Wyrok z dnia 30 września 2002 r. w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przeciwko Powszechnej Kasie Oszczędności Bankowi Polskiemu S.A. w Warszawie, sygn. akt XVII Amc 47/01.
Dz.Urz.UOKiK.2003.1.244
Akt indywidualnyWYROK
z dnia 30 września 2002 r.
w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przeciwko Powszechnej Kasie Oszczędności Bankowi Polskiemu S.A. w Warszawie
Sąd Okręgowy w Warszawie Sąd Antymonopolowy po rozpoznaniu w dniu 25 września 2002 r. w Warszawie na rozprawie sprawy z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przeciwko Powszechnej Kasie Oszczędności Bankowi Polskiemu S.A. w Warszawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone uznaje za niedozwolone i zakazuje wykorzystywania w obrocie z konsumentami:
"za rozpatrzenie nieuzasadnionej reklamacji 20 zł",
2. Postanowienia wzorca umowy zawartego w pkt 27 "Regulaminu używania międzynarodowej karty PKO Ekspres" w części o treści:
"Jeżeli po zakończeniu procesu reklamacyjnego reklamacja Posiadacza karty nie została w całości lub części uznana, PKO BP S.A. ma prawo do obciążenia rachunku kosztami jej wyjaśnienia",
3. Postanowienia wzorca umowy zawartego w § 34 pkt 3 "Regulaminu wydawania i używania karty PKO Visa Classic" w części o treści:
"Jeżeli po zakończeniu procesu reklamacji reklamacja posiadacza karty nie została w całości lub w części uwzględniona, PKO BP S.A. ma prawo do obciążenia rachunku kwotą należnych opłat z datą obciążenia",
4. Postanowienia wzorca umowy zawartego w § 30 pkt 3 "Regulaminu wydawania i używania karty PKO Visa Gold" w części o treści:
"Jeżeli po zakończeniu postępowania reklamacyjnego reklamacja posiadacza karty nie została w całości lub w części uwzględniona, PKO BP S.A. ma prawo do obciążenia rachunku kwotą należnych opłat",
5. Postanowienia wzorca umowy zawartego w § 50 pkt 3 "Ogólnych warunków otwierania i prowadzenia przez Powszechną Kasę Oszczędności bank państwowy rachunków oszczędnościowych o treści:
"PKO BP podaje do wiadomości obowiązujące stawki prowizji i opłat przez wywieszanie w Oddziałach PKO BP Taryfy oraz udostępnia Taryfę na życzenie posiadacza rachunku",
"W przypadku, gdy posiadacz rachunku zobowiązał się do odbierania korespondencji i wyciągów w Oddziale PKO BP, korespondencję nie odebraną przez 30 dni uznaje się za doręczoną",
oddala powództwo w pozostałej części, zasądza od Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego S.A. w Warszawie na rzecz Skarbu Państwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów kwotę 600 zł (sześćset złotych) tytułem kosztów postępowania, zasądza publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
UZASADNIENIE
Pozwem z dnia 30 października 2000 r. (wpływ bezpośredni do Sądu) powód Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, zwany dalej Prezesem Urzędu, wniósł o uznanie za niedozwolone i zakazanie wykorzystywania w obrocie z konsumentami następujących postanowień wzorców umów stosowanych przez pozwanego Powszechną Kasę Oszczędności Bank Polski S.A. w Warszawie zwanego też dalej Bankiem w pkt I pozwu: w taryfie prowizji i opłat bankowych w obrocie krajowym i zagranicznym PKO BP S.A. w rozdziale II pt. "Karty bankowe" o treści: "Za rozpatrzenie nieuzasadnionej reklamacji 20 zł", w pkt 27 "Regulaminu używania międzynarodowej karty PKO Ekspres" o treści: "W przypadku stwierdzenia niezgodności w obciążeniach rachunku, związanych z transakcjami, Posiadacz karty ma prawo do zgłoszenia reklamacji zgodnie z umową na prowadzenie rachunku. Po wstępnym rozpatrzeniu reklamacji PKO BP S.A. może dokonać uznania rachunku kwotą wynikającą z reklamowanej transakcji. Jeżeli po zakończeniu procesu reklamacyjnego reklamacja posiadacza karty nie została w całości lub w części uznana, PKO BP S.A. ma prawo do obciążenia rachunku kwotą nie uznanej reklamacji oraz kosztami jej wyjaśnienia"; w § 34 pkt 3 "Regulaminu wydawania i używania karty PKO Visa Classic" o treści: "Jeżeli po zakończeniu postępowania reklamacyjnego reklamacja Posiadacza karty nie została w całości lub w części uwzględniona, PKO BP S.A. ma prawo do obciążenia rachunku kwotą nie uznanej reklamacji oraz