Opinia w sprawie: Obszary metropolitalne: konsekwencje społeczno-gospodarcze dla przyszłości Europy.
Dz.U.UE.C.2004.302.101
Akt nienormatywny(2004/C 302/20)
(Dz.U.UE C z dnia 7 grudnia 2004 r.)
Dnia 15 lipca 2003 r. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny postanowił na podstawie art. 29 ust. 2 regulaminu wewnętrznego sporządzić opinię z inicjatywy własnej w następującej sprawie: Obszary metropolitalne: konsekwencje społeczno-gospodarcze dla przyszłości Europy.
Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej, Spójności Gospodarczej i Społecznej, której powierzono przygotowanie prac Komitetu w tej sprawie, sporządziła swą opinię dnia 8 czerwca 2004 r. Sprawozdawcą był Joost van IERSEL.
Na 410 sesji plenarnej w dniach 30 czerwca - 1 lipca 2004 r. (posiedzenie z dnia 1 lipca 2004 r.) Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny 129 głosami za przy 2 głosach wstrzymujących się przyjął następującą opinię:
1.1 W niniejszej opinii EKES pragnie zwrócić uwagę na znaczenie obszarów metropolitalnych w Europie w kontekście polityki regionalnej Unii Europejskiej.
1.2 Zarówno gospodarcze, jak i demograficzne znaczenie obszarów metropolitalnych dla przyszłości Europy jest doniosłe. Stają one przed całym szeregiem poważnych wyzwań. Dotychczas jednak ani Unia, ani żadna z jej instytucji nie okazała w sposób konkretny zainteresowania tym tematem.
1.3 EKES opowiada się za tym, by problematyka gospodarczego, społecznego i ekologicznego rozwoju europejskich obszarów metropolitalnych była stale obecna w pracach Wspólnoty. Niezbędne w tym celu jest gromadzenie danych w skali wspólnotowej, wprowadzenie systemu wymiany informacji poprzez Eurostat, jak również odpowiednio ukierunkowana uwaga Komisji.
1.4 W interesie Unii Europejskiej leży podjęcie na ten temat dyskusji na szczeblu europejskim w nawiązaniu do krajowych debat o perspektywicznym zagospodarowaniu obszarów metropolitalnych oraz pogłębiona analiza korzyści, jakie wyniknąć mogą z zaangażowania w tę kwestię Unii. EKES zwraca ponadto uwagę na bezpośrednie powiązanie istniejące między rolą europejskich obszarów metropolitalnych a strategią lizbońską. Powodzenie strategii lizbońskiej zależy bowiem w dużej mierze od sposobu, w jaki jej cele zostaną zrealizowane w obszarach metropolitalnych.
1.5 Dlatego też EKES opowiada się za tym, by równolegle ze stworzeniem forum spotkań między obszarami metropolitalnymi a Komisją kwestia ta została również poddana dyskusji na forum Rady ds. Konkurencyjności oraz nieformalnej Rady ds. Gospodarki Przestrzennej i Urbanistyki.
2.1 Współczesny świat szybko się zmienia. Wszędzie stykamy się z nowymi zjawiskami gospodarczymi, technologicznymi i społecznymi, które nie tylko mają poważny wpływ na przemysł, usł ugi i rynek pracy, ale również na kontekst przestrzenny oraz na społeczeństwo, a co za tym idzie - również na sposób rządzenia państwami i regionami.
2.2 Przedmiotem niniejszej opinii są obszary metropolitalne, czyli wielkie aglomeracje miejskie i ich strefy oddziaływania gospodarczego; EKES postanowił zainteresować się nimi z trzech głównych powodów: otóż ogniskują się w nich szybkie przemiany, mają one walny udział w europejskiej strategii rozwoju i wreszcie współpracują one z wieloma innymi, mniejszymi przodującymi ośrodkami w Unii Europejskiej.
2.3 Obszar metropolitalny składa się z centrum w postaci pojedynczego miasta lub aglomeracji miejskiej oraz z peryferii w postaci sąsiednich gmin, z których znaczna część czynnych zawodowo mieszkańców codziennie dojeżdża do pracy do centrum. Pojęcie obszarów metropolitalnych jest więc bliskie pojęciu rejonu zatrudnienia (ang. employment area) lub funkcjonalnego regionu miejskiego(1). Uwzględnia ono obecność obszarów peryferyjnych, silnie związanych z centrum i bezpośrednio uzależnionych w swym rozwoju od jego wzrostu. Obszary metropolitalne rozciągają się na przestrzenie, których pokonanie może wymagać godziny. Obejmują zarówno tereny miejskie, jak i wiejskie.
2.4 Obszar pretendujący do miana obszaru metropolitalnego powinien posiadać pewną minimalną liczbę mieszkańców(2) lub miejsc pracy. Tak samo niezbędne jest pewne minimalne natężenie migracji dom - praca między gminą peryferyjną a centrum, aby tę pierwszą można było zaliczyć do obszaru metropolitalnego(3). W praktyce te minimalne progi ustalano arbitralnie i w konsekwencji mają one różne znaczenie. Brak jednolitej definicji na szczeblu europejskim utrudnia porównania międzynarodowe.
