych ze Stacji Hodowlano-Badawczej Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z lat 2001-2003, dane GUS;

3. dodatkowe koszty związane z większym nakładem pracy (liczba roboczogodzin x koszt roboczogodziny w przeliczeniu na hektar) - na podstawie danych ze Stacji Hodowlano-Badawczej Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z lat 2001-2003, dane GUS;

4. koszt przeprowadzenia kwalifikacji polowej i laboratoryjnej - na podstawie danych ze Stacji Hodowlano-Badawczej Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z lat 2001-2003, dane GUS;

5. wyższa standardowa nadwyżka bezpośrednia z tytułu produkcji materiału siewnego (SNB dla 2002 r. na 1 ha UR x % wielkość zwiększonej SNB - dane IHAR oraz GUS z lat 2001-2003.

Wariant 6.3. Produkcja nasienna na zlecenie banku genów

Opis: Realizacja tego wariantu będzie dotyczyła rozmnażania i utrzymywania:

- lokalnych odmian roślin uprawnych;

- zagrożonych wyginięciem gatunków roślin uprawnych;

- zagrożonych wyginięciem gatunków roślin towarzyszących im w miejscach ich naturalnego występowania, w celu zachowania ich pierwotnych właściwości.

Wymogi wariantu 6.3.:

- umowa z bankiem genów na rozmnażanie nasion (rolnik przekazuje nieodpłatnie nasiona na rzecz banku genów) wraz planem realizacji wariantu;

- minimalna łączna powierzchnia dla upraw kontraktowanych przez bank genów wynosi 0,1 ha; maksymalna powierzchnia 0,3 ha; produkcja nasienna na małych powierzchniach wymaga zachowania szczególnych zasad izolacji. 50% powierzchni objętej płatnością stanowią uprawy będące przedmiotem rozmnożeń; pozostałą powierzchnię stanowi otulina - obsiew innym gatunkiem, czarny ugór lub koszona murawa w zależności od rozmnażanych gatunków; typ otuliny określany jest w umowie z bankiem genów;

- prowadzenie dokumentacji uprawy i udostępnianie jej nadzorującemu pracownikowi banku genów;

- potwierdzenie przez bank genów wymaganej jakości nasion.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 4.700 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		x
		4.711 PLN

1. utracona standardowa nadwyżka bezpośrednia (całość wyprodukowanego przez rolnika materiału siewnego jest przekazywana nieodpłatnie na rzecz banku genów);

2. dodatkowy koszt związany z wyższym nakładem pracy (liczba roboczogodzin x koszt roboczogodziny) - według danych ze Stacji Hodowlano Badawczej Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z lat 2001-2003, dane GUS z lat 2001-2003;

3. czas przeznaczony na prowadzenie dokumentacji uprawy (liczba dni x liczba godzin x koszt 1 roboczogodziny) - według danych ze Stacji Hodowlano Badawczej Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z lat 2001-2003, dane GUS z lat 2001-2003;

4. koszt przeprowadzenia kwalifikacji polowej i laboratoryjnej - na podstawie danych ze Stacji Hodowlano-Badawczej Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z lat 2001-2003, dane GUS.

Wariant 6.4. Sady tradycyjne

Opis: Płatność rolnośrodowiskowa określana jest na podstawie powierzchni bezpośrednio zajętej pod sad - nie mniejszej niż 0,1 ha i nie większej niż 0,4 ha, z liczbą drzew spełniających kryteria ilościowe i jakościowe. W przypadku sadów o tradycyjnym charakterze, o większej powierzchni niż 0,4 ha płatność rolnośrodowiskowa przysługuje tylko do powierzchni określonej jako maksymalna (0,4 ha).

Wymogi wariantu 6.4.:

- w sadzie tradycyjnym znajdują się odmiany zamieszczone w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia ministra właściwego ds. rolnictwa, które stanowią co najmniej 60% obsady;

- sad tradycyjny obejmuje co najmniej 12 drzew w przedziale od 15-20 lat, reprezentujących nie mniej niż 4 odmiany lub gatunki; przy czym korony drzew rozpoczynają się na wysokości od 120 cm i średnice pnia na wysokości około 1 m nie mogą być mniejsze niż 15 cm;

- przy spełnieniu powyższych warunków sad może być uzupełniony do 40% obsady wszystkich drzew odmianami znajdującymi się w wykazie; powiększenie wymaga zwiększenia liczby odmian/gatunków o co najmniej trzy odmiany/gatunki; drzewa są rozmnażane na silnie rosnących podkładkach (np. jabłonie na siewkach antonówki, grusze na siewkach gruszy kaukaskiej, śliwy na siewkach ałyczy, czereśnie na siewkach czereśni ptasiej, wiśnie na siewkach antypki lub czereśni ptasiej) prowadzone jako wysokopienne drzewa o minimalnej wysokości pnia 1,20 m, w rozstawie nie mniejszej niż 4 x 6 m i nie większej niż 10 x 10 m;

- obowiązkowe jest wykonywanie podstawowych zabiegów pielęgnacyjnych, takich jak: cięcie sanitarne drzew i prześwietlające nadmiernie zagęszczone korony, usuwanie odrostów i samosiewów, bielenie pni drzew starszych i zabezpieczanie pni młodych drzew przed ogryzaniem przez gryzonie i zającokształtne, utrzymanie ogólnego porządku w sadzie;

- koszenie i usuwanie trawy lub wypas.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 2.100 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x
		2.430 PLN
		2.100 PLN/ha (537,9 EURO/ha)

1. % straty wartości plonów (średnia wartość plonów x strata wartości tych plonów) - na podstawie danych Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ, GUS, Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, 2002, p. red. G. Niewęgłowskiej;

2. koszt wykoszenia murawy i usunięcia biomasy (liczba roboczogodzin x koszt roboczogodziny) - na podstawie danych Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ oraz Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa ze Skierniewic;

3. koszt przycinki drzew co dwa lata - na podstawie danych Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa IERiGŻ oraz Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa ze Skierniewic.

Dowody na występowanie zagrożenia erozją genetyczną roślinnych zasobów genetycznych

Polska jest szczególnym przykładem w Europie Środkowej, gdzie dzięki rozdrobnionej gospodarce rolnej do czasów współczesnych zachowały się miejscowe formy roślin uprawnych. Regiony występowania miejscowych materiałów roślin uprawnych znajdują się głównie w południowej części kraju i obejmują górski region Beskidów i Tatr oraz Pogórza. Mniejsze ostoje zostały znalezione we wschodniej i południowo-wschodniej części Polski na Podlasiu i w Kotlinie Sandomierskiej. Trudne warunki klimatyczne, krótki okres wegetacji, pofałdowane ukształtowanie terenu są charakterystyczną cechą tych regionów. Geograficzno-ekologiczne i socjologiczne czynniki faworyzują w tych regionach miejscowe odmiany uprawne (geograficzna izolacja, niekorzystne warunki dla mechanicznej uprawy roli). Z drugiej strony należy podkreślić, że miejscowe odmiany skutecznie konkurują z nowymi odmianami w tych regionach. Dobrze zaadaptowane do specyficznych warunków środowiska, gwarantowały one w niesprzyjających latach raczej niski, ale stabilny plon.

Obecnie miejscowe odmiany roślin rolniczych są dostępne głównie jako materiały przechowywane w banku genów. Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 lat zanikły niemal zupełnie miejscowe populacje wielu roślin rolniczych. Jednak nadal zachowały się regiony uprawy, gdzie można znaleźć odmiany miejscowe roślin warzywnych, sadowniczych i bardzo stare populacje roślin ozdobnych i zielarskich.

Wariant 7.1. Zachowanie lokalnych ras bydła;

Wariant 7.2. Zachowanie lokalnych ras koni;

Wariant 7.3. Zachowanie lokalnych ras owiec;

Wariant 7.4. Zachowanie lokalnych ras świń.

Opis: Pakiet ma na celu ochronę szczególnie cennych ras zwierząt gospodarskich, w przypadku których niska liczebność zwierząt hodowlanych stwarza zagrożenie ich wyginięcia. Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w Polsce prowadzona jest na podstawie art. 21 a Ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (tekst jednolity Dz. U. 02.207.1762 z późniejszymi zmianami).

Lokalne rasy i odmiany zwierząt są doskonale przystosowane do miejscowych, często bardzo trudnych warunków środowiskowych. Mogą one być utrzymywane w warunkach produkcji ekstensywnej i przy ubogich zasobach paszowych dając produkty często o unikalnej jakości. Utrzymanie tych zwierząt umożliwia zagospodarowanie obszarów, które w innym przypadku nie byłyby w ogóle użytkowane. Mają one także duże znaczenie ze względu na rolę jaką pełniły w historii rozwoju regionów, z których się wywodzą i są związane z tradycją oraz kulturą lokalnych społeczności. Pakiet jest podzielony na warianty według gatunku zwierząt.

Cel: Zachowanie rodzimych ras zwierząt

Wariant 7.1. Zachowanie lokalnych ras bydła

Opis: Lokalne rasy bydła są doskonale przystosowane do miejscowych, często bardzo trudnych warunków środowiska. Zasługują one na zachowanie i promocję, głównie w systemie produkcji ekstensywnej w gospodarstwach ekologicznych i agroturystycznych, gdzie ich użytkowanie pełni także funkcje pozaprodukcyjne, a zwłaszcza edukacyjne. Lokalne rasy bydła powinny być upowszechniane ze szczególnym uwzględnieniem okolic, gdzie żywe są tradycje ich hodowli i chowu.

Pakiet obejmuje rasy bydła, dla których realizowane są programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych: polska czerwona, białogrzbieta, polska czerwono-biała i polska czarno-biała.

