Zasady metodyczne statystyki obrotu środkami produkcji.

Dzienniki resortowe

Dz.Urz.GUS.1990.5.16

Akt utracił moc

Wersja od: 20 marca 1990 r.

ZARZĄDZENIE Nr 11

PREZESA GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO

z dnia 15 marca 1990 r.

w sprawie zasad metodycznych statystyki obrotu środkami produkcji.

(znak: RW-3-120-18)

Na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o statystyce państwowej (tj. Dz.U. z 1989 r. Nr 40, poz. 221) zarządza się, co następuje:

§ 1. Ustala się zasady metodyczne statystyki obrotu środkami produkcji stanowiące załącznik do zarządzenia.

§ 2. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

ZAŁĄCZNIK 

ZASADY METODYCZNE STATYSTYKI OBROTU ŚRODKAMI PRODUKCJI

1. OKREŚLENIE HANDLU WEWNĘTRZNEGO ŚRODKAMI PRODUKCJI

1.1. Obrót środkami produkcji

Obrót środkami produkcji stanowi część obrotu towarowego polegającego na przemieszczaniu produktów (surowców i materiałów oraz maszyn i urządzeń) ze sfery produkcji do miejsca wykorzystania w procesie produkcyjnym.

Przepływ środków produkcji od producentów (dostawców) do odbiorców może odbywać się w formie:

1) obrotu bezpośredniego, kiedy między producentem a odbiorcą nie występuje żaden pośrednik (np. dostawy kooperacyjne, dostawy o charakterze masowym);

2) sprzedaży składowej, polegającej na dostawie materiałów do odbiorców przez jednostkę obrotu środkami produkcji z własnych zapasów składowych (magazynowych) oraz punktów sprzedaży detalicznej i rozliczeniu dostawy z odbiorcą przez wystawienie faktury, uwzględniającej przysługującą tej jednostce marżę handlową. Sprzedaż składowa obejmuje sprzedaż hurtową i detaliczną;

3) tranzytu rozliczanego (fakturowanego), polegającego na zawarciu umowy kupna-sprzedaży przez jednostkę obrotu środkami produkcji z odbiorcą, a następnie zleceniu producentowi-dostawcy wykonania dostawy bezpośrednio do odbiorcy. Płatnikiem w stosunku do producenta-dostawcy jest jednostka obrotu środkami produkcji, zawierająca umowę z odbiorcą, która wystawia fakturę (rachunek) dla odbiorcy, obejmującą również przysługującą jej marżę z tytułu przeprowadzonej transakcji;

4) tranzytu organizowanego, polegającego na kierowaniu odbiorcy przez jednostkę obrotu środkami produkcji do określonego producenta-dostawcy, który zawiera umowę kupna-sprzedaży, dostarcza materiał, wystawia fakturę (rachunek) za dostawę bezpośrednio odbiorcy, a pośredniczącej jednostce obrotu środkami produkcji wypłaca ustaloną prowizję handlową.

W dziale gospodarki narodowej "Handel", obrót środkami produkcji realizują podmioty gospodarcze zaliczone, zgodnie z posiadanym numerem statystycznym, do gałęzi gospodarki narodowej "Handel wewnętrzny środkami produkcji".

Handel wewnętrzny środkami produkcji - hurtowy i hurtowo-detaliczny prowadzi zakupy środków produkcji u dowolnych dostawców, magazynowanie, sortowanie i przepakowywanie oraz sprzedaż tych artykułów, hurtową i detaliczną na rynek wewnętrzny lub za granicę.

Handel wewnętrzny środkami produkcji - detaliczny, prowadzi zakup i sprzedaż środków produkcji u dowolnych dostawców, magazynowanie i sprzedaż tych środków głównie przez punkty sprzedaży detalicznej.

Usługi pomocnicze w obrocie środkami produkcji, m.in. w zakresie: działalności produkcyjnej, socjalnej, kontrolnej usług magazynowych, odbioru jakościowego i in., świadczą jednostki pomocnicze handlu wewnętrznego środkami produkcji.

1.2. Zakres przedmiotowy obrotu środkami produkcji

Przedmiotem handlu wewnętrznego środkami produkcji są następujące rodzaje tych środków:

- surowce i materiały,

- półfabrykaty na zbyt do dalszego przerobu (przetwórstwa),

- maszyny i urządzenia,

- środki transportu,

- narzędzia, przyrządy, ruchomości oraz materiały pomocnicze (np. opakowania, części zamienne).

Obrót środkami produkcji charakteryzuje się przewagą obrotu bezpośredniego, w którym większość zużywanych środków produkcji nabywana jest u wytwórców bez udziału pośrednika.

1.3. Metoda określenia wartości obrotu środkami produkcji

Wykorzystując dane statystyczne zawarte w sprawozdawczości GUS można określić szacunkową wartość obrotu środkami produkcji, dokonując odpowiednich obliczeń, których celem jest poznanie zjawiska w skali globalnej. Szacunek opiera się na wielkości finalnego zużycia środków produkcji lub ich zakupu na cele inwestycyjne, na przyroście zapasów i uwzględnieniu obrotów realizowanych przez pośredników.

Łączną wartość obrotu środkami produkcji można oszacować dokonując następujących obliczeń:

1) sumując wartość:

- zużytych materiałów do wytworzenia dochodu narodowego (bez energii),

- przyrostu zapasów i rezerw w gospodarce narodowej, pomniejszoną o przyrost zapasów w handlu artykułami konsumpcyjnymi,

- maszyn i urządzeń zakupionych na cele inwestycyjne.

