Stosowanie praktyk ograniczających konkurencję przez Stowarzyszenie Autorów ZAiKS w Warszawie.
Dz.Urz.UOKiK.2002.5.214
Akt nienormatywnyDECYZJA
PREZESA URZĘDU OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW
z dnia 25 września 2002 r.
w sprawie stosowania praktyk ograniczających konkurencję przez Stowarzyszenie Autorów ZAiKS w Warszawie
UZASADNIENIE
Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 122, poz. 1319 ze zm.), zwanej dalej ustawą antymonopolową, dla stwierdzenia naruszenia art. 8 konieczne jest stwierdzenie posiadania przez przedsiębiorcę na rynku, którego dotyczy postępowanie, pozycji dominującej. W przedmiotowej sprawie wnioskodawca zarzucał naruszenie przepisów ustawy ZAiKS na rynku zbiorowego zarządzania prawami autorskimi do nagrań muzycznych. Wnioskodawca udział w rynku ZAiKS oszacował na ponad 80%. Posiadanie pozycji dominującej przez ZAiKS potwierdzone zostało również w orzeczeniu Sądu Antymonopolowego (wyrok z dnia 1 kwietnia 1998 r. sygn. akt XVII Ama 35/97).
Ad I. Zgodnie z art. 106 ust. 2 prawa autorskiego organizacja zbiorowego zarządzania jest zobowiązana do udzielenia licencji na polu eksploatacji, na którym funkcjonuje. Wspomniany wyżej przepis ustanawia po stronie ZAiKS-u obowiązek kontraktowania. Ma to szczególne znaczenie w związku z posiadaniem przez ZAiKS pozycji dominującej w zakresie zarządzania prawami autorów i wykonawców. Odmowa udzielenia licencji, pozostawienie ZAiKS-owi pełnej swobody kontraktowania, mogłoby wpłynąć negatywnie na działalność jego kontrahentów, a wręcz uniemożliwić wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie zależnym od posiadania udzielanej przez ZAiKS licencji.
Od generalnej zasady obowiązku kontraktowania w zakresie udzielania licencji istnieje wyjątek, wyrażający się w możliwości odmowy wydania licencji, w przypadku wystąpienia ważnych powodów (art. 106 ust. 2 prawa autorskiego). Dokonując analizy art. 106 ust. 2 prawa autorskiego Prezes Urzędu uznał, że uzasadnionym powodem odmowy udzielenia zezwolenia na korzystanie z utworów będących w zarządzie ZAiKS, będzie takie działanie kontrahenta (licencjobiorcy), które odnosi negatywne skutki na prawa autorów i wykonawców, którymi ZAiKS zarządza i zobowiązany jest do ich ochrony.
Prezes Urzędu w oparciu o posiadane informacje przeanalizował poszczególne elementy konieczne dla stwierdzenia ww. naruszenia. W tym przypadku należało udowodnić:
1. czy miało miejsce uzależnienie zawarcia umowy,
2. określić inne świadczenie nie związane z przedmiotem umowy, którego żądała strona,
3. wykazać, że w przypadku możliwości wyboru kontrahent ZAiKS-u nie przyjąłby takiego warunku umownego.
Ad 1. W porozumieniu z dnia 21 sierpnia 1995 r. ZAiKS i ZPAV postanowiły, że w umowach fonograficznych ZAiKS zawrze następujące stwierdzenie: "Licencja, o której mowa w ust. 1-3, udzielona zostanie z zastrzeżeniem, że każdy egzemplarz nośnika dźwięku wyprodukowany na jej podstawie opatrzony będzie numerowanym hologramem umieszczonym na okładce, bądź opakowaniu, w sposób zewnętrznie widoczny, dostarczonym Producentowi bezpłatnie przez ZPAV, w liczbie egzemplarzy odpowiadającej liczbie wyprodukowanych nośników dźwięku". Zapis umowy dotyczący hologramowania nośników został zmieniony porozumieniem zawartym pomiędzy ZAiKS i ZPAV w grudniu 1998 r. Z nowych zasad hologramowania wynika, że hologram wydawany jest producentowi przez ZPAV w liczbie egzemplarzy odpowiadającej liczbie wyprodukowanych nośników dźwięku, za zwrotem ZPAV kosztów wydanych hologramów".