Bydło polskie czerwone i białogrzbiete to stare rodzime polskie rasy odznaczające się właściwościami populacji autochtonicznych, takimi jak: doskonałe przystosowanie do trudnych warunków środowiska, niewybredność w doborze pasz, która umożliwia przetrwanie sezonowych niedoborów paszowych, jak też dość szybkie regenerowanie utraconej kondycji. Bydło polskie czerwono-białe charakteryzuje się wyraźnie dwukierunkową użytkowością, jest dobrze przystosowane do utrzymania w gospodarstwach dysponujących trwałymi użytkami zielonymi, odznacza się dużą odpornością i zdrowotnością, długowiecznością, dobrą płodnością, lekkimi porodami i dobrym odchowem cieląt. Bydło polskie czarno-białe historycznie użytkowane było w kierunku mleczno-mięsnym. Odznacza się ono cechami takimi jak: dobra mleczność, znaczna odporność na choroby i zdrowotność, dobra płodność, lekkie porody, duża żywotność cieląt i łatwość ich odchowu, a także doskonałe przystosowanie do rodzimych warunków środowiska.

______

¹ Zgodnie z art. 39 ust. 5 rozporządzenia Rady 1698/2005 wszystkie warianty w ramach tego pakietu wpisują się w ochronę insitu.

Wymogi wariantu 7.1.:

- minimalna liczba samic w stadzie: 4 krowy tej samej rasy zakwalifikowane do udziału w programie ochrony;

- wpis krów do księgi zwierząt hodowlanych danej rasy;

- prowadzenie kontroli użytkowości mlecznej i dokumentacji hodowlanej w stadzie;

- realizacja programu hodowlanego ochrony zasobów genetycznych bydła danej rasy.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 1.140 PLN/szt.

Kalkulacja płatności:






		1.142PLN

1. koszt prowadzenia dokumentacji hodowlanej dla bydła zgodnie z cennikiem podmiotu prowadzącego księgi hodowlane oraz ocenę wartości użytkowej - według danych Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt;

2. utracona standardowa nadwyżka bezpośrednia wynikająca z niższej produkcyjności rodzimych ras bydła w stosunku do ras wysokomlecznych (wartość DJP x SNB na 1 ha UR) - wyliczenia własne na podstawie danych z Ksiąg kontroli użytkowości bydła oraz z Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ, dane GUS.

Wariant 7.2 Zachowanie lokalnych ras koni

Opis: Rodzime rasy koni są doskonale przystosowane do miejscowych, często bardzo trudnych warunków środowiska. Charakteryzują się takimi cechami jak: odporność na choroby, wysoka płodność i plenność, dobre cechy mateczne, długowieczność oraz zdolności adaptacyjne do skrajnych warunków środowiskowych i paszy o niskiej jakości. Rodzime rasy koni powinny być zachowane i promowane w systemie produkcji ekstensywnej oraz w gospodarstwach ekologicznych i agroturystycznych, gdzie ich użytkowanie pełni także funkcje pozaprodukcyjne, a zwłaszcza edukacyjne.

Pakiet obejmuje rasy koni, dla których realizowane są programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych: konik polski, koń huculski, koń małopolski, koń śląski, koń wielkopolski, koń sokólski oraz koń sztumski.

Konik polski to typowy przedstawiciel polskiej rasy koni małych, wywodzący się bezpośrednio od dzikich koni - tarpanów.

Konie huculskie należą do jednej z najstarszych ras koni opisanych w Polsce. Zostały one ukształtowane we wschodnich Karpatach, w surowym klimacie górskim.

Koń małopolski to rasa o genotypie i fenotypie podkreślającym odrębność i specyfikę polskiego angloaraba.

Koń śląski wywodzi się w liniach żeńskich od miejscowych szlachetnych klaczy i od ogierów oldenburskich i wschodnio-fryzyjskich.

Koń wielkopolski powstał w wyniku uszlachetniania krajowego pogłowia końmi wschodnio-pruskimi i trakeńskimi.

Koń sokólski został wytworzony w końcu XIX wieku na terenach Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Białostocczyzny poprzez krzyżowanie miejscowych klaczy z ogierami zimnokrwistymi.

Koń sztumski został wytworzony na początku XX wieku w wyniku krzyżowania miejscowych nizinnych koni żuławskich z ogierami belgijskimi i reńskobelgijskimi.

Wymogi wariantu 7.2.:

- minimalna liczba samic w stadzie: 2 klacze tej samej rasy zakwalifikowane do udziału w programie ochrony;

- wpis koni do księgi zwierząt hodowlanych danej rasy i prowadzenie dokumentacji hodowlanej stada;

- realizacja programu hodowlanego ochrony zasobów genetycznych koni danej rasy.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 1.500 PLN/szt.

Kalkulacja płatności:



		x
		x
		x
		x

		x

			x
			x
		1.503 PLN
		1.500 PLN/szt. (384,2 EURO/szt.)

1. koszt związany z rozrodem, który obejmuje koszt dowozu i przywozu klaczy do ogiera (odległość w km x koszt przejazdu oraz średnią cenę za stanówkę ogierem z programu) - według danych z Polskiego Związku Hodowców Koni oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003, dane GUS;

2. koszt związany z przygotowaniem pastwisk poprzez wygrodzenie kwater pastuchem - według danych z Polskiego Związku Hodowców Koni oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003, dane GUS;

3. koszt związany z przygotowaniem do prób dzielności - według danych z Polskiego Związku Hodowców Koni oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003, dane GUS;

4. koszt związany z prowadzeniem dokumentacji hodowlanej dla koni zgodnie z cennikiem podmiotu prowadzącego księgi hodowlane oraz ocenę wartości użytkowej - według danych z Polskiego Związku Hodowców Koni oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003;

5. utracona standardowa nadwyżka bezpośrednia (wartość DJP x SNB na 1 ha UR) - na podstawie GUS i Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

6. przychód ze sprzedaży źrebaka - według danych z Polskiego Związku Hodowców Koni oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003, dane GUS;

7. przychód z jazd rekreacyjnych - według danych z Polskiego Związku Hodowców Koni oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003, dane GUS.

Wariant 7.3. Zachowanie lokalnych ras owiec

Opis: Realizacja tego pakietu ma za zadanie zachowanie różnorodności genetycznej rodzimych ras owiec oraz ras wytworzonych na terenie Polski, dobrze zaadaptowanych do lokalnych warunków środowiskowych i systemów utrzymania.

Pakiet obejmuje rasy owiec, dla których realizowane są programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych: wrzosówka, świniarka, owca olkuska, polska owca górska odmiany barwnej, merynos odmiany barwnej, polska owca nizinna odmiany uhruskiej, owca wielkopolska, polska owca nizinna odmiany żelaźnieńskiej, korideil, owca kamieniecka, owca pomorska, cakiel podhalański i merynos polski w starym typie.

Rodzime, prymitywne rasy owiec (cakiel podhalański, świniarka, wrzosówka) odegrały dużą rolę w kształtowaniu późniejszych szlachetnych regionalnych typów owiec. Merynos starego typu jest protoplastą grupy owiec merynosowych charakteryzujących się doskonałej jakości wełną. Lokalne rasy owiec cechuje bardzo dobre przystosowanie do miejscowych warunków środowiska, minimalne wymagania paszowe oraz duża odporność na choroby i niekorzystne warunki bytowania. Cechy te potwierdzają zasadność pracy nad przywróceniem ww. owcom należnego im miejsca w ekosystemie - wykorzystanie ich do wypasu na rzecz zachowania walorów środowiska przyrodniczego oraz jako ważnego elementu folkloru wsi. Polskie owce górskie są nieodłącznym elementem gospodarki, tradycji i kultury ludzi gór. Wypas owiec na trwałych użytkach zielonych ma bardzo korzystny wpływ na kształtowanie i pielęgnację krajobrazu, szczególnie w ubogich biotopach takich jak obszary górskie, pojezierza i doliny rzeczne. Owce odgrywają także dużą rolę w agroturystyce, stanowiąc ważny element krajobrazu oraz dostarczając specyficznych produktów tj: oscypek (polska owca górska), kożuchy (owca rasy wrzosówka), naturalnie kolorowa wełna (merynos barwny, polska owca górska odmiany barwnej). Poza tym użytkowanie owiec w gospodarstwie stanowi dodatkową atrakcję turystyczną.

Wymogi wariantu 7.3.:

- minimalna liczba owiec matek tej samej rasy zakwalifikowanych do udziału w programie ochrony:

- 5 sztuk - owce rasy olkuskiej;

- 15 sztuk - owce rasy cakiel podhalański;

- 30 sztuk - owce rasy merynos polski w starym typie;

- 10 sztuk - owce pozostałych ras;

- wpis owiec do księgi zwierząt hodowlanych danej rasy i prowadzenie dokumentacji hodowlanej stada;

- realizacja programu hodowlanego ochrony zasobów genetycznych owiec danej rasy;

- liczba maciorek przypadających na 1 tryka nie przekracza 30.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 320 PLN/szt.

Kalkulacja płatności:



		x
		x
		x

		x
		329 PLN
		320 PLN/szt. (82 EURO/szt.)

1. koszt związany z przygotowaniem pastwisk poprzez wygrodzenie kwater pastuchem - według danych z Polskiego Związku Owczarskiego oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003, dane GUS;

2. koszt związany z prowadzeniem dodatkowej kontroli użytkowości na potrzeby krajowego Programu Ochrony (czas przeznaczony na prowadzenie dokumentacji x koszt roboczogodziny) - według danych z Polskiego Związku Owczarskiego oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003, dane GUS;

3. koszt związany z prowadzeniem dokumentacji hodowlanej dla owiec zgodnie z cennikiem podmiotu prowadzącego księgi hodowlane oraz ocenę wartości użytkowej - według danych z Polskiego Związku Owczarskiego oraz z Instytutu Zootechniki z Balic pod Krakowem z lat 2001-2003;

4. utracona standardowa nadwyżka bezpośrednia (wartość DJP x SNB na 1 ha UR) - na podstawie GUS i Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ.