2) ustalając wartość obrotu środkami produkcji realizowanego przez pośredników (aparat handlu wewnętrznego środkami produkcji, jak i pozostały), którą stanowi suma:

a) wartości sprzedaży:

– towarów przez podmioty gospodarcze handlu wewnętrznego środkami produkcji,

– towarów niekonsumpcyjnych przez przedsiębiorstwa handlu rynkowego i eksportu wewnętrznego,

– artykułów nieżywnościowych w jednostkach handlu artykułami konsumpcyjnymi dla podmiotów gospodarczych ze szczebla hurtu,

b) wartości zakupu:

– produktów rolno-hodowlanych (skup),

– surowców odpadowych i wtórnych (złom, makulatura i in.), zrealizowanego przez pośredników,

– innych produktów.

Zsumowanie wartości wymienionych w pkt 1 i w pkt 2 daje szacunkową wartość obrotu środkami produkcji w danym roku.

2. SIEĆ HANDLOWA

Pod pojęciem sieci handlowej rozumie się zbiorowość jednostek handlowych zajmujących się przyjmowaniem, przechowywaniem i sprzedażą środków produkcji.

Sieć handlowa w miastach obejmuje placówki handlowe zlokalizowane na obszarach położonych w granicach administracyjnych miejscowości posiadających prawa miejskie.

Sieć handlowa na wsi obejmuje placówki handlowe zlokalizowane poza granicami administracyjnymi miast.

Do sieci handlu wewnętrznego środkami produkcji zalicza się:

- hurtownie (magazyny hurtowe przystosowane do składowania i sprzedaży, przykładowo: wyrobów hutnictwa żelaza i stali, artykułów elektroinstalacyjnych, armatury przemysłowej, materiałów budowlanych, farb i lakierów, drutów i wyrobów z drutu, opakowań, tarcicy i wyrobów z drewna i in.),

- składy (składowanie i sprzedaż towarów masowych, np. węgiel, nawozy sztucznie i in.)

- składnice (składowanie i sprzedaż np. maszyn, urządzeń i narzędzi rolniczych i in.),

- punkty skupu (np. surowców wtórnych, opakowań, makulatury itp.),

- wyodrębnione punkty sprzedaży detalicznej środków produkcji (sklepy i pawilony handlowe),

- stacje benzynowe.

Wyróżnia się następujące rodzaje hurtowni:

- hurtownie wielobranżowe (przystosowane do składowania i sprzedaży artykułów powszechnie używanych z różnych branż),

- hurtownie specjalistyczne (przystosowane do składowania i sprzedaży artykułów określonych branż),

- inne hurtownie.

Szczegółowe określenia pojęć dotyczących poszczególnych placówek sieci handlowej, takich jak: sklepy, punkty sprzedaży detalicznej, składy i składnice, stacje benzynowe, magazyny handlowe - znajdują się w zarządzeniu nr 83 Prezesa GUS z dnia 7 grudnia 1989 r. w sprawie zasad metodycznych statystyki handlu wewnętrznego artykułami konsumpcyjnymi (Dz. Urz. GUS Nr 36/89, poz. 88).

3. PODAŻ ŚRODKÓW PRODUKCJI

3.1. Określenie podaży

Podaż jest to ilość towarów zaoferowanych na rynku do sprzedaży, określona według formuły: produkcja+import+inny przychód -eksport -inny rozchód.

Podaż oblicza się oddzielnie dla każdego wyrobu w ujęciu ilościowym, na podstawie następujących danych statystycznych:

1) wielkości produkcji przemysłowej określonych surowców i materiałów. Do produkcji przemysłowej zalicza się wyroby wyprodukowane przez przedsiębiorstwo (zakład) odpowiadające określonym normom (warunkom technicznym) albo przy braku tych ustaleń, warunkom umowy zawartej pomiędzy wykonawcą i odbiorcą, niezależnie od tego czy zostały one wykonane z własnego lub powierzonego materiału (surowca);

2) importu określonych surowców i materiałów.

Import oznacza kupno surowców i materiałów za granicą w celu produkcyjnego ich zużycia w kraju;

3) innego przychodu surowców i materiałów u producentów. Inny przychód u producentów oznacza przykładowo: dostawy złomów metali nieżelaznych, dostawy surowców i materiałów zwolnione z rezerw państwowych, odzysk, skup, odkup materiałów i in.;

4) eksportu określonych surowców i materiałów.

Eksport surowców i materiałów oznacza ich sprzedaż za granicę;

5) innego rozchodu surowców i materiałów u producentów. Inny rozchód u producentów oznacza przykładowo: przeklasyfikowania materiałów, straty różne.

Stanów zapasów surowców i materiałów u producentów nie uwzględnia się w obliczeniach podaży według omawianej formuły.

3.2. Sprzedaż i zapasy środków produkcji

Jako sprzedaż w handlu środkami produkcji rozumie się sprzedaż, przez jednostki handlu zaliczone do gałęzi gospodarki narodowej "Handel wewnętrzny środkami produkcji", określonych grup środków produkcji (ustalonych na podstawie Systematycznego Wykazu Wyrobów GUS) dla odbiorców ostatecznych.

