Wyrok z dnia 21 lutego 2002 r. w sprawie z odwołania Polskiego Koncernu Naftowego S.A. w Płocku przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, sygn. akt. I CKN 104/99.

Dzienniki resortowe

Dz.Urz.UOKiK.2002.2.113

Akt indywidualny
Wersja od: 22 lipca 2002 r.

WYROK
z dnia 21 lutego 2002 r.
w sprawie z odwołania Polskiego Koncernu Naftowego S.A. w Płocku przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

(Sygn. akt I CKN 104/99)

Sąd Najwyższy w sprawie z odwołania Polskiego Koncernu Naftowego S.A. w Płocku, obecnie Polskiego Koncernu Naftowego Orlen S.A., przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym, przy udziale zainteresowanego - Polskiej Izby Paliw Płynnych w Warszawie, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 7 lutego 2002 r. na rozprawie kasacji pozwanego i zainteresowanej od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Antymonopolowego z dnia 23 czerwca 1999 r., sygn. akt XVII Ama 31/99,

oddala obie kasacje i zasądza od Polskiej Izby Paliw Płynnych w Warszawie na rzecz Polskiego Koncernu Naftowego S.A. w Płocku - obecnie Polskiego Koncernu Naftowego Orlen S.A. kwotę 300 (trzysta) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Polska Izba Paliw Płynnych w Warszawie, zwana dalej Polską Izbą, zgłosiła żądanie wszczęcia postępowania antymonopolowego przeciwko Mazowieckim Zakładom Rafineryjnym i Petrochemicznym - Petrochemia PŁOCK - S.A. w Płocku (obecnie: Polski Koncern Naftowy S.A. w Płocku), zwany dalej Koncernem, zarzucając mu prowadzenie działalności, będącej przejawem nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen i w rezultacie mającego znamiona praktyki monopolistycznej w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów (Dz. U. z 1997 r. Nr 49, poz. 318 ze zm.), zwanej dalej ustawą. Praktyki monopolistyczne polegały na tym, że Koncern sprzedawał na szczeblu obrotu hurtowego paliwa po jednolitych cenach (w terminalu w Płocku i na terenie kraju, tj. w magazynach Spółki, zlokalizowanych na końcówkach rurociągów), pomimo ponoszenia przez Koncern różnych cen transportu. Według Polskiej Izby, jednolity system cen ogranicza rozwój konkurencji na szczeblu obrotu hurtowego paliwom, hurtownie paliwowe nie mogą nawiązać skutecznej konkurencji z Koncernem, ponieważ zaopatruje on w paliwa inne hurtownie i jednostki działające na szczeblu detalu (stacje paliwowe).

W wyniku wszczętego przeciwko Koncernowi postępowania antymonopolowego, w którym Koncern nie uznawał podnoszonych przeciwko niemu zarzutów stosowania wskazanych praktyk monopolistycznych, Prezes Urzędu Konkurencji i Konsumentów, zwany dalej Prezesem Urzędu, wydał w dniu 11 grudnia 1995 r. decyzję, w której nakazał Koncernowi zaniechanie stosowania praktyki monopolistycznej polegającej na nieuczciwym oddziaływaniu na kształtowanie cen paliw, poprzez sprzedaż paliw płynnych po jednakowej cenie w Płocku i w biurach handlowych Koncernu.

W wyniku rozpatrzenia odwołania Koncernu od tej decyzji Prezesa Urzędu, Sąd Okręgowy - Sąd Antymonopolowy zmienił zaskarżoną decyzję w całości, w ten sposób, że oddalił żądanie Polskiej Izby w przedmiocie nakazania Koncernowi zaniechania stosowania jednolitych cen paliwa na potrzeby zaopatrzenia krajowych odbiorców hurtowych, pomimo ponoszenia przez ten Koncern różnych kosztów transportu. Sąd Antymonopolowy ustalił, że Koncern zajmuje pozycję dominującą na rynku hurtowej sprzedaży paliwa płynnego, będącym tzw. rynkiem relewantnym w danej sprawie. Analizując różne rozwiązania organizacyjne przyjmowane przez przedsiębiorców w odniesieniu do geograficznego kształtowania cen, Sąd Antymonopolowy stwierdził, że system tzw. jednolitej ceny towaru bez względu na ponoszone koszty transportu (stosowany przez Koncern), może ograniczać konkurencję z naruszeniem przepisów art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy, jeżeli taka strategia cenowa ma charakter antykonkurencyjny. W ocenie Sądu Antymonopolowego, przyczyną nieskutecznej konkurencji hurtowników z Rafinerią nie są jednak jednolite ceny stosowane w obrocie hurtowym przez Koncern, lecz jego przewaga konkurencyjna nad hurtownikami, wynikająca z faktu jego uczestniczenia na wszystkich szczeblach obrotu towarowego paliwem, a w szczególności - na szczeblu produkcji.