kwotą należnych prowizji i opłat z datą obciążenia"; w § 30 pkt 3 "Regulaminu wydawania i używania karty Visa Gold" o treści: "Jeżeli po zakończeniu postępowania reklamacyjnego reklamacja Posiadacza karty nie została w całości lub w części uwzględniona, PKO BP S.A. ma prawo obciążenia rachunku kwotą nie uznanej reklamacji oraz kwotą należnych opłat i prowizji"; W pkt II pozwu w § 50 pkt 3 "Ogólnych warunków otwierania i prowadzenia przez Powszechną Kasę Oszczędności bank państwowy rachunków oszczędnościowych" o treści: "PKO BP podaje do wiadomości obowiązujące stawki prowizji i opłat przez wywieszenie w oddziałach PKO BP Taryfy oraz udostępnia Taryfę na życzenie posiadacza rachunku"; w pkt III pozwu w § 46 "Ogólnych warunków otwierania i prowadzenia przez Powszechną Kasę Oszczędności bank państwowy rachunków oszczędnościowych" o treści: "W przypadku, gdy posiadacz rachunku zobowiązał się do odbierania korespondencji i wyciągów w oddziale PKO BP, korespondencję nie odebraną przez 30 dni uznaje się za doręczoną".
Ponadto powód domagał się zasądzenia na swoją rzecz kosztów procesu.
W ocenie powoda pobieranie jakichkolwiek opłat z tytułu zgłaszanych przez klientów PKO BP S.A. reklamacji dotyczących obsługi rachunku bankowego jest nieuzasadnione. Prawo żądania wyjaśnień przysługuje bowiem klientowi z istoty umowy rachunku bankowego. Daje się też wyinterpretować z treści art. 728 § 2 Kc, zgodnie z którą posiadacz obowiązany jest zgłosić bankowi niezgodność salda w ciągu 14 dni od dnia otrzymania wyciągu z rachunku. Powód podkreślił w pozwie, że większość reklamacji dotyczy właśnie niezgodności salda i ma na celu doprowadzenie salda rachunku do stanu potwierdzającego rzeczywisty stan rzeczy. W tym sensie reklamacja stanowi prawo i równocześnie obowiązek posiadacza rachunku, za którego realizację nie powinien ponosić opłaty.
Pobieranie opłat za nieuzasadnioną reklamację oznacza przyznanie sobie przez Bank uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy rachunku bankowego. Ocenia on bowiem jednostronnie zasadność reklamacji i ewentualnie wyciąga konsekwencje fiskalne wobec drugiej strony umowy.
Opisany w pkt I pozwu stan rzeczy narusza zdaniem Prezesa Urzędu obowiązujące dobre obyczaje. Zacytowane tam postanowienia o opłacie za nieuzasadnioną reklamację stanowią przejaw posługiwania się przez Bank w obrocie z konsumentami niedozwoloną klauzulą umowną w rozumieniu art. 3851 § 1 Kc i art. 3853 pkt 9 Kc.
Odnośnie przedstawionego w pkt II pozwu sposobu podawania przez Bank do wiadomości klientów aktualnie obowiązujących stawek prowizji i opłat przez wywieszenie w jego oddziałach taryfy i udostępniania jej na życzenie posiadaczy rachunków powodowi, Prezes Urzędu uznał, że jest on niezgodny z bezwzględnie obowiązującymi w tym zakresie przepisami art. 384 § 1 i 2 Kc oraz art. 3841 Kc.
Prezes Urzędu wywodził, że skoro opłaty i prowizje są istotnym elementem umów rachunku bankowego, a tabele (taryfy) takich opłat i prowizji stanowią część stosowanych przez Bank wzorców wzmiankowanych umów, to dla zawarcia z klientem konsumentem takiej umowy konieczne jest doręczenie mu jej wzorca. Identyczny tryb postępowania obowiązuje Bank w sytuacji, gdy wzorzec umowy ma zostać wprowadzony do obrotu z konsumentami w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym, a za taki uznać należy umowę rachunku bankowego. Jak bowiem wynika z treści art. 3841 Kc wzorzec umowy wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże konsumenta, jeżeli został mu doręczony, a ten nie wypowiedział umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
Na tych samych podstawach prawnych Prezes Urzędu przyjął za niedozwoloną klauzulę umowną przedstawioną w pkt III pozwu, przewidującą, iż w przypadku, gdy posiadacz rachunku bankowego zobowiązał się do odbierania korespondencji i wyciągów w oddziale pozwanego Banku, korespondencję nie odebraną przez 30 dni uznaje się za doręczoną. W ten sposób Bank mógłby uznać za doręczoną posiadaczowi rachunku zmianę postanowień wzorca umowy bez dochowania wymogu faktycznego doręczenia obowiązującego w obrocie konsumenckim na podstawie art. 384 § 1 i 2 Kc.