Nie stanowią w handlu środkami produkcji transakcje, w których odbiorcą środków produkcji jest inna jednostka tego handlu otrzymująca środki produkcji w celu dalszej ich odsprzedaży (przerzuty).

Jako zapas końcowy w handlu środkami produkcji rozumie się stan zapasu środków produkcji na koniec okresu sprawozdawczego, będący w dyspozycji podmiotów handlu zaliczonych do gałęzi "Handel wewnętrzny środkami produkcji" zgromadzony w celu zapewnienia ciągłości sprzedaży.

Do zapasów środków produkcji, podmiotów handlu, zalicza się środki produkcji ujęte w ich ewidencji finansowo-materiałowej, niezależnie od miejsca przechowywania tych środków.

Marża handlowa stanowi różnicę między ceną zakupu a ceną sprzedaży towarów przeznaczoną na pokrycie kosztów handlowych i osiągnięcie zysku.

Prowizja stanowi wpływy przedsiębiorstwa handlu wewnętrznego środkami produkcji za zorganizowanie sprzedaży środków produkcji w formie tranzytu rozliczanego lub organizowanego oraz przerzutów tych środków między jednostkami organizacyjnymi handlu wewnętrznego środkami produkcji.

Przerzuty towarów oznaczają przekazywanie towarów między jednostkami organizacyjnymi obrotu środkami produkcji z przeznaczeniem do dalszej odsprzedaży tych artykułów (przerzuty między jednostkami handlu hurtowego i detalicznego, między jednostkami handlu hurtowego, między jednostkami handlu detalicznego).

Wartości przerzutów towarów nie zalicza się do sprzedaży dokonywanej przez przedsiębiorstwa handlu wewnętrznego środkami produkcji.

Przy przerzutach towarów i przy obrotach tranzytu organizowanego i rozliczanego prowizja i marża mogą ulegać podziałowi między uczestników transakcji.

Punktem sprzedaży detalicznej środków produkcji jest każdy odrębny obiekt, w sensie organizacyjnym lub materialnym, dokonujący sprzedaży środków produkcji w ilościach dostosowanych do potrzeb indywidualnych nabywców.

Do punktów sprzedaży detalicznej środków produkcji zalicza się:

- sklepy, pawilony handlowe,

- składy i składnice,

- stacje benzynowe.

Przez sprzedaż w handlu detalicznym środkami produkcji rozumie się sprzedaż gotówkową i bezgotówkową, dokonywaną przez punkty sprzedaży detalicznej przedsiębiorstw handlu środkami produkcji (sklepy, składnice i in.), ostatecznym odbiorcom (jednostkom organizacyjnym, ludności).

3.3. Sprzedaż i zapasy pasz treściwych, środków ochrony roślin oraz nawozów sztucznych

Jako sprzedaż pasz treściwych, środków ochrony roślin, nawozów sztucznych i wapniowych oraz ciągników rolniczych rozumie się sprzedaż omawianych artykułów przez podmioty handlu i producentów dla odbiorców ostatecznych.

W ujęciu ilościowym i wartościowym sprzedaż dotyczy:

- pasz treściwych ogółem,

- środków ochrony roślin ogółem.

W ujęciu ilościowym sprzedaż dotyczy:

- mieszanek i dodatków paszowych,

- poszczególnych grup i rodzajów środków ochrony roślin,

- nawozów sztucznych i wapniowych,

- ciągników rolniczych.

Sprzedaż nawozów sztucznych oraz wapniowych, jak również środków ochrony roślin, dokonywana w ujęciu ilościowym, określa się w masie towarowej.

Jako zapas na koniec okresu sprawozdawczego pasz treściwych i dodatków paszowych oraz nawozów sztucznych i wapniowych rozumie się stan zapasu wyżej wymienionych artykułów na koniec okresu sprawozdawczego, będący w dyspozycji podmiotów handlu zaliczonych do działu "Handel", zgromadzonych w celu zapewnienia ciągłości sprzedaży.

Do zapasów omawianych artykułów, podmiotów handlu, zalicza się artykuły ujęte w ich ewidencji finansowo-materiałowej niezależnie od miejsca przechowywania tych artykułów.

W ujęciu ilościowym i wartościowym stan zapasu dotyczy pasz treściwych ogółem.

W ujęciu ilościowym stan zapasu dotyczy:

- mieszanek i dodatków paszowych,

- nawozów sztucznych i wapniowych.

Przeliczenie nawozów sztucznych i wapniowych z masy towarowej na czysty składnik wykonuje się poprzez pomnożenie mas towarowych poszczególnych rodzajów nawozów sztucznych i wapniowych przez procentowe wskaźniki zawartości czystych składników według danych podanych w sprawozdaniach statystycznych.

Przeliczenie nawozów sztucznych (npk) oraz wapniowych z masy towarowej w tonach na czysty składnik dokonują ośrodki elektroniczne wojewódzkich urzędów statystycznych, które opracowują dane zbiorcze z obrotu nawozami sztucznymi i wapniowymi.

4. ZUŻYCIE I ZAPASY SUROWCÓW I MATERIAŁÓW WEDŁUG WARTOŚCI

Materiały są to przedmioty pracy zużywane jednorazowo i całkowicie w każdym cyklu produkcyjnym oraz niektóre środki pracy o niskiej cenie jednostkowej (np. przedmioty nietrwałe, części zapasowe maszyn i urządzeń, użyteczne odpadki produkcyjne, opakowania).