Wariant 7.4. Zachowanie lokalnych ras świń

Opis: Pakiet obejmuje rasy świń, dla których realizowane są programy ochrony zasobów genetycznych: puławska, złotnicka biała i złotnicka pstra. Są to rasy wywodzące się od prymitywnych świń z terenów Polski i Wileńszczyzny.

Rozwój populacji świń ras lokalnych, przy aktualnych uwarunkowaniach rynkowych, byłby niemożliwy z powodu gorszych wskaźników użytkowości tucznej i rzeźnej w stosunku do ras mięsnych oraz ich mieszańców. Świnie ras lokalnych posiadają cechy, które w przyszłości mogą być wykorzystane w hodowli, a obecnie stanowią rezerwę genetyczną. Są to przede wszystkim: dobra płodność, plenność i cechy mateczne, bardzo dobra jakość mięsa, odporność na choroby oraz odmienność genetyczna i fenotypowa od ras wysoko produkcyjnych.

Wymogi wariantu 7.4.:

- minimalna liczba loch stada podstawowego tej samej rasy zakwalifikowanych do programu ochrony w stadzie*:

- świnie rasy puławskiej - 10 sztuk; świnie rasy złotnickiej białej - 8 sztuk; świnie rasy złotnickiej pstrej - 8 sztuk;

- płatność nie przysługuje na lochy stada podstawowego powyżej 70 sztuk rasy puławskiej oraz 100 sztuk rasy złotnickiej białej lub złotnickiej pstrej;

- prowadzenie oceny wartości użytkowej i dokumentacji hodowlanej w stadzie;

- wpis loch do księgi zwierząt hodowlanych danej rasy;

- realizacja programu hodowlanego ochrony zasobów genetycznych świni danej rasy.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

______

* Dopuszcza się niższą liczebność stada podstawowego w przypadku loch rasy złotnickiej białej - 6 sztuk oraz loch rasy złotnickiej pstrej - 3 sztuki w stadach objętych programem przed 31.12.2005 r.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 570 PLN/szt.

Kalkulacja płatności: (na 1 lochę z przychówkiem):



		x

		x
		x
		571,5 PLN

1. utracona standardowa nadwyżka bezpośrednia (wartość DJP x SNB na 1 ha UR) - na podstawie GUS i Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

2. koszt związany z prowadzeniem dodatkowej kontroli użytkowości na potrzeby krajowego Programu Ochrony (czas przeznaczony na prowadzenie dodatkowej kontroli x koszt roboczogodziny)- na podstawie danych z Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt, dane GUS, dane z Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ, Polskiego Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej "POLSUS";

3. koszt związany z prowadzeniem dokumentacji hodowlanej dla świń zgodnie z cennikiem podmiotu prowadzącego księgi hodowlane oraz ocenę wartości użytkowej - na podstawie danych z Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt, dane GUS, dane z Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ, Polskiego Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej "POLSUS".

Tabela przeliczeniowa stawki płatności ze sztuki zwierzęcia na dużą jednostkę przeliczeniową inwentarza (DJP) w pakiecie Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie.

		Stawka (PLN)

* współczynniki przeliczeniowe sztuk zwierząt na dużej jednostki przeliczeniowe inwentarza zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko.

Wariant 8.1. Wsiewki poplonowe;

Wariant 8.2. Międzyplon ozimy;

Wariant 8.3. Międzyplon ścierniskowy.

Opis: Głównym źródłem zanieczyszczenia wód pochodzenia rolniczego są składniki pokarmowe (azot, fosfor) dostarczane w nawozach naturalnych i mineralnych, pozostałości chemicznych środków ochrony roślin oraz innych substancji toksycznych, w tym metali ciężkich, oraz organiczne i nieorganiczne cząstki gleby. Generalnie, zanieczyszczenia wód azotanami pochodzenia rolniczego występują w regionach o dużej koncentracji produkcji zwierzęcej oraz intensywnej produkcji roślinnej, w tym w regionach warzywniczo-sadowniczych, gdzie stosuje się duże dawki nawozów i środków ochrony roślin. Utrzymywanie roślinności na gruntach ornych w formie zasiewu jednogatunkowego lub mieszanki kilku gatunków roślin, w okresach między dwoma plonami głównymi zapobiega zanieczyszczaniu wód oraz erozji. Wpływa to również na strukturalne zróżnicowanie różnorodności biologicznej w krajobrazie wiejskim poprzez stwarzanie środowiska życiowego dla różnorodnej flory i fauny, a także stanowi dodatkowe źródło paszy dla zwierząt.

Cel: Odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód

Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w wysokości:

1) 100% stawki podstawowej - za powierzchnię od 0,1 ha do 10 ha;

2) 50% stawki podstawowej - za powierzchnię od 10,01 ha do 20 ha.

Wariant 8.1. Wsiewki poplonowe

Definicja: Wsiewki poplonowe są to rośliny wsiane wiosną w rosnącą roślinę ozimą (najczęściej zboże) lub razem z siewem roślin jarych.

Wymogi wariantu 8.1.:

1. Wymogi wariantu 8.1.(dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie w 2011 r. i kontynuują je w 2015 r.):

- wsiewanie roślin (wsiewka) w rosnące rośliny ozime lub razem z siewem roślin jarych i utrzymanie ich przez okres zimy;

- sprzątnięcie słomy z całego pola po żniwach;

- możliwość wznowienia zabiegów agrotechnicznych w terminie od dnia 1 marca;

- dopuszczalny wypas;

- biomasa wsiewki poplonowej powinna być przyorana, z wyjątkiem uprawy gleby w systemie bezorkowym;

- możliwość przemiennego stosowania wsiewki poplonowej na różnych działkach rolnych w ciągu 5 lat;

- niestosowanie ścieków i osadów ściekowych na wsiewkę.

Na terenie całego gospodarstwa objętego Programem rolnośrodowiskowym istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

2. Wymogi wariantu 8.1. (dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie po 2011 r. i kontynuują je w 2015 r. i latach kolejnych):

- wsiewanie roślin (wsiewka) w rosnące rośliny ozime lub razem z siewem roślin jarych i utrzymanie ich przez okres zimy;

- zakaz stosowania wsiewek traw;

- sprzątnięcie słomy z całego pola po żniwach;

- możliwość wznowienia zabiegów agrotechnicznych w terminie od dnia 1 marca;

- dopuszczalny wypas;

- biomasa wsiewki poplonowej powinna być przyorana, z wyjątkiem uprawy gleby w systemie bezorkowym;

- możliwość przemiennego stosowania wsiewki poplonowej na różnych działkach rolnych w ciągu 5 lat;

- niestosowanie ścieków i osadów ściekowych na wsiewkę.

Na terenie całego gospodarstwa objętego Programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 330 PLN/ha

Kalkulacja płatności:



		x

		x
		x

			x
			x
		456 PLN

1. niższa standardowa nadwyżka bezpośrednia dla rośliny w plonie głównym (SNB dla 2002 r. na 1 ha UR x % wielkość utraconej SNB), dane na podstawie opracowań Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (prof. S. Krasowicz i J. Kuś) oraz Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

2. dodatkowy koszt związany z zakupem nasion - dane na podstawie opracowań Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (prof. S. Krasowicz i J. Kuś) oraz Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

3. dodatkowy koszt związany z dosianiem nasion - dane na podstawie opracowań Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (prof. S. Krasowicz i J. Kuś) oraz Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

4. poprawa jakości kultury gleby w roku następnym o 3% - według danych z GUS, z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach z lat 2001-2003;

5. zmniejszenie dawki azotu pod roślinę następczą (wielkość dawki azotu x koszt) - według danych z GUS, z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach z lat 2001-2003.

Wariant 8.2. Międzyplon ozimy

Definicja: Międzyplon ozimy jest wysiewany po zbiorze późno dojrzewających zbóż (pszenica, pszenżyto, owies). Istnieje możliwość uprawy międzyplonu w międzyrzędziach chmielnika, zakładając, że na plantacji chmielu o powierzchni 1 ha, powierzchnia zajęta pod międzyplon wynosi 67%. Wiąże się to z przyznaniem w takiej proporcji płatności rolnośrodowiskowej na dany hektar.

Wymogi wariantu 8.2.:

1. Wymogi wariantu 8.2. (dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie w 2011 r. i kontynuują je w 2015 r.)

- wykonanie siewu roślin poplonowych (rośliny ozime) do końca września;

- stosowanie pod międzyplon tylko nawozów naturalnych;

- niestosowanie ścieków i osadów ściekowych na międzyplon;

- biomasa roślin poplonowych powinna być przyorana, z wyjątkiem uprawy gleby w systemie bezorkowym;

- możliwość koszenia lub spasania biomasy roślin poplonowych wiosną;

- możliwość wznowienia zabiegów agrotechnicznych w terminie od dnia 1 marca;

- możliwość przemiennego stosowania międzyplonów na różnych działkach rolnych w ciągu 5 lat.

Na terenie całego gospodarstwa objętego Programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

2. Wymogi wariantu 8.2. (dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie po 2011 r. i kontynuują je w 2015 r. i latach kolejnych):

- siew roślin międzyplonowych w terminie do dnia 15 września;

- zakaz wznawiania zabiegów agrotechnicznych przed dniem 1 marca;

- stosowanie jako międzyplon wyłącznie mieszanki złożonej z minimum 3 gatunków roślin, przy czym gatunek rośliny dominujący w mieszance lub gatunki zbóż wykorzystane w mieszance nie mogą przekroczyć 70% jej składu;

- zakaz stosowania mieszanki składającej się wyłącznie z gatunków zbóż;

- zakaz nawożenia;

- zakaz stosowania pestycydów i herbicydów w międzyplonie;

- niestosowanie osadów ściekowych;

- przyoranie biomasy, z wyłączeniem uprawy gleby w systemie bezorkowym;

- zakaz uprawy w plonie głównym mieszanki tych samych roślin (w przypadku międzyplonu ozimego również form jarych);

- możliwość koszenia lub spasania biomasy roślin poplonowych wiosną;

- możliwość przemiennego stosowania międzyplonów na różnych działkach rolnych w ciągu 5 lat.