W kasacji Polskiej Izby podniesiono zarzut naruszenia prawa materialnego w wyniku niewłaściwego zastosowania art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy. Zdaniem skarżącego, Sąd Antymonopolowy nietrafnie przyjął, że prowadzona przez powoda sprzedaż paliw płynnych po jednakowej cenie w jego siedzibie w Płocku i w biurach handlowych rozmieszczonych na terenie Polski nie stanowi nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie hurtowych cen paliw płynnych. Skarżący domagał się zmiany zaskarżonego wyroku Sądu Antymonopolowego i utrzymania w mocy decyzji Prezesa Urzędu z dnia 11 grudnia 1998 r.

W kasacji pozwanego Prezesa Urzędu podniesiono również zarzut naruszenia prawa materialnego - art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie oraz zarzut "naruszenia przepisów postępowania, mający istotny wpływ na wynik sprawy (art. 393 pkt 2 Kpc), a w szczególności - przyjęcie przez Sąd błędnych kryteriów przy ocenie wpływu, jaki wywiera stosowana przez Koncern strategia kształtowania cen na paliwo na stan konkurencji na rynku, jak i innych okoliczności mających znaczenie dla sprawy". Wskazując na te zarzuty, Prezes Urzędu domagał się zmiany zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie odwołania Koncernu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Antymonopolowemu.

W obszernej odpowiedzi na obie kasacje powodowy Koncern wnosił o ich oddalenie.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 48, poz. 554) na zasadach obowiązujących przed dniem 1 lipca 2000 r. zważył co następuje:

Obie wniesione skargi kasacyjne nie są uzasadnione.

I.
Na wstępie należy zwrócić uwagę na samo ujęcie podstaw kasacyjnych we wniesionych kasacjach.

O ile w kasacji zainteresowanego podkreślono niewłaściwe zastosowanie wspomnianego przepisu, to w skardze kasacyjnej pozwanego Prezesa Urzędu eksponowano nie tylko niewłaściwe zastosowanie tego przepisu, ale także jego błędną wykładnię. Istotą sporu pozostaje zatem zagadnienie, czy w świetle ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd Antymonopolowy Koncernowi można zarzucić stosowanie praktyki monopolistycznej, przewidzianej w przepisie art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy w postaci nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen paliw płynnych w celu eliminacji konkurentów. Zbliżona motywacja zarzutu naruszenia wspomnianego przepisu, prezentowana przez obu skarżących, usprawiedliwia łączne ustosunkowanie się do zasadniczych wątków obu wniesionych kasacji.

II.
Nie ma wątpliwości co do tego, że Koncern zajmuje pozycję dominującą, na rynku hurtowej sprzedaży paliwa w Polsce w rozumieniu przepisu art. 2 pkt 7 i art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy. Ustalenia takie wynikają z decyzji Prezesa Urzędu z dnia 11 grudnia 1996 r. i uzasadnienia zaskarżonego wyroku. Pozycja dominująca odnosi się zawsze do określonego typu rynku (krajowego lub lokalnego) oferującego określoną postać towaru w rozumieniu ust. 2 pkt 5 ustawy. Chodzi tu o tzw. rynek odpowiedni (rynek relewantny). W rozpatrywanej sprawie takim odpowiednim (relewantnym) rynkiem jest krajowy rynek hurtowej sprzedaży paliw płynnych.

Brak podstaw do stwierdzenia, że Koncern dokonywał sprzedaży paliw płynnych na rynku hurtowym niżej kosztów własnych w tzw. bazach regionalnych. Gdyby było inaczej, istniałyby, oczywiście, podstawy do przypisywania Koncernowi praktyk monopolistycznych przewidzianych w art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy (sprzedaż poniżej kosztów w celu eliminacji konkurencji). Sprzedaż hurtowa paliw płynnych dokonywana była w Płocku (w miejscu produkcji tych paliw) oraz w kilku innych (czterech) biurach handlowych Koncernu, usytuowanych w kilku większych miastach w kraju. W orzecznictwie antymonopolowym europejskim uznano nawet, że ceny poniżej tzw. średnich kosztów produkcji są cenami niesłusznymi, jeżeli zmierzają w istocie do eliminacji innych konkurentów występujących na rynku relewantnym.

Pozostaje też faktem to, że Koncern stosował na hurtowym rynku paliw płynnych tzw. jednolitą cenę w aspekcie geograficznym (przestrzennym), a więc nie różnicował jej w różnych miejscach dokonywania sprzedaży, mimo konieczności ponoszenia różnych kosztów związanych z przemieszczaniem masy towarowej (paliw płynnych). W praktyce stosowanie takiej ceny jednakowej (tzw. uśrednionej) w siedzibie Koncernu w Płocku i w biurach handlowych rozmieszczonych na terenie kraju, w obu kasacjach dostrzeżono przejaw praktyki monopolistycznej Koncernu w postaci nieuczciwego oddziaływania na kształtowanie cen hurtowych paliw płynnych. Zbieżne wnioski obu kasacji, zmierzające do zmiany zaskarżonego wyrobu i utrzymaniu w mocy decyzji Prezesa Urzędu z dnia 11 grudnia 1998 r. (oddalenia odwołania powodowego Koncernu od tej decyzji), świadczą o tym, że wnoszący kasacje dąży w istocie do utrzymania w mocy wspomnianego rozstrzygnięcia Prezesa Urzędu, nakazującego zaniechanie stosowania ceny jednolitej przy sprzedaży paliw płynnych w Płocku i biurach handlowych Koncernu.