Określone powyższą definicją materiały dzieli się na:

- surowce, za które uważa się produkty przemysłu wydobywczego (o niskim stopniu przetworzenia) oraz produkty wytworzone w drodze uprawy (rolnej i leśnej),

- materiały, za które uważa się produkty przemysłu przetwórczego.

Pod pojęciem "zużycie materiałów" należy rozumieć wyrażoną w stosownej cenie ewidencyjnej:

a) wartość brutto, to jest łącznie z wartością odpadów produkcyjnych zużytych paliw, materiałów i przedmiotów nietrwałych,

b) wartość zużytych przedmiotów nietrwałych na potrzeby działalności eksploatacyjnej przedsiębiorstwa, obliczoną zgodnie z obowiązującymi zasadami odpisów, dotyczących zużycia i stosowania w przedsiębiorstwie, w odniesieniu do poszczególnych grup przedmiotów nietrwałych.

Przez zapasy materiałowe (na początek i koniec okresu sprawozdawczego), według cen ewidencyjnych, rozumie się zapasy przeznaczone dla działalności eksploatacyjnej, przechowywane w magazynach i na składowiskach podmiotu gospodarczego (łącznie z zakładowymi i wydziałowymi), jak i czasowo znajdujące się poza jego terenem np. materiały w przerobie, w obcych magazynach oraz materiały wydawane do zużycia, lecz nie zużyte w poprzednim okresie sprawozdawczym.

Stan zapasów materiałów powinien być wykazany w sprawozdawczości materiałowej na takich samych zasadach jak i sprawozdawczości finansowej, to jest przy uwzględnieniu skutków zmian cen na początek roku, zmian organizacyjnych itp.

Za przedmioty nietrwałe uważa się te, zużywane w procesie produkcji stopniowo (nie zużywające się w jednym cyklu produkcyjnym) rzeczowe składniki majątku obrotowego przedsiębiorstwa, które w czasie użytkowania są objęte ewidencją ilościową i wartościową.

Zalicza się do przedmiotów nietrwałych:

a) bez względu na wartość i okres użytkowania:

– odzież roboczą i ochronną oraz odzież i obuwie specjalne,

– umundurowanie,

– przedmioty służące do reklamy,

– narzędzia i przyrządy specjalne, służące do produkcji określonych wyrobów;

b) inne przedmioty, jeżeli ich jednostkowa cena zakupu lub koszt wytwarzania nie przekraczają określonej kwoty (w 1990 r. np. 1 mln zł) - niezależnie od okresu użytkowania - albo jeżeli ich okres użytkowania nie przekracza jednego roku (niezależnie od ich wartości jednostkowej), jak np. narzędzia uniwersalne, ruchomości fabryczne i biurowe, wyposażenie laboratoriów.

Przedmioty nietrwałe w użytkowaniu ogółem, jest to wartość początkowa przedmiotów nietrwałych będących w użytkowaniu według stanu na początek roku i koniec okresu sprawozdawczego.

Pod pojęciem odpady rozumie się wszystkie pozostałości materiałowe i surowcowe powstające w toku produkcji (wydobycia, przetwórstwa, eksploatacji), które nie mogą być wykorzystane bezpośrednio do produkcji, ponieważ utraciły cechy materiału wyjściowego dla określonej technologii wytwarzania wyrobów w przedsiębiorstwie, posiadają jednak jeszcze określoną przydatność użytkową dla przedsiębiorstwa bądź innej jednostki.

Wyróżnia się dwie zasadnicze grupy odpadów:

- odpady produkcyjne, przez które rozumie się część materiału, surowca, wyrobu, powstającą w toku procesu wytwarzania i przetwarzania przedmiotu działalności wytwórcy oraz kopaliny towarzyszące w procesie wydobycia kopalin głównych;

- odpady poużytkowe, przez które należy rozumieć pozostałości uzyskane w czasie eksploatacji, remontu oraz likwidacji przedmiotów nietrwałych, a także innych materiałów i wyrobów gotowych.

Zapasy i zużycie materiałów wycenia się w oparciu o ceny ewidencyjne. Jako cenę ewidencyjną przyjmuje się cenę wyrobu, która jest stosowana w księgowości podmiotu gospodarczego (zgodnie z odpowiednimi wytycznymi Ministerstwa Finansów), a którą może być cena zakupu bądź cena realizacji, to jest sprzedaży (detaliczna, hurtowa itp.).

Statystyka z zakresu gospodarki materiałowej, w ujęciu wartościowym, umożliwia porównywanie liczb bezwzględnych i wskaźników określających wielkość zapasów i zużycia surowców i materiałów, w podziale na gałęzie materiałów w działach gospodarki narodowej ("Przemysł", "Budownictwo", "Transport", "Łączność") z odpowiednimi liczbami określającymi np. produkcję globalną i czystą tych działów, co umożliwia obliczenie ich zapasochłonności i materiałochłonności, w odniesieniu do produkcji globalnej i do produkcji czystej. Statystyka ta zapewnia również dane wyjściowe do obliczania bilansów przepływów międzygałęziowych w gospodarce narodowej.