W odpowiedzi na pozew, Bank wniósł o oddalenie powództwa z pkt I pozwu (dotyczącego opłat za nieuzasadnioną reklamację) z uwagi na podjęcie przez zarząd w dniu 5 września 2001 r. uchwały uchylającej opłaty za rozpatrzenie nieuzasadnionej reklamacji klienta związanej z posiadanym rachunkiem bankowym. Zatem obecnie zarzut z pkt I pozwu jest bezzasadny.
W piśmie z dnia 23 września 2002 r. powód doprecyzował, że wnosi o uznanie klauzul wymienionych w pkt I pozwu za niedozwolone klauzule umowne, o których mowa w art. 3851 § 1 Kc i w art. 3853 pkt 9 Kc, natomiast klauzul wymienionych w pkt II i III pozwu za niedozwolone klauzule umowne, o których mowa w art. 3851 § 1 Kc.
Sąd Antymonopolowy zważył co następuje.
W myśl art. 47939 Kpc, z żądaniem uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone można wystąpić również wtedy, gdy pozwany zaniechał jego stosowania, jeżeli od tego zaniechania nie minęło sześć miesięcy. Z załączonej do odpowiedzi na pozew Uchwały Zarządu Banku nr 393/B/76/2001 z dnia 5 września 2001 r., która weszła w życie z dniem 19 września 2001 r. wynika, że Bank wycofał się ze stosowania w obrocie opłat za rozpatrzenie nieuzasadnionej reklamacji dotyczącej operacji na rachunku bankowym. Prezes Urzędu wniósł pozew w dniu 30 października 2001 r., a więc przed upływem sześciomiesięcznego terminu od zaniechania stosowania w obrocie postanowień zaskarżonych w pkt I pozwu. Skutkuje to koniecznością rozstrzygnięcia przez Sąd czy wymienione w tym pkt klauzule są niedozwolonymi w rozumieniu art. 3851 Kc. Również podniesiony przez Bank fakt finalizowania prac nad wyłączeniem z obrotu klauzul wzorca umowy określonego w pkt II i III pozwu nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, ponieważ w świetle treści art. 47940 Kpc nawet zaniechanie przez pozwanego, po wytoczeniu powództwa, stosowania zaskarżonego postanowienia wzorca umownego nie ma wpływu na bieg postępowania.
Analizy klauzul wzorców umownych z pkt I pozwu w zakresie uprawnienia Banku do pobierania od klienta (posiadacza rachunku) opłaty za nieuzasadnioną reklamację należy dokonać przede wszystkim pod kątem wyczerpania w stanie faktycznym sprawy hipotezy art. 3851 § 1 Kc. Według treści tego przepisu, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Z kolei w art. 3851 § 3 Kpc dookreślone zostało pojęcie nieuzgodnionych indywidualnie postanowień umowy. Uznane zostały za nie takie postanowienia, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.
Niesporne jest, że zakładający rachunek bankowy konsumenci, czyli osoby zawierające z przedsiębiorcą umowę w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą (art. 384 Kc) nie mieli realnego wpływu na ukształtowanie treści regulaminów używania kart bankowych pozwanego Banku, a także taryfy prowizji i opłat, gdyż zapisy umów rachunku bankowego przejmowane były z wzorca danego regulaminu i taryfy.
Z kolei przy rozpatrywaniu zagadnienia czy postanowienia o opłacie za nieuzasadnioną reklamację określają jedno z głównych świadczeń stron zwrócić trzeba uwagę, iż na podstawie art. 110 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665) bank może, ale nie musi, pobierać prowizje z tytułu wykonywanych czynności bankowych oraz opłaty za wykonywanie innych czynności. Gdy decyduje się na pobieranie prowizji i opłat powinien, na podstawie art. 54 ust. 3 Prawa bankowego, określić w umowie rachunku bankowego wysokość takich prowizji i opłat. Pozwala to na przyjęcie, że wysokość prowizji i opłat nie wchodzi w zakres postanowień określających główne świadczenia stron umowy rachunku bankowego, gdyż te ostatnie nie są fakultatywne dla stron.