O tym, czy w konkretnych warunkach dominacji rynkowej umowa lub warunki, od których spełnienia zawarcie umowy uzależniono została kontrahentowi narzucona, czy też jest rezultatem negocjacji w ramach przysługującej stronom swobody kontraktowania, decyduje w ostatecznym rachunku treść umowy i okoliczności jej zawarcia (zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Antymonopolowy, wyrok z dnia 27 marca 1996 r. sygn. akt XVII Amr 71/95).
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Antymonopolowego "uzależnienie zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę świadczenia wiązanego nie narusza prawa, jeżeli wzajemne świadczenia obu stron pozostają ze sobą w funkcjonalnym związku, przyczyniającym się do właściwej realizacji umowy. Funkcjonalność, o której mowa, nie może przeciwstawiać się naturze stosunku, ustawie ani zasadom współżycia a więc musi mieścić się w granicach prawem przewidzianej swobody kontraktowej stron (wyrok z dnia 7 grudnia 1994 r. XVII Amr 52/94).
Jak wynika z materiału dowodowego, ZAiKS po przeprowadzonych uzgodnieniach ze ZPAV-em (grudzień 1998 r.) w przedmiocie finansowania akcji hologramowania, wystosował do wnioskodawcy aneks nr 3 z dnia 28 grudnia 1998 r. do umowy licencyjnej zmieniający ją w części dotyczącej ponoszenia kosztów hologramowania.
Z pisma przewodniego do aneksu wynikało, że w przypadku nieodesłania podpisanego aneksu w terminie do 20 stycznia 1999 r., pismo ZAiKS należało traktować jako wypowiedzenie dotychczasowej umowy z zachowaniem okresu wypowiedzenia.
Ad 2. W ocenie Prezesa Urzędu wprowadzenie klauzuli umownej uzależniającej udzielenie licencji przez ZAiKS od zamieszczenia na nośniku dźwięku hologramu, przyczynia się do jakości pracy ZAiKS oraz stwarza większe możliwości ochrony praw autorów i wykonawców przez ZAiKS i może być zdaniem Prezesa Urzędu, ważnym powodem uzasadniającym odmowę udzielenia licencji.
Uzależnienie zawarcia umowy licencyjnej od naklejania hologramów pozostaje w funkcjonalnym związku, którego znaczenie (funkcjonalnego związku) podkreśla Sąd Antymonopolowy, przyczyniając się do właściwej realizacji umowy. Zupełnie inny charakter natomiast ma nałożenie na producenta obowiązku poniesienia kosztu wytworzenia hologramu.
Rozpatrując przedmiotową sprawę, należy mieć na uwadze, że przedmiotem umowy pomiędzy ZAiKS a kontrahentem jest udzielenie licencji na dokonywanie nagrań dźwiękowych utworów z repertuaru ZAiKS oraz zwielokrotnianie tych utworów na nośnikach dźwięku. Essentialia negoti umowy licencyjnej stanowi więc, udzielenie praw do zwielokrotniania nośników dźwięku przez jedną stronę umowy (ZAiKS), na drugiej zaś stronie umowy ciąży obowiązek zapłaty określonego w umowie wynagrodzenia z tytułu zwielokrotniania utworów (licencjobiorca). Każde inne żądanie ze strony ZAiKS, musi być analizowane pod kątem funkcjonalności warunków umowy, o której mowa powyżej w treści uzasadnienia. O ile w związku z tym, wymaganie od licencjobiorcy naklejania hologramu na nośniki może być traktowane jako element istotny z punktu widzenia realizacji umowy oraz wypełniania chociażby statutowych funkcji ZAiKS, o tyle przerzucenie kosztów hologramów na licencjobiorcę narusza zasadę swobody kontraktowej, w tym ekwiwalentności świadczeń stron stosunku cywilnoprawnego.