Na terenie całego gospodarstwa objętego Programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 420 PLN/ha

Kalkulacja płatności:









		751 PLN

1. niższa standardowa nadwyżka bezpośrednia dla rośliny następczej (SNB dla 2002 r. na 1 ha UR x % wielkość utraconej SNB) - dane na podstawie opracowań Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (prof. S. Krasowicz i J. Kuś) oraz Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

3. dodatkowy koszt związany z zabiegami uprawowo-siewnymi: czas wykonywania x koszt roboczogodziny siewu i podorywki - dane na podstawie opracowań Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (prof. S. Krasowicz i J. Kuś) oraz Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

4. zmniejszenie dawki azotu pod roślinę następczą (wielkość dawki azotu x koszt) - według danych z GUS, z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach z lat 2001-2003.

______

¹ Zgodnie z wiedzą agronomiczną, strata SNB z rośliny następczej towarzyszącej międzyplonowi jest wyższa niż w przypadku wsiewki poplonowej (IUNG).

Wariant 8.3. Międzyplon ścierniskowy

Definicja: Siew międzyplonu ścierniskowego następuje zaraz po sprzęcie plonu głównego (np. żyta, jęczmienia) na początku sierpnia. Zasiew może być jednogatunkowy lub wielogatunkowy (mieszanka). Biomasa międzyplonowa pozostawia na zimę okrywę ochronną tzw. mulcz.

Istnieje możliwość uprawy międzyplonu w międzyrzędziach chmielnika, zakładając, że na plantacji chmielu o powierzchni 1 ha, powierzchnia zajęta pod międzyplon wynosi 67%. Wiąże się to z przyznaniem w takiej proporcji płatności rolnośrodowiskowej na dany hektar.

Wymogi wariantu 8.3.:

1. Wymogi wariantu 8.3.(dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie w 2011 r. i kontynuują je w 2015 r.):

- wykonanie siewu roślin poplonowych (rośliny jare) do końca września;

- stosowanie pod międzyplon tylko nawozów naturalnych;

- niestosowanie ścieków i osadów ściekowych na międzyplon;

- biomasa roślin poplonowych powinna być przyorana, z wyjątkiem uprawy gleby w systemie bezorkowym;

- możliwość spasania biomasy roślin poplonowych jesienią;

- możliwość wznowienia zabiegów agrotechnicznych w terminie od dnia 1 marca;

- możliwość przemiennego stosowania międzyplonów na różnych działkach rolnych w ciągu 5 lat.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

2. Wymogi wariantu 8.3. (dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie po 2011 r. i kontynuują je w 2015 r. i latach kolejnych):

- siew roślin międzyplonowych w terminie do dnia 15 września;

- zakaz wznawiania zabiegów agrotechnicznych przed dniem 1 marca;

- zakaz stosowania mieszanki składającej się wyłącznie z gatunków zbóż;

- zakaz nawożenia;

- zakaz stosowania pestycydów i herbicydów w międzyplonie;

- niestosowanie osadów ściekowych;

- przyoranie biomasy, z wyłączeniem uprawy gleby w systemie bezorkowym;

- zakaz uprawy w plonie głównym mieszanki tych samych roślin;

- możliwość spasania biomasy roślin poplonowych jesienią;

- możliwość przemiennego stosowania międzyplonów na różnych działkach rolnych w ciągu 5 lat.

Na terenie całego gospodarstwa objętego Programem rolnośrodowiskowym istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 400 PLN/ha

Kalkulacja płatności:








			x
		695 PLN

2. dodatkowy koszt związany z zabiegami uprawowo-siewnymi: czas wykonywania x koszt roboczogodziny siewu i podorywki - dane na podstawie opracowań Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (prof. S. Krasowicz i J. Kuś) oraz Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

3. dodatkowy koszt związany z zakupem nasion - dane na podstawie opracowań Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (prof. S. Krasowicz i J. Kuś) oraz Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ;

4. zmniejszenie dawki azotu pod roślinę następczą (wielkość dawki azotu x koszt) - według danych z GUS, z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach z lat 2001-2003.

Wariant 9.1. Utrzymanie 2-metrowych stref buforowych;

Wariant 9.2. Utrzymanie 5-metrowych stref buforowych;

Wariant 9.3. Utrzymanie 2-metrowych miedz śródpolnych;

Wariant 9.4. Utrzymanie 5-metrowych miedz śródpolnych.

Opis: Działanie polega na utrzymaniu istniejących stref buforowych i miedz śródpolnych tworzących podłużne pasy roślinności, mające na celu ograniczenie zanieczyszczenia wód, zmniejszenie erozji oraz zwiększenie różnorodności biologicznej.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych oraz elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Cel: Odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód

Wariant 9.1. Utrzymanie 2-metrowych stref buforowych

Wariant 9.2. Utrzymanie 5-metrowych stref buforowych

Opis: Strefy buforowe to 2-metrowe lub 5-metrowe (w najwęższym miejscu) podłużne pasy roślinności występujące wzdłuż cieków, małych zbiorników wodnych, strumieni, źródełek w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód. Szerokość strefy liczona jest od brzegu cieku lub zbiornika wodnego.

Wymogi wariantu 9.1. i 9.2.:

- utrzymanie strefy buforowej o szerokości 2 metrów lub 5 metrów;

- wykaszanie raz w roku lub co 2 lata, najpóźniej do 30 września, zachowując istniejące drzewa i krzewy;

- zakaz stosowania nawozów i środków ochrony roślin;

- usunięcie biomasy w ciągu 2 tygodni od skoszenia.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

Wysokość płatności rolnośrodowiskowej - 2.243 PLN/ha

dla strefy buforowej 2-metrowej - 44 PLN/100 mb

dla strefy buforowej 5-metrowej - 110 PLN/100 mb

Kalkulacja płatności:












		2.243 PLN
		2.243 PLN/ha (574,6 EURO/ha)

1. utrata standardowej nadwyżki bezpośredniej (obszar ten jest wyłączony z produkcji);

2. koszt koszenia związany z utrudnionymi warunkami (częściowo ręcznie) - według danych IERiGŻ PIB. (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy. 2001-2003. oraz z danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn. Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn. IBMER, Warszawa);

3. koszt związany z usunięciem biomasy - według danych IERiGŻ PIB (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy 2001-2003) oraz z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn (Muzalewski A. 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn, IBMER, Warszawa);

4, 5. utracona płatność bezpośrednia i z tytułu ONW (średnia wartość na 1 ha)

6. wartość siana na ściółkę (ilość siana przeznaczona na ściółkę x koszt siana) - na podstawie danych z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, GUS, Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym, wyd IERiGŻ, p. red. G. Niewęgłowskiej, 2002.

Kalkulacja płatności rolnośrodowiskowej dla strefy buforowej o różnej szerokości na 100 metrów bieżących

Wariant 9.3. Utrzymanie 2-metrowych miedz śródpolnych

Wariant 9.4. Utrzymanie 5-metrowych miedz śródpolnych

Opis: Miedze śródpolne to 2-metrowe lub 5-metrowe (w najwęższym miejscu) podłużne pasy roślinności, w tym żywopłoty występujące w obrębie dużych pól, wzdłuż linii lasu lub na obrzeżach wąwozów i skarp.

Wymogi wariantu 9.3. i 9.4.:

- utrzymanie miedzy śródpolnej o szerokości 2 metrów lub 5 metrów;

- wykaszanie raz w roku lub co 2 lata, najpóźniej do 30 września, zachowując istniejące drzewa i krzewy; w przypadku żywopłotów -pielęgnacja;

- zakaz stosowania nawozów i środków ochrony roślin.

Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo.

1 Wysokość płatności rolnośrodowiskowej (dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie w 2011 r. i kontynuują je w 2015 r.) - 2033 PLN/ha

dla miedzy śródpolnej 2-metrowej - 40 PLN/100 mb

dla miedzy śródpolnej 5-metrowej - 100 PLN/100 mb

Kalkulacja płatności:

	Podejmowane działania	Koszty (PLN/ha)	Korzyści (PLN/ha)
Dochód utracony
1.	Utracona standardowa nadwyżka bezpośrednia	x
	Koszty dodatkowe
2.	Koszenie	x
3.	Utracona płatność obszarowa	x
4.	Utracona płatność z tytułu ONW	x
	Dodatkowy dochód
5.	Wartość siana na ściółkę		x
Bilans kosztów i korzyści		2033
PROPONOWANA WYSOKOŚĆ PREMII (100%)		2033 PLN

1. utrata standardowej nadwyżki bezpośredniej (obszar ten jest wyłączony z produkcji);

2. koszt koszenia w utrudnionych warunkach (częściowo ręcznie) - według danych IERiGŻ PIB. (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy, 2001-2003 oraz z danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn. Muzalewski A., 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn IBMER, Warszawa).

4, 5. utracona płatność bezpośrednia i z tytułu ONW (średnia wartość na 1 ha)

5. wartość siana na ściółkę (ilość siana przeznaczona na ściółkę x koszt siana) - na podstawie danych z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, GUS, Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym. wyd. IERiGŻ, p. red. G. Niewęgłowskiej, 2002.

Kalkulacja płatności rolnośrodowiskowej dla miedzy śródpolnej o różnej szerokości na 100 metrów bieżących.