2.5 W ciągu ostatniego dziesięciolecia wyłonił się nowy rodzaj obszarów metropolitalnych. Kilka aglomeracji funkcjonujących jako sieć, których rejony zatrudnienia nakładają się na siebie, tworzy razem wieloośrodkowy obszar metropolitalny. Do grupy tej należy np. okręg Randstad (7 mln mieszkańców), region Ren-Ruhra (11 mln mieszkańców), region Wiedeń- Bratysława (4,6 mln mieszkańców), region Oresund (2,5 mln mieszkańców) czy Lille z okolicami (1,9 mln mieszkańców)(4).
2.6 Zależnie od znaczenia obszarów metropolitalnych i pełnionej przez nie funkcji, ich zasięg oddziaływania może być regionalny, krajowy, europejski lub globalny. Ocenia się, że w rozszerzonej Unii Europejskiej istnieje około 50 obszarów metropolitalnych liczących ponad milion mieszkańców.
2.7 Należy zaznaczyć, że obszary metropolitalne stanowiące przedmiot niniejszej opinii obejmują obszary i realia społeczno-gospodarcze nie pokrywające się z europejskimi regionalnymi podziałami administracyjnymi z systemu "regionów" NUTS (Nomenklatura Jednostek Terytorialnych do celów Statystycznych), stosowanego dla celów urzędowych przez EUROSTAT oraz instytucje europejskie. Pojęcie regionu administracyjnego w Europie jest szczególnie niejasne. Poza rzadkimi wyjątkami granice geograficzne tych regionów są albo szersze, albo węższe niż granice obszarów metropolitalnych(5). W rezultacie podział na regiony administracyjne jest nieprzydatny dla potrzeb analizy i porównań zmian społeczno-gospodarczych w obszarach metropolitalnych na szczeblu europejskim.
2.8 W lutym 2004 r. Komisja Europejska ogłosiła trzeci raport na temat spójności. Otwiera on nowe perspektywy w debacie o polityce regionalnej i postępie gospodarczym; to samo dotyczy rozwoju przestrzennego i rozwoju miast. Jeśli chodzi o przyszłość, trzeci raport uściśla związek między polityką regionalną a strategią lizbońską. Konkurencyjność, obok polityki spójności oraz polityki współpracy terytorialnej i zatrudnienia, stanie się trzecim filarem polityki regionalnej. W tym kontekście trzeci raport podkreśla w szczególności rolę miast i wielkich aglomeracji.
2.9 Nowe podejście i nowe pomysły są głównie efektem globalizacji, powstawania jednolitego rynku (w tym w nowych Państwach Członkowskich) oraz strategii lizbońskiej. Oczywiście, dla obszarów metropolitalnych wyzwanie stanowi nie tylko polityka regionalna, ale także polityka przemysłowa, wiedza, transport i sieci europejskie, rozwój zrównoważony i jakość życia.
2.10 Zwiększone zainteresowanie kwestią "odrodzenia miast" narasta na całym świecie. Jest to aktualny temat w większości Państw Członkowskich Unii.
2.11 Sytuacja obszarów metropolitalnych i kwestia zarządzania nimi nigdy nie stanowiły przedmiotu pogłębionej analizy na szczeblu Unii Europejskiej. W rezultacie nie stanowiły one nigdy odrębnego przedmiotu polityki wspólnotowej. EKES uważa, że nadszedł czas, aby pogłębić analizę i rozważyć, jakie korzyści dla mieszkańców i dla całej Unii Europejskiej przynieść może dobre współzarządzanie regionami przez wszystkie zainteresowane podmioty na tych obszarach. Analiza sytuacji obszarów metropolitalnych może być owocna tylko jeżeli zostanie oparta na wiarygodnych danych liczbowych, porównywalnych na szczeblu europejskim. Tymczasem danych takich zdecydowanie brakuje. EKES uznaje zatem, że Unia Europejska powinna zająć się ich wypracowaniem.
3.1 Ponad trzy czwarte ludności Europy żyje w strefach miejskich i podmiejskich. Między strategią lizbońską a obszarami metropolitalnymi zachodzi bezpośredni związek. Znacząca część czynników, od których zależy przyszła konkurencyjność Europy, skupia się w tych strefach. Innowacje i informacje powstające w obszarach metropolitalnych promieniują z nich na inne miasta europejskie. Rozkwit obszarów metropolitalnych jest warunkiem koniecznym rozwiązania problemów spójności społecznej i terytorialnej, które powstają na ich własnych obszarach i w innych europejskich miastach lub regionach.
3.2 Podobnie jak na całym świecie, obszary metropolitalne w Europie stoją przed szeregiem poważnych wyzwań. Należą do nich: globalizacja związana z procesem integracji światowych rynków towarów, usług, kapitałów, wiedzy oraz wykwalifikowanej i niewykwalifikowanej siły roboczej i powodująca przyspieszone przemiany ich systemów produkcji; wymóg rozwoju zrównoważonego, nakazujący roztropne gospodarowanie zasobami naturalnymi; spójność społeczna; jakość życia i wreszcie spójność terytorialna.