Ad. 3 Należy podnieść, że Prezes Urzędu w trakcie postępowania zwrócił się do kilku producentów fonograficznych z następującym zapytaniem: "Jak oceniają Państwo zmianę zasad rozliczeń za hologramy polegającą na konieczności ponoszenia przez producentów kosztów wytworzenia i dostarczenia hologramów do Polski?" Większość z producentów, do których skierowano pytanie, negatywnie oceniła przerzucenie kosztów hologramowania nośników na producentów.
Dodatkowo przeciwnicy akcji hologramowania stwierdzili, że akcja hologramowania przyczyniła się do zmniejszenia sprzedaży fonogramów tych autorów, których nie wiąże umowa z ZAiKS. Dzieje się tak ze względu na przeświadczenie konsumentów o tym, iż legalnym nośnikiem jest jedynie nośnik ohologramowany. Jednocześnie zdaniem producentów niezrzeszonych w ZPAV, hologram ZAiKS-ZPAV promuje stowarzyszenie ZPAV, którego nie są członkami.
Producenci oceniający pozytywnie zmianę zasad hologramowania stwierdzili natomiast, że zmiana zasad rozliczeń za hologramy nie spowodowała żadnych zmian w związku ze sprzedażą produktów.
Ad II. Prezes Urzędu rozpatrując zarzut stosowania groźby bezprawnej przez ZAiKS nie rozważał następstw dotykających licencjobiorcę w przypadku wypowiedzenia umowy. Przedmiotem zainteresowania Prezesa Urzędu było ustalenie, czy ZAiKS wprowadzając nowy zapis umowy polegający na przerzuceniu kosztów hologramów na licencjobiorców mógł uznać, że nieprzyjęcie przez licencjobiorcę takiego warunku umowy będzie umożliwiało ZAiKS-owi wypowiedzenie umowy licencyjnej.
W świetle zebranego materiału dowodowego Prezes Urzędu stwierdza, że przekazanie kontrahentowi aneksu do umowy licencyjnej oraz wyraźne stwierdzenie, iż w przypadku nieodesłania podpisanego aneksu pismo przewodnie, do którego załączony był aneks, należy traktować jako wypowiedzenie umowy licencyjnej, co w ocenie Prezesa Urzędu stanowi groźbę bezprawną.
Niemożliwe byłoby takie zachowanie w przypadku nieposiadania przez ZAiKS dominującej pozycji na relewantnym rynku. Taka pozycja daje ZAiKS-owi ogromną siłę w stosunkach z jego kontrahentami. Należy zauważyć, że od istnienia stosunku zobowiązaniowego pomiędzy kontrahentem a ZAiKS-em uzależniona jest możliwość prowadzenia przedsiębiorstwa w zakresie wydawania nośników dźwięku przez kontrahenta.
W związku z powyższym, biorąc pod uwagę stan faktyczny i przedstawione argumenty stron postępowania Prezes Urzędu uznał, że takie działanie nosi znamiona praktyki ograniczającej konkurencję.
Ad III. W przypadku zarzutu porozumienia z art. 5 ust. 1 pkt 6 ustawy antymonopolowej należy przeprowadzić następującą analizę zarzucanej ZAiKS i ZPAV praktyki. Dla udowodnienia istnienia porozumienia istnieje konieczność wykazania łącznie następujących przesłanek:
- ograniczenie dostępu do rynku lub eliminowania z rynku przedsiębiorców,
- przedsiębiorcy eliminowani lub których dostęp do rynku jest ograniczany nie są objęci porozumieniem.
Konieczne jest więc wskazanie stron porozumienia oraz określenie innych przedsiębiorców nie objętych porozumieniem oraz to, że celem lub skutkiem porozumienia jest ograniczanie dostępu do rynku lub eliminowanie z rynku, właśnie tych przedsiębiorców, którzy nie są objęci porozumieniem.
Istotą porozumienia zakazanego w ustawie antymonopolowej zawsze jest bezprawne nadużycie siły rynkowej stron porozumienia prowadzące do ograniczenia samodzielności pozostałych uczestników rynku oraz wymuszenia uczestnictwa w rynku na zasadach narzuconych, z reguły mniej korzystnych, niżby to wynikało z działania mechanizmów rynkowych w warunkach istnienia konkurencji (wyrok Sądu Antymonopolowego z 10 maja 1993 r., XVII Amr 6/93). Porozumienie określone w art. 5 ust. 1 pkt 6 ustawy antymonopolowej ma charakter porozumienia dyskryminacyjnego. Oznacza to, że celem porozumienia jest takie oddziaływanie na innych uczestników rynku, nie związanych porozumieniem, by stworzyć im gorsze, dyskryminujące warunki prowadzenia działalności gospodarczej.