5. ZUŻYCIE I ZAPASY MATERIAŁÓW WEDŁUG ILOŚCI

Zużycie materiałów wykazują tylko te podmioty gospodarcze, które faktycznie zużywają dany materiał w ramach działalności produkcyjno-usługowej (nie wykazuje się materiałów, które np. w ramach kooperacji lub innej formy współpracy odstąpiono podwykonawcy). Zużycie materiału wykazuje tylko ten podmiot gospodarczy, który go faktycznie zużył i wliczył do kosztów produkcji.

Pojęcie "zużycie" zawiera następujące rodzaje zużycia:

a) na cele produkcyjno-eksploatacyjne, które obejmuje zużycie materiałów na:

– produkcję przemysłową,

– pomocniczą produkcję przemysłową w przedsiębiorstwach budowlano-montażowych,

– usługi (roboty) o charakterze przemysłowym,

– produkcję rolną,

– transport i łączność,

– konserwację oraz średnie i bieżące remonty maszyn i urządzeń;

b) na cele budowlano-montażowe, które obejmuje zużycie materiałów na:

– produkcję budowlano-montażową,

– roboty budowlano-montażowe,

– konserwację obiektów budowlanych;

c) na różne cele pozaoperacyjne, które obejmuje zużycie materiałów np. na cele socjalne (zużycie w przyzakładowych szkołach, przedszkolach, ośrodkach wczasowych i in.).

Wielkość zużycia poszczególnych surowców i materiałów wykazują tylko te podmioty gospodarcze, w których roczne zużycie danego materiału jest równe lub wyższe od limitu zużycia ustalonego w odrębnym trybie przez GUS, (odpowiednia lista asortymentowa na dany rok).

Zapas na koniec okresu sprawozdawczego obejmuje zapasy materiałów stanowiących własność podmiotu gospodarczego.

6. PODAŻ SUROWCÓW WTÓRNYCH

Surowce wtórne są to użyteczne materiały odpadowe (powstające w toku produkcji) względnie przedmioty zużyte (po wykorzystaniu), które nie mogą być racjonalnie zużyte przez ich posiadacza, a nadają się do celowego wykorzystania przez innego użytkownika (np. w innym procesie technologicznym).

Wyróżnia się trzy zasadnicze grupy surowców wtórnych:

- surowce wtórne metaliczne,

- surowce wtórne niemetaliczne,

- mineralne surowce odpadowe.

Surowce wtórne metaliczne są to: złomy żeliwne i staliwne, złomy metali nieżelaznych i ich stopów oraz odpady metalurgiczne metali i ich stopów (stali, żeliwa, miedzi, cynku, ołowiu, cyny, aluminium, niklu, magnezu itd.), odpady pokonsumpcyjne.

Surowce wtórne niemetaliczne są to: odpady powstające w toku produkcji wyrobów niemetalicznych, uboczne produkty poubojowe, odpady pokonsumpcyjne.

Mineralne surowce odpadowe uzyskuje się w procesach wydobywczych i przetwórczych (odpady węgla, siarki, skalne i in.).

Główny Urząd Statystyczny prowadzi badanie (wg ilości): dostaw, zużycia własnego, sprzedaży (żelastwa użytkowego) oraz zapasów na koniec okresu sprawozdawczego wtórnych surowców metalicznych.

Badanie to prowadzone jest na szczeblu podstawowych podmiotów gospodarczych, które dostarczają do przedsiębiorstw przerobu złomu metali, zakładów przetwórczych (huty, odlewnie) i innych odbiorców, określone kategorie wtórnych surowców metalicznych, to jest: złomu stalowego i żeliwnego oraz złomu i odpadów metali nieżelaznych (miedzi, mosiądzu, brązu i in.).

Natomiast badania statystyczne gospodarki surowcami wtórnymi niemetalicznymi oraz mineralnymi surowcami odpadowymi prowadzą zainteresowane resorty, na podstawie zatwierdzonej przez GUS sprawozdawczości resortowej.

7. OGÓLNE WSKAŹNIKI WYKORZYSTANIA ŚRODKÓW PRODUKCJI

Dane statystyczne charakteryzujące obrót środkami produkcji stanowią podstawę do obliczania, na szczeblu Głównego Urzędu Statystycznego, ogólnych wskaźników umożliwiających ocenę stopnia wykorzystania zasobów surowcowo-materiałowych w skali:

- gospodarki narodowej,

- działów i gałęzi gospodarki narodowej.

Wskaźniki te charakteryzują:

1) gospodarkę zapasami określając:

- dynamikę zapasów,

- rotację zapasów w dniach,

- obrotowość zapasów,

- zapasochłonność produktu globalnego i produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej,

- zapasochłonność dochodu narodowego oraz produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej;

2) efektywność gospodarowania surowcami i materiałami określając:

- dynamikę podaży i zużycia materiałów,

- materiałochłonność produktu globalnego i produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej,

- materiałochłonność dochodu narodowego oraz produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej.

Wskaźnik dynamiki zapasów informuje, o jaki procent nastąpił wzrost lub spadek zapasów w badanym okresie.

Oblicza się go za pomocą wzoru:

gdzie: W_dz - wskaźnik dynamiki zapasów,

Z_k - stan zapasu na koniec okresu badanego,

Z_p - stan zapasu na początek okresu badanego.

Wskaźnik może być obliczony dla zapasów ogółem, jak również dla poszczególnych grup wyrobów względnie wyrobów według struktury gałęziowej Systematycznego Wykazu Wyrobów GUS, w ujęciu ilościowym i wartościowym.