Szerokość miedzy śródpolnej (średnia)	(PLN/100mb)
2 m	0,02 x 2033 PLN = 40 PLN (10,2 EUR)
5 m	0,05 x 2033 PLN = 100 PLN (25,6 EUR)

2. Wysokość płatności rolnośrodowiskowej (dla beneficjentów, którzy podjęli zobowiązanie po 2011 r. i kontynuują je w 2015 r. oraz latach kolejnych) - 633 PLN/ha

dla miedzy śródpolnej 2-metrowej - 12,70 PLN/100 mb

dla miedzy śródpolnej 5-metrowej - 31,70 PLN/100 mb

Kalkulacja płatności:

	Podejmowane działania	Koszty (PLN/ha)	Korzyści (PLN/ha)
	Koszty dodatkowe
1.	Koszenie	x
2.	Utracona płatność obszarowa	x
3.	Utracona płatność z tytułu ONW	x
	Dodatkowy dochód
4.	Wartość siana na ściółkę		x
Bilans kosztów i korzyści		633
PROPONOWANA WYSOKOŚĆ PREMII (100%)		633 PLN

1. koszt koszenia w utrudnionych warunkach (częściowo ręcznie) - według danych IERiGŻ PIB. (Klementowski A. Rynek Środków Produkcji i Usług dla Rolnictwa. Stan i perspektywy, 2001-2003 oraz z danych z Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa dotyczące kosztu maszyn. Muzalewski A., 2001-2003. Koszty eksploatacji maszyn IBMER, Warszawa).

2, 3. utracona płatność bezpośrednia i z tytułu ONW (średnia wartość na 1 ha)

4. wartość siana na ściółkę (ilość siana przeznaczona na ściółkę x koszt siana) - na podstawie danych z Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, GUS, Małego poradnika zarządzania gospodarstwem rolniczym. wyd. IERiGŻ, p. red. G. Niewęgłowskiej, 2002.

Kalkulacja płatności rolnośrodowiskowej dla miedzy śródpolnej o różnej szerokości na 100 metrów bieżących.

Szerokość miedzy śródpolnej (średnia)	(PLN/100mb)
2 m	0,02 x 633 PLN = 12,70 PLN (3,5 EUR/100 mb)
5 m	0,05 x 633 PLN = 31,70 PLN (8,6 EUR/100 mb)

Załącznik Nr 11

Podstawowe wymagania dla Programu Rolnośrodowiskowego (Podstawa kalkulacji płatności)

______

¹ Norma w zakresie zmianowania upraw została zgłoszona do KE i będzie wprowadzona w nowelizacji rozporządzenia MRiRW z dnia 12 marca 2007 roku w sprawie minimalnych norm, przed uruchomieniem programu rolnośrodowiskowego.

² Wymagania w zakresie stosowania nawozów naturalnych i mineralnych są zgodne z dyrektywą 91/676/EWG.

³ Wymagania w zakresie stosowania nawozów naturalnych i mineralnych są zgodne z dyrektywą 91/676/EWG i dotyczą gospodarstw leżących poza obszarami szczególnie narażonymi (OSN).

⁴ Zobowiązania te wykraczają poza podstawowe wymagania, które nakładają obowiązek, zachowania drzew i krzewów mających znaczenie dla ochrony gleb i wód, zgodnie z przepisami o ochronie przyrody.

Załącznik Nr 12

Zasady opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy w kontekście zalesień

Podstawy planowania przestrzennego w Polsce są regulowane ustawą z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717, z późn. zm). Przepisy tej ustawy zawierają szczegółową listę opracowań stanowiących zawartość miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (mpzp) oraz osobno dla studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Obydwa opracowania zawierają elementy informacyjno - graficzne wystarczające do ustalania obszarów przeznaczonych do zalesiania w każdej gminie posiadającej jeden z tych dokumentów. Z tym, że w przypadku gdy gmina posiada obydwa dokumenty wiążące są ustalenia mpzp.

Przy opracowywaniu ww. dokumentów wykorzystuje się ustalenia zawarte w Krajowym Programie Zwiększania Lesistości (KPZL 1995, 2003). Dokument ten, przyjęty przez Radę Ministrów, zawiera mapę preferencji zalesieniowych gmin, opracowaną w oparciu o przygotowaną przez ekspertów z Instytutu Badawczego Leśnictwa listę wskaźników przyrodniczych i ekonomicznych. Polska posiada graficzne zobrazowanie preferencji zalesieniowych gmin, opracowane dla potrzeb KPZL.

Ponadto, na etapie opracowywania Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, dla określenia potrzeb zalesieniowych, gminy zlecają wykonanie studium granicy polno-leśnej. Dokument ten zawiera wytyczne opracowane wspólnie przez resorty rolnictwa i środowiska, określające sposób wyznaczania gruntów przeznaczonych do wyłączenia z produkcji rolniczej z przeznaczeniem pod zalesienia. Przy jego opracowywaniu są brane pod uwagę wytyczne z KPZL oraz zgłoszenia właścicieli ziemi zainteresowanych zalesieniem gruntów rolnych. Zgłoszenia są składane do gminy na podstawie wezwania do składania wniosków, wynikającego z procedury opracowywania studium określonej w przepisach o planowaniu przestrzennym.

Tworzenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jest związane z procedurą konsultacyjną obejmującą jednostki rządowe, samorządowe oraz społeczeństwo, w tym partnerów środowiskowych. Poniżej przedstawiono główne elementy procedury w tym zakresie, na podstawie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz jej aktów wykonawczych:

1. Rada gminy podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego: integralną częścią uchwały jest załącznik graficzny przedstawiający granice obszaru objętego projektem planu.

2. Wójt, burmistrz albo prezydent miasta, po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu miejscowego, ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości, o podjęciu uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu zawiadamia na piśmie o podjęciu uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu instytucje i organy właściwe do uzgadniania i opiniowania planu.

3. Sporządzenie projektu planu miejscowego wraz z prognozą oddziaływania na środowisko uwzględnia ustalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz obejmuje:

1) sporządzenie prognozy skutków finansowych uchwalenia planu miejscowego;

2) uzyskanie opinii o projekcie planu:

a) gminnej lub innej właściwej komisji urbanistyczno-architektonicznej,

b) wójtów, burmistrzów gmin albo prezydentów miast, graniczących z obszarem objętym planem, w zakresie rozmieszczenia inwestycji celu publicznego o znaczeniu lokalnym;

3) uzgadnianie projektu planu m.in. z: wojewodą, zarządem województwa, zarządem powiatu w zakresie odpowiednich zadań rządowych i samorządowych, właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz uzyskanie zgody na zmianę przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne.

4. Ogłoszenie o wyłożeniu projektu planu miejscowego do publicznego wglądu i wyłożenie tego projektu wraz z prognozą oddziaływania na środowisko do publicznego wglądu oraz organizacja w tym czasie dyskusji publicznej nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami.

5. Przedstawienie radzie gminy projektu planu miejscowego do zatwierdzenia.

6. Plan miejscowy uchwala rada gminy po stwierdzeniu jego zgodności z ustaleniami studium, rozstrzygając jednocześnie o sposobie rozpatrzenia uwag do projektu planu oraz sposobie realizacji, zapisanych w planie, inwestycji z zakresu infrastruktury technicznej, które należą do zadań własnych gminy, oraz zasadach ich finansowania, zgodnie z przepisami o finansach publicznych. Część tekstowa planu stanowi treść uchwały. Część graficzna oraz wymagane rozstrzygnięcia stanowią załączniki do uchwały.

7. Wójt, burmistrz albo prezydent miasta przedstawia wojewodzie uchwałę wraz z załącznikami oraz dokumentacją prac planistycznych w celu oceny ich zgodności z przepisami prawa.

Przedstawiona powyżej procedura tworzenia planów miejscowych ma zapewnić spójność dokumentów m.in. z celami środowiskowymi na danym terenie.

Każdy plan miejscowy i stadium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy są analizowane pod kątem zmian w zagospodarowaniu przestrznnym danego terenu w celu oceny aktualności tych dokumentów. Na tej podstawie są sporządzane zminy w przypadku uznania, że studim lub plan są nieaktualne

Załącznik Nr 13

Orientacyjny skład gatunkowy upraw leśnych wprowadzanych na grunty rolne w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne

So - sosna zwyczajna, Św - świerk pospolity, Md - modrzew europejski lub polski, Jd - jodła zwyczajna, Db - dąb szypułkowy, Dbbs - dąb bezszypułkowy, Bk - buk, Brz - brzoza, Ol - olsza czarna, Jrz - jarząb zwyczajny (jarzębina), Lp - lipa, Gb - grab, Kl - klon.

Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski (krainy)

MAPA REGIONALIZACJI PRZYRODNICZO-LEŚNEJ

grafika

Potrzeby i preferencje zalesieniowe gmin wg Krajowego Programu Zwiększania Lesistości (KPZL)

Potrzeby i preferencje rosną wraz z liczbą punktów.

grafika

Załącznik Nr 14

Kalkulacja płatności dla działania "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne"

Tabela 1. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów rolnych na terenach o korzystnej konfiguracji oraz za zalesianie gruntów innych niż rolne poprzez sadzenie (sztuczne) w warunkach korzystnych



		x
		x	x
		x	x
		x
		x	x
		x	x
		6.607	7.488
		4.625	5.241
		4.620	5.240

Tabela 2. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów rolnych na terenach o korzystnej konfiguracji oraz za zalesianie gruntów innych niż rolne poprzez sadzenie (sztuczne) na stokach o nachyleniu powyżej 12°



		x
		x	x
		x	x
		x
		x	x
		x	x
		7.933	8.914
		5.553	6.239
		5.550	6.230

Tabela 3. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów innych niż rolne poprzez sadzenie (sztuczne) w warunkach niekorzystnych² na terenie o korzystnej konfiguracji



		x
		x	x
		x	x
		x
		x	x
		x	x
		6.317	7.208
		4.422	5.045
		4.420	5.040

Tabela 4. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów innych niż rolne poprzez sadzenie (sztuczne) w warunkach niekorzystnych na stokach o nachyleniu powyżej 12°



		x
		x	x
		x	x
		x
		x	x
		x	x
		7.531	8.526
		5.271	5.968
		5.270	5.960

Tabela 5. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów innych niż rolne z wykorzystaniem sukcesji naturalnej na terenie o korzystnej konfiguracji


		iglaste	liściaste
		x
		x	x
		x
		x
		x	x
		2.442	2.558
		1.709	1.790
		1.700	1.790