Stronami analizowanego porozumienia są ZAiKS i ZPAV. ZAiKS i ZPAV posiadają statut stowarzyszenia. Zgodnie z przepisami powszechnie obowiązującego prawa, zarówno ZAiKS jak i ZPAV prowadząc działalność, związani są między innymi prawem autorskim oraz ustawą o stowarzyszeniach.
Podpisujących porozumienie w sprawie akcji hologramowania - Zarząd ZAiKS i Zarząd ZPAV należy traktować jako organ uprawniony i posiadający prawo do występowania w imieniu i na rzecz zrzeszonych w stowarzyszeniach członków. W związku z tym oświadczenia woli złożone przez Zarządy stowarzyszeń, należy rozumieć jako wolę stowarzyszonych członków.
Prezes Urzędu nie rozważał w przedmiotowej decyzji, czy członkom stowarzyszenia przyznane zostały wystarczająco duże uprawnienia do ingerowania w sprawy prowadzenia spraw stowarzyszenia przez jego organy. Kwestia określenia kompetencji leży w gestii członków i podlega kontroli sądu powszechnego uprawnionego do rejestracji stowarzyszenia (w szczególności pod względem zgodności z przepisami prawa, choćby poprzez zatwierdzanie statutu stowarzyszenia). Z tych względów Prezes Urzędu ocenił, że kwestie te nie będą miały znaczenia przy rozstrzyganiu w sprawie porozumienia.
Prezes Urzędu zbadał także występowanie w przedmiotowej sprawie elementu ograniczania dostępu do rynku lub eliminowania z rynku. Istotne w tym przypadku jest ustalenie celu i skutków zawarcia porozumienia. Analizując stan sprawy należy stwierdzić, że zawarte porozumienie dotyka wszystkich producentów, importerów bez względu na to, czy zrzeszeni są w ZPAV, czy też nie. Zasady dotyczące hologramowania dotyczą bez wyjątku wszystkich zainteresowanych uzyskaniem praw do zwielokrotniania utworów.
Nie występuje w związku z tym w przedmiotowej sprawie element konieczny do stwierdzenia praktyki polegającej na ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nie objętych porozumieniem. Każdy zainteresowany zwielokrotnianiem praw, których ochronę powierzono ZAiKS, ponosi takie same koszty uzyskania hologramu. Nie występuje w tej sprawie więc element różnicowania przedsiębiorców. ZAiKS zawierając umowy licencyjne, w każdej z nich, w stosunku do wszystkich kontrahentów, stosuje jednakowe zasady odnoszące się do hologramowania nośników. Porozumienie zawarte przez ZAiKS i ZPAV w ocenie Prezesa Urzędu nie przystaje więc do praktyki polegającej na ograniczaniu dostępu do rynku lub eliminowania z rynku przedsiębiorców nie objętych porozumieniem. Nie wypełnia ono przesłanek koniecznych do orzeczenia zawarcia porozumienia z art. 5 ust. 1 pkt 6 ustawy antymonopolowej.
Wobec powyższego Prezes Urzędu nie stwierdził stosowania przez ZAiKS i ZPAV niniejszej praktyki.
Ad IV. Opis działań ZAiKS, które miałyby polegać na "uzależnieniu zawarcia umowy fonograficznej od poniesienia kosztu wytworzenia hologramu" w ocenie Prezesa Urzędu nie wyczerpuje przesłanek koniecznych do stwierdzenia praktyki polegającej na narzucaniu uciążliwych warunków umów przynoszących ZAiKS nieuzasadnione korzyści tj. nie wypełnia łącznie następujących przesłanek: uciążliwości warunku, narzucenia, oraz uzyskania nieuzasadnionych korzyści wynikających z narzuconego warunku umowy. Uzależnianie zawarcia umowy nie należy w ocenie Prezesa Urzędu traktować jako uciążliwego warunku umownego przynoszącego nieuzasadnione korzyści (naruszenie z art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy). Poprzez sam fakt uzależnienia zawarcia umowy ZAiKS bowiem nie uzyskuje korzyści. Korzyści mogą przynosić konkretne warunki umowy negocjowanej lub zawartej pomiędzy stronami.