Wskaźniki dynamiki zapasów w ujęciu ilościowym obrazują zmiany rzeczywiste zapasów, natomiast w ujęciu wartościowym w cenach bieżących przedstawiają tylko ogólny obraz tych zmian. Uzyskanie rzeczywistych przyrostów (spadków) zapasów w ujęciu wartościowym wymaga przeliczenia wartości zapasów na ceny stałe.

Wskaźnik rotacji zapasów w dniach, przy analizie zapasów w handlu wewnętrznym środkami produkcji, określa na ile dni sprzedaży przeciętny zapas zapewnia ciągłość sprzedaży w badanym okresie.

Wskaźnik ten oblicza się według wzoru:

gdzie: R_d - rotacja w dniach,

Z - zapas przeciętny,

D - liczba dni w badanym okresie (rok 360, półrocze 180),

S - sprzedaż w badanym okresie.

Przeciętny zapas, np. w roku, oblicza się sumując połowę wielkości zapasów na początek roku, całkowite zapasy na koniec I, II i III kwartału oraz połowę zapasu na koniec roku i dzieląc sumę tych elementów przez 4. W przypadku dysponowania danymi tylko za okresy roczne, średni zapas stanowi: zapas na początek roku + zapas na koniec roku podzielony przez 2.

Posiadając dane o kształtowaniu się zapasów według stanów na koniec poszczególnych kwartałów, średni zapas oblicza się według następującego wzoru:

gdzie: - zapas przeciętny w roku,

z_p - zapas na początek roku (lub koniec roku poprzedniego),

z_{I, II, III} - zapasy na koniec I, II, III kwartału,

z_k - zapas na koniec roku.

Przy analizie zapasów u odbiorców surowców i materiałów, które są zużywane do celów produkcyjno-eksploatacyjnych przez te podmioty gospodarcze, wskaźnik rotacji zapasów w dniach oblicza się według ww. reguł z tym, że zamiast "sprzedaży" - "S" wykazuje się wielkość zużycia surowców i w materiałów; oznaczoną symbolem M_z.

Wskaźnik rotacji zapasów w dniach określa się wówczas następująco:

Wskaźnik obrotowości zapasów (częstotliwości odnowy zapasów) określa ile razy (np. w ciągu roku) odnowiły się zapasy.

Wskaźnik ten, przy analizie zapasów w handlu wewnętrznym środkami produkcji, oblicza się według wzoru:

gdzie: R_o - wskaźnik obrotowości zapasów określający ile razy przeciętny zapas zmienił się (był sprzedany) w badanym okresie,

S - sprzedaż w badanym okresie,

- zapas przeciętny.

Przy analizie zapasów u odbiorców surowców i materiałów wskaźnik obrotowości zapasów oblicza się zgodnie z ww. regułami z tym, że zamiast "sprzedaży" - "S" wykazuje się wielkość zużycia surowców i materiałów oznaczoną symbolem M_z.

Wskaźnik obrotowości zapasów określa się wówczas według wzoru:

Zapasochłonność produktu globalnego i produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej wyraża relację wartości przeciętnych stanów zapasów ogółem, lub określonych materiałów, do wartości produktu globalnego i produkcji globalnej, w poszczególnych działach gospodarki narodowej.

Wskaźniki te można wyrazić według następujących formuł:

a) zapasochłonność produktu globalnego (w wyrażeniu wartościowym):

gdzie: ZA_PG - zapasochłonność produktu globalnego wyrażona wartością zapasu w zł na 1.000 zł produktu globalnego,

- zapas przeciętny (średni), wartościowo w zł ogółem,

PG - wartość produktu globalnego;

b) zapasochłonność produktu globalnego (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: ZAi_PG - zapasochłonność produktu globalnego w ilości zapasu określonego materiału ogółem (np. stali w t) na 1.000 zł produktu globalnego,

_i - zapas przeciętny (średni) określonego materiału ogółem, w naturalnych jednostkach miary,

PG - wartość produktu globalnego w cenach stałych;

c) zapasochłonność produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu wartościowym):

gdzie: ZA_Pg - zapasochłonność produkcji globalnej wyrażona wartością zapasu w zł na 1.000 zł produkcji globalnej działu,

- zapas przeciętny (średni), wartościowo w zł w dziale gospodarki narodowej,

P_g - wartość produkcji globalnej określonego działu gospodarki narodowej;

d) zapasochłonność produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: Zai_Pg - zapasochłonność produkcji globalnej wyrażona w ilości zapasu określonego materiału na 1.000 zł produkcji globalnej, określonego działu gospodarki narodowej,

_i - zapas przeciętny (średni) określonego materiału, w naturalnych jednostkach miary, w dziale gospodarki narodowej,

P_g - wartość produkcji globalnej w cenach stałych, określonego działu gospodarki narodowej.

Zapasochłonność dochodu narodowego wytworzonego oraz produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej wyraża relację wartości przeciętnych stanów zapasów ogółem lub określonych materiałów, do wartości dochodu narodowego oraz produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej.