Przechodząc do rozważań na temat ukształtowania w postanowieniach wzorców umownych Banku opłaty reklamacyjnej w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i z rażącym naruszeniem interesów konsumenta. Sąd częściowo przychylił się do stanowiska przedstawionego na ten temat w pozwie. Powtórzyć trzeba za Prezesem Urzędu, iż skoro zgodnie z treścią art. 728 § 2 Kc posiadacz rachunku ma obowiązek sprawdzić saldo obrotów i zgłosić jego niezgodność w ciągu 14 dni od otrzymania wyciągu z rachunku, to Bank nie może stosować w stosunku do takiego klienta reklamującego saldo sankcji finansowych w postaci opłaty za nieuzasadnioną reklamację. W przeciwnym razie z wykonywania przez kontrahenta obowiązku nałożonego w art. 728 § 2 Kc Bank, w wybranych przez siebie sytuacjach, konkretnie przy uznaniu reklamacji za niezasadną, może uzyskiwać korzyść finansową. Korzyść tę należy uznać za nieuzasadnioną, powstałą na skutek eksploatacji słabszej pozycji kontraktowej klienta (konsumenta).
Na marginesie godzi się zauważyć, że pozwany Bank nie wykazał w trakcie procesu, na jakiej podstawie ustalił wysokość opłaty reklamacyjnej na kwotę 20 zł.
W tym stanie rzeczy uznać należało, że postępowanie Banku w zakresie opłaty reklamacyjnej wyczerpało hipotezę przepisu art. 3851 § 1 Kc, a ponadto stanowiło przejaw narzucania kontrahentom uciążliwego warunku umowy rachunku bankowego przynoszącego pozwanemu nieuzasadnione korzyści. Przy czym za uciążliwy Sąd uznał warunek, w postaci opłaty za nieuzasadnioną reklamację, którego klient nie przyjąłby, gdy miał możliwość negocjacji umowy.
Nie przekonały natomiast Sądu wywody, na podstawie których powód zakwalifikował zaskarżone w pkt I pozwu postanowienia jako niedozwolone na podstawie art. 3853 pkt 9 Kc. Otóż ocena zasadności reklamacji posiadacza rachunku jest zawsze jednostronna i nie ma nic wspólnego z interpretacją umowy łączącej go z bankiem. Klient również ma prawo do swojej jednostronnej oceny w tej materii, co doprowadzić może ostatecznie do wystąpienia przez niego do Sądu z roszczeniem z zakresu nienależnego wykonania umowy przez bank, bez konieczności powoływania się na klauzule niedozwolone w obrocie.
Sąd wziął również pod uwagę, iż Prezes Urzędu udowodnił posługiwanie się przez pozwany Bank niedozwolonymi klauzulami w postaci opłaty za nieuwzględnioną reklamację. Nie udowodnił natomiast i, jak wynika to z uzasadnienia pozwu, nie było to jego intencją, jakoby klauzulą niedozwoloną było uprawnienie Banku, w wyniku nieuznania reklamacji, do obciążenia rachunku kwotą nieuznanej reklamacji oraz kwotą należnych prowizji za dokonanie czynności bankowej.
W konsekwencji Sąd uznał zasadność powództwa z pkt I pozwu jedynie odnośnie opłat za nieuznaną reklamację (kosztów jej wyjaśnienia) i oddalił powództwo z pkt I pozwu w pozostałej części.
Przechodząc do oceny zasadności żądania wyłączenia z obrotu konsumenckiego postanowienia wzorca umowy o treści "PKO BP podaje do wiadomości obowiązujące stawki prowizji i opłat przez wywieszenie w oddziałach PKO BP Taryfy oraz udostępnia taryfę na życzenie posiadacza rachunku (pkt II pozwu) oraz postanowienia wzorca umowy o treści "w przypadku, gdy posiadacz rachunku zobowiązał się do odbierania korespondencji i wyciągów w oddziale PKO BP korespondencję nie "odebraną przez 30 dni uznaje się za doręczoną (pkt III pozwu), należy zgodzić się ze stanowiskiem Prezesa Urzędu, że są one sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami art. 384 § 1 i 2 Kc oraz z art. 3841 Kc.