Tabela 6. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów innych niż rolne z wykorzystaniem sukcesji naturalnej na stokach o nachyleniu powyżej 12°



		x
		x	x
		x
		x
		X	x
		3.170	3.302
		2.219	2.311
		2.210	2.310

Tabela 7. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów rolnych i innych niż rolne sadzonkami mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym na terenie o korzystnej konfiguracji



		x
		x	x
		x
		x	x
		8.173	5.945
		5.721	4.161
		5.720	4.160

Tabela 8. Metodologia kalkulacji stawek płatności za zalesianie gruntów rolnych i innych niż rolne sadzonkami mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym na stokach o nachyleniu powyżej 12°



		x
		x	x
		x
		x	x
		8.956	6.968
		6.269	4.877
		6.260	4.870

Tabela 9. Metodologia kalkulacji stawek płatności za pielęgnowanie uprawy leśnej na gruntach rolnych oraz za pielęgnowanie uprawy leśnej założonej na gruntach innych niż rolne w warunkach korzystnych



		x
		x
		x
		x
		977
		970

Tabela 10. Metodologia kalkulacji stawek płatności za pielęgnowanie uprawy leśnej na stokach o nachyleniu powyżej 12°



		x
		x
		x
		x
		1.368
		1.360

Tabela 11. Metodologia kalkulacji stawek płatności za pielęgnowanie uprawy leśnej założonej na gruntach innych niż rolne w warunkach niekorzystnych⁴⁾ na terenie o korzystnej konfiguracji



		x
		x
		x
		x
		1.465
		1.460

Tabela 12. Metodologia kalkulacji stawek płatności za pielęgnowanie uprawy leśnej założonej na gruntach innych niż rolne w warunkach niekorzystnych na stokach o nachyleniu powyżej 12°



		x
		x
		x
		x
		2.051
		2.050

Tabela 13. Metodologia kalkulacji stawek płatności za pielęgnowanie uprawy leśnej założonej na gruntach innych niż rolne z wykorzystaniem sukcesji naturalnej na terenie o korzystnej konfiguracji

		Koszty PLN/ha
		x
		x
		x
		x
		1.257
		1.250

Tabela 14. Metodologia kalkulacji stawek płatności za pielęgnowanie uprawy leśnej założonej na gruntach innych niż rolne z wykorzystaniem sukcesji naturalnej na stokach o nachyleniu powyżej 12°


		x
		x
		x
		x
		1.759
		1.750

Tabela 15. Metodologia kalkulacji stawek płatności za ochronę upraw leśnych przed zwierzyną



		x
		x
		3.700
		2.590
		2.590
		6,5

		x
		x
		279
		195
		190

		x
		x
		1.000
		700
		700

		x
		x
		400
		280
		280

Tabela 16. Metodologia kalkulacji premii zalesieniowej dla rolnika


		x
		x
		1.589
		1.580

______

¹ Współczynnik przeliczeniowy stosowany dla stawek płatności za czynności wykonywane na stokach o nachyleniu powyżej 12°.

² Warunki niekorzystne rozumiane jako utrudnienia w przygotowaniu powierzchni pod zalesienie w związku z występowaniem roślinności sukcesyjnej (zielnej) bądź wymogów związanych z ochroną gruntów przed erozją.

³ Współczynnik przeliczeniowy dla stawek płatności za czynności wykonywane w warunkach niekorzystnych.

Załącznik Nr 15

Tabela dotycząca pomocy państwa, którą należy dołączyć do każdego programu rozwoju obszarów wiejskich

Kod działania	Nazwa działania	Podstawy prawne	Czas trwania
114	"Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów" - w zakresie leśnictwa	Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis	do 31.12.2015 r.
221, 223	"Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne"	Program pomocy państwa N 92/2010 zatwierdzony decyzją Komisji C(2010) 8264 z dnia 1 grudnia 2010 r. i zmieniony decyzją Komisji C(2014) 443 z dnia 29 stycznia 2014 r.	do 31.12.2014 r.
226	"Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych"	Program pomocy państwa N 93/2010 zatwierdzony decyzją Komisji C(2010) 8266 z dnia 2 grudnia 2010 r. i zmieniony decyzją Komisji C(2011) 7272 z dnia 19 października 2011 r. oraz decyzją Komisji C(2013) 6796 z dnia 14 października 2013 r.	do 31.12.2015 r.
311	"Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej"	Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis	do 31.12.2015 r.
312	"Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw"	Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 roku w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis	do 31.12.2015 r.
321	"Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej" - w przypadku inwestycji w zakresie infrastruktury Internetu szerokopasmowego	Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis	do 31.12.2015 r.
413	"Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju" - projekty kwalifikujące się do udzielenia pomocy w ramach działań "Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" oraz "Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw", a także projekty z zakresu "małych projektów"	Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1407/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de minimis	do 31.12.2015 r.

Załącznik Nr 16

Lista partnerów uczestniczących w procesie konsultacji PROW 2007-2013

1) Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych;

2) Sekretariat Rolnictwa Komisji Krajowej NSZ "Solidarność";

3) Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych "Solidarność";

4) Związek Zawodowy Rolników "Samoobrona";

5) Krajowy Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych;

6) Federacja Związków Pracodawców - Dzierżawców i Właścicieli Rolnych;

7) Związek Zawodowy Centrum Narodowe Młodych Rolników;

8) Federacja Związków Producentów Rolnych;

9) Krajowa Rada Izb Rolniczych;

10) Krajowa Izba Gospodarcza, Komitet Rolnictwa i Obrotu Rolnego;

11) Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich;

12) Związek Powiatów Polskich;

13) Krajowe Stowarzyszenie Sołtysów;

14) Krajowy Związek Sołtysów;

15) Zachodniopomorskie Forum Sołtysów;

16) Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej;

17) Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach;

18) Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach;

19) Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN;

20) Główny Inspektorat Weterynarii;

21) Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych;

22) Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa;

23) Kujawsko-pomorski Inspektorat Ochrony Środowiska;

24) Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa;

25) Agencja Rynku Rolnego;

26) Agencja Nieruchomości Rolnych;

27) Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego;

28) Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA);

29) Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie;

30) Instytut Zootechniki, Balice;

31) Federacja Branżowych Związków Producentów Rolnych;

32) Krajowa Rada Spółdzielcza;

33) Związek Gmin Wiejskich;

34) Związek Banków Polskich;

35) Związek Młodzieży Wiejskiej;

36) Federacja Związku Gmin i Powiatów RP;

37) Fundacja Fundusz Współpracy;

38) Krajowy Związek Rewizyjny Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych;

39) Zachodniopomorski Okręgowy Związek Plantatorów Buraka;

40) Związek Plantatorów Buraka Cukrowego - Cukrownia Chybie (woj. Śląskie);

41) Związek Przedsiębiorców Rolnych;

42) Zachodniopomorskie Zrzeszenie Hodowców Drobiu;

43) Szczeciński Związek Hodowców Bydła;

44) Związek Zawodowy "Ojczyzna";

45) Warmińsko-mazurski Regionalny Związek Hodowców Owiec i Kóz w Olsztynie;

46) Warmińsko-mazurskie Zrzeszenie Hodowców i Producentów Drobiu w Olsztynie;

47) Stowarzyszenie Łączy Nas Kanał Elbląski Lokalna Grupa Działania (woj. Warmińsko-mazurskie);

48) Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania "Leader w EGO" (woj. Warmińsko-mazurskie);

49) Stowarzyszenie Rozwoju Wsi i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego w Gminie Biskupiec (woj. Warmińsko-mazurskie);

50) Lokalna Grupa Działania na Rzecz Rozwoju Gmin Kurzętnik i Grodziczno (woj. Warmińsko-mazurskie);

51) Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości "ATUT" w Ostródzie (woj. Warmińsko-mazurskie);

52) Świętokrzyski Związek Pszczelarzy w Kielcach;

53) Magurski Park Narodowy;

54) Związek Śląskich Rolników;

55) Związek Pracodawców Rolnych w Poznaniu;

56) Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego;

57) Krajowe Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie;

58) Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

59) Kujawsko-pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

60) Świętokrzyski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

61) Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

62) Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

63) Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

64) Warmińsko-mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

65) Śląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

66) Łódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

67) Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

68) Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

69) Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

70) Lubuski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

71) Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

72) Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

73) Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego;

74) Zrzeszenie Producentów Owoców i Warzyw "FARM-POL" we Frampolu;

75) Zrzeszenie Producentów Tytoniu "Lubelski Tytoń" w Lublinie;

76) Zrzeszenie Producentów Tytoniu "Krasnostawska Grupa Tytoniowa";

77) Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej "POLSUS";

78) Zrzeszenie Producentów Tytoniu "Pol-Tabac" w Biłgoraju;

79) RIBES - POL Spółka z o.o. w Drzewcach (woj. Lubelskie);

80) Lubelska Spółdzielcza Grupa Producentów Chmielu "Chmielarz" w Nałęczowie;

81) Łukowska Grupa Producentów Tytoniu (woj. Lubelskie);

82) Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej (woj. Lubelskie);

83) Lokalna Grupa Działania "Leśny Krąg" w Janowe Lubelskim;

84) Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt Oddział Lubelski;

85) Polski Związek Producentów Roślin Zbożowych;

86) Roztoczańskie Zrzeszenie Producentów Chmielu w Żulicach;

87) Lubelski Związek Hodowców Owiec i Kóz;

88) Fundacja Akademii Rolniczej w Lublinie im. Wincentego Witosa;

89) Stacja Chemiczno-Rolnicza w woj. Śląskim;

90) Stacja Doświadczalna Oceny Odmian (woj. Śląskie);

91) Zakład Ichtiologii PAN (woj. Śląskie);

92) Bank Gospodarki Żywnościowej (woj. Śląskie);

93) Związek Hodowców i Producentów Mleka, Piątnica;

94) Zrzeszenie Producentów Tytoniu "Tabako", Suchowola;