Wskaźniki te można wyrazić według następujących formuł:

a) zapasochłonność dochodu narodowego (w wyrażeniu wartościowym):

gdzie: ZA_DN - zapasochłonność dochodu narodowego wyrażona wartością zapasu w zł na 1.000 zł dochodu narodowego,

DN - wartość dochodu narodowego;

b) zapasochłonność dochodu narodowego (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: ZAi_DN - zapasochłonność dochodu narodowego wyrażona w ilości zapasu określonego materiału (np. stali w t) na 1.000 zł dochodu narodowego,

DN - wartość dochodu narodowego w cenach stałych;

c) zapasochłonność produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu wartościowym):

ZA_Pc - zapasochłonność produkcji czystej określonego działu gospodarki narodowej wyrażona wartością zapasu ogółem w zł na 1.000 zł produkcji czystej tego działu,

Pc - wartość produkcji czystej określonego działu gospodarki narodowej;

d) zapasochłonność produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: ZAi_Pc - zapasochłonność produkcji czystej określonego działu gospodarki narodowej wyrażona w ilości danego materiału w naturalnej jednostce miary na 1.000 zł produkcji czystej określonego działu gospodarki,

Pc - wartość produkcji czystej określonego działu gospodarki narodowej w cenach stałych.

Wskaźnik dynamiki podaży środków produkcji informuje o jaki procent wystąpił wzrost lub spadek podaży surowców i materiałów oraz maszyn i urządzeń w badanym okresie, w stosunku do okresu poprzedniego.

Wskaźnik ten oblicza się według wzoru:

gdzie: D_p - wskaźnik dynamiki określający w procentach o ile wzrosła lub zmniejszyła się podaż środków produkcji w okresie badanym w stosunku do okresu poprzedniego (podstawowego, bazowego),

P_t - wielkość podaży w okresie badanym,

P_o - wielkość podaży w okresie podstawowym.

Wskaźnik może być obliczony dla poszczególnych rodzajów grup środków produkcji według struktury gałęziowej Systematycznego Wykazu Wyrobów GUS, w ujęciu ilościowym i wartościowym. W ujęciu wartościowym, dla uzyskania rzeczywistych wzrostów i spadków podaży środków produkcji, wartość podaży należy przeliczyć na ceny stałe.

Wskaźnik dynamiki zużycia surowców i materiałów informuje o jaki procent wystąpił wzrost lub spadek zużycia surowców i materiałów w badanym okresie w stosunku do okresu poprzedniego.

Wskaźnik ten oblicza się według wzoru:

gdzie: D_z - wskaźnik dynamiki określający w procentach o ile wzrosło lub zmniejszyło się zużycie surowców i materiałów w okresie badanym w stosunku do okresu poprzedniego (podstawowego, bazowego),

M_t - wielkość zużycia w okresie badanym,

M_o - wielkość zużycia w okresie podstawowym (bazowym).

Wskaźnik może być obliczany dla nakładów materiałowych ogółem według wartości, dla poszczególnych rodzajów i grup wyrobów według struktury gałęziowej Systematycznego Wykazu Wyrobów GUS, w ujęciu ilościowym i wartościowym. W ujęciu wartościowym, dla uzyskania rzeczywistych wzrostów i spadków zużycia surowców i materiałów, wartość zużycia należy przeliczyć na ceny stałe.

Materiałochłonność produktu globalnego i produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej wyraża relację wartości zużycia surowców, materiałów, paliw i energii lub określonych materiałów, do wartości produktu globalnego i produkcji globalnej, w poszczególnych działach gospodarki narodowej.

Wskaźniki te można wyrazić według następujących formuł:

a) wskaźnik materiałochłonności produktu globalnego (w wyrażeniu wartościowym):

gdzie: K_PG - wskaźnik materiałochłonności produktu globalnego, w wyrażeniu wartościowym, obrazujący wartość zużycia surowców, materiałów, paliw i energii ogółem np. na 1 mln zł produktu globalnego,

M - wartość zużycia surowców, materiałów, paliw i energii (nakłady materiałowe w gospodarce narodowej),

PG - produkt globalny w gospodarce narodowej;

b) wskaźnik materiałochłonności produktu globalnego (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: Ki_PG - wskaźnik materiałochłonności produktu globalnego, w wyrażeniu ilościowo-wartościowym, obrazujący ilość zużytego określonego materiału ogółem (np. stali w t) np. na 1 mln zł produktu globalnego,

M_i - zużycie określonego materiału ogółem, w naturalnych jednostkach miary,

PG - produkt globalny w gospodarce narodowej w cenach stałych;

c) wskaźnik materiałochłonności produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu wartościowym):

gdzie: K_Pg - wskaźnik materiałochłonności produkcji globalnej w wyrażeniu wartościowym obrazuje wartość zużycia surowców i materiałów oraz paliw i energii w danym dziale gospodarki narodowej ogółem np. na 1 mln produkcji globalnej tego działu,

M - wartość zużycia surowców, materiałów, paliw i energii (nakłady materiałowe) w danym dziale gospodarki narodowej,

Pg - produkcja globalna danego działu gospodarki narodowej;

d) wskaźnik materiałochłonności produkcji globalnej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: Ki_Pg - wskaźnik materiałochłonności produkcji globalnej w wyrażeniu ilościowo-wartościowym obrazuje ilość zużytego w dziale określonego materiału w naturalnych jednostkach miary np. na 1 mln zł produkcji globalnej danego działu,

Mi - zużycie określonego materiału w jednostkach naturalnych miary w danym dziale np. na 1 mln zł produkcji globalnej tego działu,

Pg - produkcja globalna danego działu gospodarki narodowej w cenach stałych.