Jak wiadomo art. 111 ust. 1 pkt 2 Prawa bankowego nakłada na bank obowiązek ogłaszania w miejscu wykonywania czynności, w sposób ogólnie dostępny, stosowanych stawek prowizji i wysokość pobieranych opłat. Z kolei, zgodnie z art. 54 ust. 3 tego Prawa, wysokość prowizji i opłat oraz warunki ich zmiany określa się w umowie rachunku bankowego. W związku z tym zbiór prowizji i opłat dotyczących umowy rachunku bankowego z "Taryfy prowizji i opłat bankowych w obrocie krajowym i zagranicznym w PKO BP S.A." powinien być inkorporowany do wzorca umowy. Dlatego samo powołanie się we wzorcach na Taryfę nawet z wymienieniem tytułu do pobierania prowizji i opłat, ale z pominięciem konkretnych stawek jest sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem art. 54 ust. 3 Prawa bankowego, gdyż przekazuje klientowi jedynie informację o istnieniu wzorca (taryfy) poza wzorcem, na podstawie którego ma być zawarta umowa.
Niezależnie od powyższego wskazać należy, że do umów o świadczeniu usług bankowych zastosowanie ma art. 384 § 1 Kc, co obliguje bank do doręczenia wzorca umownego kontrahentowi przy zawarciu umowy. Jednakże w sytuacji wyszczególnionej w art. 384 § 2 Kc, w pierwszym rzędzie ustalenia wymaga czy umowa rachunku bankowego jest stosunkiem tego rodzaju, w którym jest zwyczajowo przyjęte posługiwanie się wzorcami umownymi. Odpowiedź w tej materii daje art. 109 ust. 1 pkt 1 Prawa bankowego zezwalający bankom wydawać ogólne warunki umów lub regulaminy określające warunki otwierania i prowadzenia rachunków bankowych.
W związku z tym, w świetle treści art. 384 § 2 zd. pierwsze, wzorce umowne umów o świadczenie usług bankowych wiążą klienta banku, jeżeli mógł zapoznać się z treścią wzorca. Jednakże rozwiązanie to nie ma zastosowania w sytuacji określonej w art. 384 § 2 zd. drugie, to jest do umów z udziałem konsumentów, którym wobec tego wzorzec ten powinien być doręczony przy zawarciu umowy. Nie budzi bowiem wątpliwości, że umów rachunku bankowego nie zalicza się do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Mając to na uwadze Sąd przyjął, że Bank miał obowiązek wynikający z treści art. 384 Kc, doręczyć wszystkie postanowienia wzorca umowy przy jej zawieraniu. Obowiązku tego nie dopełnił, skoro w odniesieniu do części klauzul umownych jedynie powołał się na treść swojej Taryfy zawierającej, jak wykazano, postanowienia wzorca umownego. Taryfy tej nie doręczał drugiej stronie umowy. Takie postępowanie w obrocie z konsumentami uznać należy za pozbawione podstawy prawnej. Taki sam tryb postępowania obowiązuje z mocy art. 3841 Kc przy wprowadzaniu do obrotu konsumenckiego wzorca umowy już w trakcie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym, a za taki należy uznać umowę rachunku bankowego. Niedochowanie tego trybu powoduje skutek wyżej opisany.
Identyczne rozumowanie trzeba zastosować rozpatrując żądanie z pkt III pozwu tj. w sytuacji, gdy stosownie do wzorca umownego korespondencję dla posiadacza rachunku nie odebraną przez 30 dni Bank uznaje za doręczoną. Jak słusznie zwrócił uwagę Prezes Urzędu, przy pomocy tak wprowadzonego domniemania pozwany Bank mógłby uznać za doręczoną klientowi zmianę postanowień wzorca umowy, bez dochowania wymogu faktycznego doręczenia obowiązującego w obrocie konsumenckim wprowadzonego w art. 384 i 3841 Kc. Zatem klauzule wzorca umownego z pkt II i III z uwagi na brak ich umocowania w obowiązującym prawie w istocie rzeczy kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy, nie zawierając jednocześnie w swojej treści zapisów określających główne świadczenia stron umowy rachunku bankowego. Dlatego też zostały uznane przez Sąd za niedozwolone w rozumieniu art. 3851 § 1 Kc. Uzasadnia to orzeczenie jak w pkt I 4 i 5 sentencji wyroku.
Postanowienie o kosztach procesu uzasadnia art. 100 zd. drugie Kc. Sąd nałożył na pozwanego obowiązek zwrotu wszystkich kosztów, gdyż powód uległ tylko co do nieznacznej części swojego żądania. [...]