95) Suwalska Izba Rolno-Turystyczna;

96) Związek Plantatorów Tytoniu (woj. Podlaskie);

97) Izba Przemysłowo-Handlowa, Białystok;

98) Związek Hodowców Koni (woj. Podlaskie);

99) Stowarzyszenie Sołtysów Województwa Podlaskiego;

100) Podlaskie Forum Gospodarcze;

101) Pomorsko-kujawski Związek Pszczelarzy;

102) Związek Pracodawców Dzierżawców i Właścicieli Rolnych (woj. Pomorskie)

103) Giełda Rybna (woj. Pomorskie);

104) Rynek Hurtowy w Braniewie;

105) Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Rolnictwa, Wrocław;

106) Dolnośląskie Centrum Hurtu Rolno-Spożywczego;

107) JAWROL Grupa Producentów Zbóż Sp. z o.o. (woj. Dolnośląskie);

108) Zrzeszenie Producentów Rolnych ŁAN Zgorzelec;

109) Dolnośląska Grupa Producentów Zbóż, Bielawa;

110) Dolnośląska Rada Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych, Oborniki Śląskie;

111) Koło Sołtysów Powiatu Brzozowskiego (woj. Podkarpackie);

112) Rada Społeczna Doradztwa Rolniczego (woj. Podkarpackie);

113) Związek Spółdzielni Produkcji Rolnej (woj. Podkarpackie);

114) Regionalny Związek Spółdzielni Mleczarskich (woj. Podkarpackie);

115) Zespół Parków Krajobrazowych Przemyślu;

116) Lasy Państwowe w Krośnie;

117) Podkarpackie Stowarzyszenie Producentów i Przetwórców Roślin Oleistych w Rzeszowie;

118) Podkarpackie Stowarzyszenie Energii Odnawialnej;

119) Stowarzyszenie Agroturystyczne "Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne" Bieszczady;

120) Grupa Producencka "AGRO" w Sanoku;

121) Spółdzielnia Producentów Owoców i Warzyw w Łańcucie;

122) Mieleckie Zrzeszenie Producentów Trzody Chlewnej "TUCZ-BOR" w Borowej;

123) Regionalne Zrzeszenie Producentów Zbóż i Roślin Oleistych w Lubaczowie;

124) Spółdzielnia Producentów Trzody Chlewnej "EKO-TUCZ" w Górnie;

125) Zakład Doświadczalny IHiAR w Ożańsku;

126) Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Jasienicy Rosielnej;

127) ZPOW "Hortino" Sp. z o.o. w Leżajsku;

128) Regionalne Towarzystwo Rolno - Przemysłowe "Dolina Strugu";

129) Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych;

130) Wojewódzki Związek Spółek Wodnych;

131) Zespół Szkół Inżynierii Środowiska w Toruniu;

132) Akademia Rolnicza w Krakowie;

133) Akademia Ekonomiczna w Krakowie;

134) Akademia Rolnicza w Poznaniu;

135) Akademia Rolnicza w Lublinie;

136) Akademia Rolnicza we Wrocławiu;

137) Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno - Rolniczy;

138) Wyższa Szkoła Inżyniersko - Ekonomiczna w Ropczycach;

139) Zespół Szkół w Oleszycach.

Partnerzy zajmujący się zagadnieniami z zakresu środowiska naturalnego

1) Podkarpackie Stowarzyszenie Rolnictwa Ekologicznego "EKOGAL";

2) Związek Stowarzyszeń Podkarpacka Izba Rolnictwa Ekologicznego w Świlczy;

3) Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków;

4) Stowarzyszenie Producentów Żywności Ekologicznej EKO-DAR w Świlczy;

5) Warmińsko-mazurskie Stowarzyszenie Producentów Żywności Ekologicznej "EKOPOLSMAK" w Gnatowi, gm. Kętrzyn (woj. Warmińsko-mazurskie);

6) Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju;

7) Instytut na rzecz Ekorozwoju;

8) Klub Przyrodników, Świebodzin;

9) Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków;

10) Polski Klub Ekologiczny, Kraków;

11) Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra";

12) Towarzystwo Przyrodnicze "Bocian";

13) WWF Polska;

14) Państwowa Rady Ochrony Przyrody.

1 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi kieruje działem administracji rządowej - rozwój wsi, na podstawie § 1 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 lipca 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Dz. U. Nr 131, poz. 915 oraz z 2007 r. Nr 38, poz. 244).

2 Załącznik:

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 16 października 2009 r. (M.P.09.72.913) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 13 listopada 2009 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 18 marca 2010 r. (M.P.10.19.193) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 9 kwietnia 2010 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 12 maja 2010 r. (M.P.10.47.651) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 2 lipca 2010 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 14 września 2010 r. (M.P.10.69.861) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 4 października 2010 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 18 lutego 2011 r. (M.P.11.19.201) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 9 marca 2011 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 16 czerwca 2011 r. (M.P.11.65.654) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 15 lipca 2011 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 6 października 2011 r. (M.P.11.96.971) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 27 października 2011 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 16 lutego 2012 r. (M.P.12.113) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 2 marca 2012 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 20 września 2012 r. (M.P.12.678) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 1 października 2012 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 27 września 2013 r. (M.P.2013.896) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 15 listopada 2013 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 27 grudnia 2013 r. (M.P.2014.23) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 13 stycznia 2014 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 17 marca 2014 r. (M.P.2014.237) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 25 marca 2014 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 8 maja 2014 r. (M.P.2014.372) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 23 maja 2014 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 2 września 2014 r. (M.P.2014.877) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 8 października 2014 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 13 lutego 2015 r. (M.P.2015.268) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 11 marca 2015 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 20 kwietnia 2015 r. (M.P.2015.409) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 19 maja 2015 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 18 września 2015 r. (M.P.2015.924) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 5 października 2015 r.

- zmieniony przez § 1 obwieszczenia z dnia 25 lutego 2016 r. (M.P.2016.266) zmieniającego nin. obwieszczenie z dniem 22 marca 2016 r.

3 Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności.

4 Wartość szacunkowa na koniec okresu programowania. Jej osiągnięcie jest w dużym stopniu uzależnione od tempa rejestracji nazw produktów jako chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych oraz gwarantowanych tradycyjnych specjalności.

5 Liczba odbiorców kampanii promocyjnych została oszacowana przy założeniu, że koszt dotarcia do jednego odbiorcy wynosi 1,5 euro.

6 Rzeczywista powierzchnia gruntów rolnych wspieranych w ramach działania, z wyłączeniem gruntów leżących w granicach ONW i przeznaczonych pod zalesienie oraz rolników niewnioskujących o wsparcie z tytułu ONW.

7 Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2.

8 Dodatkowo: liczba gospodarstw rolnych położonych na obszarach Natura 2000 - 153 tys. beneficjentów.

9 Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2.

10 Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2.

11 Wartość wskaźnika liczona, zgodnie z wytycznymi Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny, na poziomie całej Osi 2.

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

M.P.2007.94.1035

OBWIESZCZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI 1 z dnia 12 października 2007 r. w sprawie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

ZAŁĄCZNIK 2 PROGRAM ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

1. TYTUŁ

2. PAŃSTWO CZŁONKOWSKIE

3. ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON, WYBÓR STRATEGII ORAZ OCENA EX-ANTE

4. UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU STRATEGICZNEGO, JAK RÓWNIEŻ SPODZIEWANE ODDZIAŁYWANIE ZGODNE Z OCENĄ EX-ANTE

5. INFORMACJE NA TEMAT OSI I DZIAŁAŃ PROPONOWANYCH W RAMACH KAŻDEJ OSI ORAZ ICH OPIS

6. PLAN FINANSOWY PROW 2007-2013

7. INDYKATYWNY PODZIAŁ NA POSZCZEGÓLNE DZIAŁANIA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH (W EURO NA CAŁY OKRES)

8. TABELA DOTYCZĄCA DODATKOWEGO FINANSOWANIA KRAJOWEGO, PRZYPADAJĄCA NA OŚ, Z WYSZCZEGÓLNIENIEM DZIAŁAŃ WSKAZANYCH W ROZPORZĄDZENIU (WE) 1698/2005

9. ELEMENTY POTRZEBNE DO WYKONANIA OCENY ZGODNIE Z REGUŁAMI KONKURENCJI ORAZ, W ODPOWIEDNICH PRZYPADKACH, WYKAZ SYSTEMÓW POMOCY DOPUSZCZONYCH NA MOCY ARTYKUŁU 87, 88, 89 TRAKTATU, KTÓRE MAJĄ ZOSTAĆ WYKORZYSTANE DO REALIZACJI PROGRAMU

10. INFORMACJE DOTYCZĄCE KOMPLEMENTARNOŚCI Z DZIAŁANIAMI FINANSOWANYMI PRZEZ INNE INSTRUMENTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ, W RAMACH POLITYKI SPÓJNOŚCI, JAK RÓWNIEŻ PRZEZ EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBOŁÓWSTWA

11. WYZNACZENIE WŁAŚCIWYCH WŁADZ I ODPOWIEDZIALNYCH ORGANÓW

12. OPIS SYSTEMU MONITOROWANIA I OCENY

13. ZAPEWNIENIE ROZPOWSZECHNIANIA INFORMACJI NA TEMAT PROGRAMU

14. WYZNACZENIE PARTNERÓW, Z KTÓRYMI PRZEPROWADZONO KONSULTACJE I WYNIKI TYCH KONSULTACJI

15. RÓWNOŚĆ MĘŻCZYZN I KOBIET ORAZ NIEDYSKRYMINACJA

16. OPERACJE W RAMACH POMOCY TECHNICZNEJ

Załącznik Nr 1 Wykaz obszarów ONW

Załącznik Nr 2 Obszary NATURA 2000

Załącznik Nr 3 Mapa Polski z uwzględnieniem obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego

Załącznik Nr 4 Kategoryzacja zagrożenia pożarowego lasów Polski na poziomie III NTS