Materiałochłonność dochodu narodowego wytworzonego i produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej wyraża relację wartości zużycia surowców i materiałów oraz paliw i energii lub określonych materiałów, do wartości dochodu narodowego i produkcji czystej, w poszczególnych działach gospodarki narodowej.

Wskaźniki te można wyrazić według następujących formuł:

a) wskaźnik materiałochłonności dochodu narodowego wytworzonego (w wyrażeniu wartościowym):

gdzie: K_DN - wskaźnik materiałochłonności dochodu narodowego wytworzonego, w wyrażeniu wartościowym obrazujący wartość zużycia surowców, materiałów, paliw i energii ogółem np. na 1 mln zł dochodu narodowego wytworzonego,

DN - dochód narodowy wytworzony;

b) wskaźnik materiałochłonności dochodu narodowego wytworzonego (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: Ki_DN - wskaźnik materiałochłonności dochodu narodowego wytworzonego, w wyrażeniu ilościowo-wartościowym, obrazujący ilość zużytego określonego materiału w naturalnych jednostkach miary np. na 1 mln zł dochodu narodowego wytworzonego w cenach stałych,

DN - dochód narodowy wytworzony w cenach stałych;

c) wskaźnik materiałochłonności produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu wartościowym):

gdzie: K_Pc - wskaźnik materiałochłonności produkcji czystej, w wyrażeniu wartościowym, obrazuje wartość zużycia surowców i materiałów oraz paliw i energii w danym dziale gospodarki narodowej ogółem np. na 1 mln zł produkcji czystej tego działu,

Pc - produkcja czysta danego działu gospodarki narodowej;

d) wskaźnik materiałochłonności produkcji czystej w poszczególnych działach gospodarki narodowej (w wyrażeniu ilościowo-wartościowym):

gdzie: Ki_Pc - wskaźnik materiałochłonności produkcji czystej, w wyrażeniu ilościowo-wartościowym, obrazuje ilość zużytego w dziale określonego materiału w naturalnych jednostkach miary, np. na 1 mln zł produkcji czystej danego działu w cenach stałych,

P_c - produkcja czysta danego działu gospodarki narodowej w cenach stałych.

Zużycie surowców i materiałów w wyrażeniu wartościowym (nakłady materiałowe) "M" mogą być wyrażone w cenach bieżących lub w cenach stałych. Podobnie produkt globalny, dochód narodowy, produkcja globalna i produkcja czysta w poszczególnych działach gospodarki narodowej.

Zgodnie z ww. zasadami można obliczać wskaźniki charakteryzujące:

1) materiałochłonność produkcji sprzedanej przemysłu,

2) materiałochłonność produkcji podstawowej przedsiębiorstw budowlano-montażowych,

3) zapasochłonność produkcji sprzedanej przemysłu,

4) zapasochłonność produkcji podstawowej przedsiębiorstw budowlano-montażowych.

Główny Urząd Statystyczny prowadzi badania w zakresie jednostkowego zużycia i wykorzystania materiałów.

Metody obliczania tych wskaźników zawarte są w Zeszycie Metodycznym nr 72 - "Branżowe wskaźniki techniczno-ekonomiczne przemysłu - metoda obliczania" z 1988 r.

Wskaźniki jednostkowego zużycia i wykorzystania materiałów są miernikami określającymi wielkość zużycia materiału na wyprodukowanie jednostki określonego wyrobu lub charakteryzującymi stopień wykorzystania (uzysku, wydajności) danego materiału w określonych procesach produkcyjnych.

1. Wskaźniki zużycia, które wyrażają wielkość zużycia materiału na jednostkę wyrobu, oblicza się według wzoru:

gdzie: W - wskaźnik zużycia,

z - ilość zużytego materiału na określony wyrób (lub grupę wyrobów),

p - wielkość produkcji danego wyrobu.

Wskaźniki zużycia materiałów na jednostkę wyrobu obliczane są w naturalnych jednostkach miary.

2. Wskaźniki wykorzystania, które oblicza się jako odwrotność wskaźników zużycia, określają ilość wyrobu otrzymanego z jednostki materiału. Występują one jako wskaźniki wydajności lub uzysku:

- wskaźnik wydajności określa w procentach stosunek ilości materiału netto wchodzącego w skład wyrobu gotowego, do ilości materiału brutto pobranego na daną produkcję,

- wskaźnik uzysku określa w procentach lub w liczbach bezwzględnych ilość wyrobu otrzymanego z jednostki materiału.

Na szczeblu podmiotu gospodarczego możliwości obliczenia omawianych wskaźników są ograniczone i w związku z tym podane wyżej zasady obliczania można wykorzystać do określenia:

- wskaźnika dynamiki zapasów w wyrażeniu ilościowym (według wzoru W_dz),

- wskaźnika rotacji zapasów w dniach (według wzoru R_d),

- wskaźnika obrotowości zapasów (według wzoru R_o),

- wskaźnika zapasochłonności produkcji sprzedanej w wyrażeniu ilościowo-wartościowym (według wzoru Zai_Pc),

- wskaźnika dynamiki zużycia surowców i materiałów w wyrażeniu ilościowo-wartościowym (według wzoru D_z),

- wskaźników jednostkowego zużycia i wykorzystania materiałów (według metod określonych dla wskaźników zużycia i wykorzystania W).