Wobec powyższego Prezes Urzędu stwierdza, że opis praktyki nie wypełnia przesłanek naruszenia art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy antymonopolowej, w związku z tym, nie stwierdza się stosowania przez ZAiKS ww. praktyki.
Ad V. Zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych organem właściwym do zatwierdzania stawek wynagrodzeń jest Komisja Prawa Autorskiego, zwana dalej Komisją. Art. 108 § 3 prawa autorskiego mówi, że Komisja zatwierdza lub odmawia zatwierdzenia przedstawionych przez organizacje zbiorowego zarządzania tabel wynagrodzeń za korzystanie z utworów lub artystycznych wykonań objętych zbiorowym zarządzaniem.
Komisję powołuje Minister Kultury. W skład komisji wchodzą przedstawiciele organizacji zbiorowego zarządzania, stowarzyszenia twórców, artystów wykonawców, producentów, organizacje zrzeszające podmioty zajmujące się zawodowo korzystaniem z utworów oraz organizacje radiowe i telewizyjne. Ustawodawca stanął na stanowisku, że kwestia zatwierdzania tabel wynagrodzeń wymaga tak specjalistycznego przygotowania, że zadaniu temu może podołać tylko specjalnie w tym celu powołane ciało specjalistów.
Ponadto Prezes Urzędu rozpatrując wniosek w zakresie niniejszego zarzutu wziął pod uwagę stanowisko Sądu Antymonopolowego w kwestii właściwości orzekania przez Prezesa Urzędu w zakresie wysokości wynagrodzeń zatwierdzanych przez inny organ. Mutatis mutandis można zastosować rozstrzygnięcie w sprawie sygn. akt XVII Ama 11/01 gdzie Sąd Antymonopolowy uznał, iż Prezes Urzędu "nie ma kompetencji do kwestionowania taryf zatwierdzonych przez Prezesa URE (Urząd Regulacji Energetyki). Zatwierdzone taryfy są oceniane przez Prezesa URE pod względem zgodności z obowiązującym prawem, a w szczególności, czy wprowadzane tam stawki są kalkulowane w oparciu o koszty uzasadnione. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nie jest władny kwestionować zatwierdzonych w ten sposób taryf".
Należy stwierdzić, że prawo autorskie narzuca również pewne generalne wskazówki dotyczące ustalania kwestii wynagrodzeń. W szczególności tym wskazówkom (art. 110 prawa autorskiego) powinna podporządkować się Komisja Prawa Autorskiego badając okoliczności dotyczące zatwierdzania konkretnej tabeli wynagrodzeń.
W opinii sporządzonej dla potrzeb niniejszego postępowania czytamy, że przepisy prawa autorskiego (art. 110) nie zakazują ustalania stawek minimalnych przez organizacje zbiorowego zarządzania (w przypadku niniejszego postępowania przez ZAiKS). Za dopuszczalne należy uznać bowiem kalkulowanie wynagrodzenia, które by w optymalnym stopniu uwzględniało interesy podmiotów reprezentowanych. Niezgodne z prawem autorskim byłoby ustalanie w stosunkach umownych zasad wynagradzania, które byłyby mniej korzystne niż zatwierdzone stawki zawarte w tabeli wynagrodzeń przez Komisję Prawa Autorskiego. Zgodnie z art. 109 prawa autorskiego postanowienia umów mniej korzystne dla twórców niż wynikałoby to z tabel są nieważne a ich miejsce zajmują odpowiednie postanowienia tych tabel.
W związku z tym, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy Prezes Urzędu uznał, że nie jest właściwym organem w sprawie orzekania, co do wysokości stawek wynagrodzeń wynikających z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych i w związku z tym postępowanie w tym zakresie umorzył. [...]