Zastrzeżenia Prezesa Urzędu (ujawnione w decyzji z dnia 11 grudnia 1998 r.) i wnoszących kasację nie budził sam fakt posługiwania się przez powoda systemem cen jednolitych paliw płynnych (tzw. uśrednieniem cen), ale zasięg stosowania ceny jednolitej (zasięg uśredniania cen). Ich zdaniem, sprzedaż po cenie jednolitej w siedzibie Koncernu w Płocku, a więc po cenie wyższej niż wynosiłaby cena producenta paliwa, stanowiła w istocie przejaw nieuczciwego oddziaływania tego Koncernu na kształtowanie cen w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy (hurtowi konkurenci powoda muszą z natury rzeczy oferować wyższą, a więc - niekonkurencyjną cenę niż biura handlowe Koncernu rozmieszczone w kraju; ukształtował się stan uniemożliwiający pojawienie się w przyszłości potencjalnej konkurencji; polityka ceny jednolitej przeciwstawia się ukształtowaniu warunków niezbędnych dla rozwoju konkurencji na hurtowym rynku paliw płynnych).

Najogólniej biorąc, w ocenie skarżących stosowana przez Koncern strategia ceny jednolitej stanowi - jak to określono w literaturze - nadużycie pozycji dominującej o charakterze antykonkurencyjnym w postaci co najmniej osłabienia istniejącej lub możliwej konkurencji. Nie chodzi tu więc o zarzut nadużycia o charakterze eksploatacyjnym (nierzetelne lub nieuzasadnione ekonomicznie zachowania przedsiębiorstwa dominującego wobec konkurentów polegające m.in. na umożliwieniu dominującemu przedsiębiorstwu osiągnięcie dodatkowych zysków lub nałożenie na konkurentów dodatkowych ciężarów).

Słusznie stwierdził Sąd Antymonopolowy, że stosowanie ceny jednolitej w zasadzie może prowadzić do ograniczenia konkurencji, a więc przynosić efekty o charakterze antykonkurencyjnym dla innych uczestników rynku. Może też powodować nieskuteczność lub nieefektywność konkurencji innych uczestników rynku wobec podmiotu dominującego stosującego cenę jednolitą. Taki destrukcyjny dla konkurencji efekt niekoniecznie jednak należy łączyć zawsze z samą praktyką stosowania systemu cen jednolitych. Nieskuteczność konkurencji mogłaby też wynikać, jak słusznie zaznaczono w zaskarżonym wyroku, także z tego, że podmiot dominujący na rynku relewantnym, stosujący system cen jednolitych, znajduje się w określonej sytuacji rynkowej wobec konkurentów (obecnych i przyszłych), a mianowicie - uzyskuje wobec nich lepszą pozycję konkurencyjną lub wyraźną przewagę konkurencyjną. W rozpoznawanej sprawie powodowy Koncern uzyskał przewagę konkurencyjną nad pozostałymi przedsiębiorstwami hurtowymi operującymi na rynku paliw płynnych, ponieważ uczestniczył we wszystkich segmentach (szczeblach) obrotu towarowego wspomnianym paliwem, od szczebla produkcji do szczebla obrotu detalicznego. Nie sposób zatem twierdzić, że stosowanie przez powodową Koncern systemu cen jednolitych na paliwa płynne (w miejsce produkcji i w biurach handlowych powoda) miało na celu eliminację (ograniczenie) konkurencji na rynku paliw płynnych i tylko dlatego system taki został ostatecznie wprowadzony. Ograniczenie takie (nieskuteczność i nieefektywność konkurencji przedsiębiorców hurtowych) wynikała przede wszystkim z faktu ukształtowania się przewagi konkurencyjnej Koncernu wobec konkurentów na rynku paliw z racji jego wcześniej dokonanej ekspansji gospodarczej, powodującej aktywność na wszystkich możliwych szczeblach dystrybucyjnych obrotu paliwem. Jeżeli zatem przedsiębiorca, mający pozycję dominująca na określonym rynku hurtowym, posługuje się systemem cen jednolitych na tym rynku, to działanie takie nie stanowi przejawu niedopuszczalnej praktyki monopolistycznej przewidzianej w art. 5 ust. 1 pkt 5 ustawy, jeżeli przedsiębiorca stosujący ceny jednolite uzyskał stan przewagi konkurencyjnej nad konkurentami z racji uczestniczenia we wszystkich szczeblach obrotu towarowego. [...]