Załącznik Nr 5 Ocena ex-anteProgramu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

1. Wstęp

2. Ocena analizy obecnej sytuacji, analizy SWOT i strategii programu

3. Jakie są cele, które ma osiągnąć Program?

4. Ocena poszczególnych działań

5. Jakich pozytywnych i negatywnych oddziaływań można spodziewać się w związku z realizacją planowanych działań?

6. Wartość dodana z tytułu zaangażowania Wspólnoty

7 Uzyskanie efektywności kosztowej

8. Wdrażanie, monitorowanie i ocena Programu

9. Wnioski i zalecenia

10. Załączniki

Załącznik Nr 6 Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

I. ZAGADNIENIA OGÓLNE

I.1. WPROWADZENIE I.1.1. PODSTAWY FORMALNO-PRAWNE

I.2. STAN OBECNY I PROGNOZOWANY ŚRODOWISKA NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE I.2.1. STAN OBECNY ŚRODOWISKA NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE

II. PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PROW26

II.1. OCENA DOKUMENTU WEDŁUG KRYTERIÓW FORMALNYCH

II.2. OCENA PROGRAMU (PLANOWANYCH DZIAŁAŃ) WEDŁUG KRYTERIÓW MERYTORYCZNYCH

II.3. PODSUMOWANIE - KONKLUZJA KOŃCOWA

III. METODYKA PROGNOZY

III.1. METODYKA

III.2. POLA NIEPEWNOŚCI

Załącznik Nr 1 LISTA KRYTERIÓW OCENY WYKORZYSTANYCH PRZY WYKONYWANIU PROGNOZY KPS I PROW

KRYTERIA FORMALNE:

KRYTERIA OGÓLNE:

KRYTERIA SZCZEGÓŁOWE

Załącznik Nr 2 MATRYCA ISTOTNYCH WSPÓŁZALEŻNOŚCI MIĘDZY KRYTERIAMI A DZIAŁANIAMI PROW

Załącznik Nr 7 Wskaźniki bazowe związane z celami

Załącznik Nr 8 Podstawowe wymagania określone w art. 5 rozporządzenia Rady (WE) Nr 1782/2003

Załącznik Nr 9 Szczegółowy wykaz produktów lub grup produktów objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych

Załącznik Nr 10 Szczegółowy opis pakietów rolnośrodowiskowych oraz kalkulacja wysokości płatności rolnośrodowiskowej

Załącznik Nr 11 Podstawowe wymagania dla Programu Rolnośrodowiskowego (Podstawa kalkulacji płatności)

Załącznik Nr 12 Zasady opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy w kontekście zalesień

Załącznik Nr 13 Orientacyjny skład gatunkowy upraw leśnych wprowadzanych na grunty rolne w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne

Załącznik Nr 14 Kalkulacja płatności dla działania "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne"

Załącznik Nr 15 Tabela dotycząca pomocy państwa, którą należy dołączyć do każdego programu rozwoju obszarów wiejskich

Załącznik Nr 16 Lista partnerów uczestniczących w procesie konsultacji PROW 2007-2013

Załącznik Nr 17 Schemat przepływu informacji w ramach Krajowej Sieć Obszarów Wiejskich

Dokumenty powiązane

Akty prawne liczba obiektów na liście: (19)

Akty zmieniające liczba obiektów na liście: (18)

Podstawa prawna liczba obiektów na liście: (1)

Orzeczenia i pisma urzędowe liczba obiektów na liście: (16)

Orzeczenia sądów liczba obiektów na liście: (16)

OBWIESZCZENIE

MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI 1

z dnia 12 października 2007 r.

w sprawie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

ZAŁĄCZNIK 2

PROGRAM ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

1.

TYTUŁ

2.

PAŃSTWO CZŁONKOWSKIE

3.

ANALIZA SYTUACJI POD WZGLĘDEM MOCNYCH I SŁABYCH STRON, WYBÓR STRATEGII ORAZ OCENA EX-ANTE

4.

UZASADNIENIE DLA WYBRANYCH PRIORYTETÓW Z UWZGLĘDNIENIEM STRATEGICZNYCH WYTYCZNYCH WSPÓLNOTY ORAZ KRAJOWEGO PLANU STRATEGICZNEGO, JAK RÓWNIEŻ SPODZIEWANE ODDZIAŁYWANIE ZGODNE Z OCENĄ EX-ANTE

5.

INFORMACJE NA TEMAT OSI I DZIAŁAŃ PROPONOWANYCH W RAMACH KAŻDEJ OSI ORAZ ICH OPIS

6.

PLAN FINANSOWY PROW 2007-2013

7.

INDYKATYWNY PODZIAŁ NA POSZCZEGÓLNE DZIAŁANIA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH (W EURO NA CAŁY OKRES)

8.

TABELA DOTYCZĄCA DODATKOWEGO FINANSOWANIA KRAJOWEGO, PRZYPADAJĄCA NA OŚ, Z WYSZCZEGÓLNIENIEM DZIAŁAŃ WSKAZANYCH W ROZPORZĄDZENIU (WE) 1698/2005

9.

ELEMENTY POTRZEBNE DO WYKONANIA OCENY ZGODNIE Z REGUŁAMI KONKURENCJI ORAZ, W ODPOWIEDNICH PRZYPADKACH, WYKAZ SYSTEMÓW POMOCY DOPUSZCZONYCH NA MOCY ARTYKUŁU 87, 88, 89 TRAKTATU, KTÓRE MAJĄ ZOSTAĆ WYKORZYSTANE DO REALIZACJI PROGRAMU

10.

INFORMACJE DOTYCZĄCE KOMPLEMENTARNOŚCI Z DZIAŁANIAMI FINANSOWANYMI PRZEZ INNE INSTRUMENTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ, W RAMACH POLITYKI SPÓJNOŚCI, JAK RÓWNIEŻ PRZEZ EUROPEJSKI FUNDUSZ RYBOŁÓWSTWA

11.

WYZNACZENIE WŁAŚCIWYCH WŁADZ I ODPOWIEDZIALNYCH ORGANÓW

12.

OPIS SYSTEMU MONITOROWANIA I OCENY

13.

ZAPEWNIENIE ROZPOWSZECHNIANIA INFORMACJI NA TEMAT PROGRAMU

14.

WYZNACZENIE PARTNERÓW, Z KTÓRYMI PRZEPROWADZONO KONSULTACJE I WYNIKI TYCH KONSULTACJI

15.

RÓWNOŚĆ MĘŻCZYZN I KOBIET ORAZ NIEDYSKRYMINACJA

16.

OPERACJE W RAMACH POMOCY TECHNICZNEJ

Załącznik Nr 1

Wykaz obszarów ONW

Załącznik Nr 2

Obszary NATURA 2000

Załącznik Nr 3

Mapa Polski z uwzględnieniem obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego

Załącznik Nr 4

Kategoryzacja zagrożenia pożarowego lasów Polski na poziomie III NTS

Załącznik Nr 5

Ocena ex-ante
Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

1.

Wstęp

2.

Ocena analizy obecnej sytuacji, analizy SWOT i strategii programu

3.

Jakie są cele, które ma osiągnąć Program?

4.

Ocena poszczególnych działań

5.

Jakich pozytywnych i negatywnych oddziaływań można spodziewać się w związku z realizacją planowanych działań?

6.

Wartość dodana z tytułu zaangażowania Wspólnoty

8.

Wdrażanie, monitorowanie i ocena Programu

9.

Wnioski i zalecenia

10.

Załączniki

Załącznik Nr 6

Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

I.

ZAGADNIENIA OGÓLNE

I.1. WPROWADZENIE

I.1.1. PODSTAWY FORMALNO-PRAWNE

I.2. STAN OBECNY I PROGNOZOWANY ŚRODOWISKA NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE

I.2.1. STAN OBECNY ŚRODOWISKA NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE

II.

PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PROW26

II.1.

OCENA DOKUMENTU WEDŁUG KRYTERIÓW FORMALNYCH

II.2.

OCENA PROGRAMU (PLANOWANYCH DZIAŁAŃ) WEDŁUG KRYTERIÓW MERYTORYCZNYCH

II.3.

PODSUMOWANIE - KONKLUZJA KOŃCOWA

III.

METODYKA PROGNOZY

III.1.

METODYKA

III.2.

POLA NIEPEWNOŚCI

Załącznik Nr 1

LISTA KRYTERIÓW OCENY WYKORZYSTANYCH PRZY WYKONYWANIU PROGNOZY KPS I PROW

Załącznik Nr 2

MATRYCA ISTOTNYCH WSPÓŁZALEŻNOŚCI MIĘDZY KRYTERIAMI A DZIAŁANIAMI PROW

Załącznik Nr 7

Wskaźniki bazowe związane z celami

Załącznik Nr 8

Podstawowe wymagania określone w art. 5 rozporządzenia Rady (WE) Nr 1782/2003

Załącznik Nr 9

Szczegółowy wykaz produktów lub grup produktów objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych

Załącznik Nr 10

Szczegółowy opis pakietów rolnośrodowiskowych oraz kalkulacja wysokości płatności rolnośrodowiskowej

Załącznik Nr 11

Podstawowe wymagania dla Programu Rolnośrodowiskowego (Podstawa kalkulacji płatności)

Załącznik Nr 12

Zasady opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy w kontekście zalesień

Załącznik Nr 13

Orientacyjny skład gatunkowy upraw leśnych wprowadzanych na grunty rolne w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne

Załącznik Nr 14

Kalkulacja płatności dla działania "Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne"

Załącznik Nr 15

Tabela dotycząca pomocy państwa, którą należy dołączyć do każdego programu rozwoju obszarów wiejskich

Załącznik Nr 16

Lista partnerów uczestniczących w procesie konsultacji PROW 2007-2013

Załącznik Nr 17

Schemat przepływu informacji w ramach Krajowej Sieć Obszarów Wiejskich