3.2.1 W wielu przypadkach miasta i obszary metropolitalne z powodzeniem przebudowują swe struktury gospodarcze, społeczne i instytucjonalne. Dzieje się tak w silnych regionach miejskich - ośrodkach krajowych i międzynarodowych sieci komunikacyjnych, obsługiwanych przez wszystkie rodzaje szybkiego transportu i telekomunikacyjne sieci szerokopasmowe, w których gospodarka od dłuższego czasu opiera się na zróżnicowanej działalności, w tym zwłaszcza na usługach na wysokim poziomie dla ludności i przedsiębiorstw. Wspaniałych przykładów tej ewolucji dostarczają również do niedawna jeszcze podupadłe tradycyjne regiony przemysłowe. Lille, Barcelona lub Bilbao są ilustracją tego procesu restrukturyzacji.
3.2.2 Podobne procesy zachodzą obecnie w dziesięciu nowych Państwach Członkowskich Unii. Dotyczy to w szczególności obszarów metropolitalnych Warszawy, Pragi i Budapesztu.
3.3 Od wielu lat wspólnotowa polityka regionalna dąży do poprawy warunków wzrostu, zatrudnienia i konkurencyjności najsłabiej rozwiniętych regionów. W tym właśnie celu powstawały specjalne programy i wprowadzono złożony system podziału zasobów finansowych. Dzięki tej właśnie polityki wspólnotowej w większości przypadków regiony te poczyniły istotne postępy gospodarcze.
3.4 W konsekwencji zainteresowanie regionami europejskimi ograniczyło się do regionów korzystających z funduszy strukturalnych.
3.5 Nie sposób jednak ignorować korzystne i niekorzystne zmiany gospodarcze i społeczne, które nastąpiły w innych regionach. EKES uważa, że również i one winny stanowić przedmiot pogłębionej analizy na szczeblu europejskim. Analizy tej dokonać należy w perspektywie dyskusji nad trzecim raportem na temat spójności regionalnej, który ma otworzyć nowe ścieżki refleksji. Może ona także ułatwić nam zrozumienie obecnie przebiegających zmian gospodarczych i ich wpływu na dostosowanie społeczeństw oraz warunki życia i pracy. Analiza taka może wreszcie umożliwić takie dostosowanie niektórych działań polityki wspólnotowej, by wspierały one odpowiednio niektóre kierunki rozwoju i potrzeby regionów, w tym i obszarów metropolitalnych.
3.6 Ważne jest, aby wszędzie - zarówno w państwach scentralizowanych, jak i zdecentralizowanych - prowadzono debatę na temat nowej równowagi, jaką należy osiągnąć pomiędzy centralizacją a decentralizacją. Władze publiczne rozważają nowe podejścia, zarówno oddolne (bottom-up), jak i odgórne (top-down). Oczywiście trudno często wdrożyć te procesy ze względu na ciężar tradycji administracyjnych i utrwalonych interesów w danych regionach. Pomimo istniejących tu i ówdzie przeszkód instytucjonalnych niezaprzeczalna jest mimo wszystko tendencja do uznania konieczności zintegrowanego zarządzania obszarami metropolitalnymi w imię powodzenia i dobrobytu obywateli i przedsiębiorstw.
3.7 Wśród europejskich obszarów metropolitalnych łatwo można wyróżnić kilka kategorii. Z jednej strony mamy wielkie obszary metropolitalne, jak Londyn, Paryż, rejon Renu i Ruhry, Randstad czy Madryt, o ludności przekraczającej 5 milionów mieszkańców, z drugiej strony istnieje szereg obszarów metropolitalnych mniej znaczących, ale często zamożnych i ze znacznym potencjałem rozwoju i wielkimi ambicjami. Dotyczy to obszarów metropolitalnych otaczających stolice i wielkie ośrodki gospodarcze w prawie wszystkich Państwach Członkowskich.
3.8 Jak już wcześniej powiedziano, niektóre z tych ośrodków gospodarczych niedawno jeszcze chyliły się ku upadkowi. Ich odrodzenie jest owocem wspólnych wysiłków podmiotów prywatnych i publicznych działających w regionie. Należy dodać, że obszary metropolitalne nowych Państw Członkowskich obecnie przeżywają istotne przemiany, dążąc do zdobycia względnej przewagi konkurencyjnej na rynkach międzynarodowych.
3.9 Wzrost liczby tych stref daje się odczuć na szczeblu europejskim. Wokół projektu "Regiony przyszłości" od 2003 roku skupia się grono niemieckich obszarów metropolitalnych. W 2003 roku rząd brytyjski zaprosił właściwe regiony do wyznaczenia strategii rozwoju w kierunku konkurencyjności na skalę międzynarodową. Rząd duński z zaangażowaniem wspiera obecną inicjatywę spektakularnej współpracy transgranicznej między Kopenhagą a Malmö (Szwecja), mającą na celu stworzenie znaczącego ośrodka gospodarczego w rejonie Morza Bałtyckiego. W Holandii świeżym zjawiskiem jest promocja Randstad jako obszaru metropolitalnego na skalę międzynarodową. Wyrazem tej samej ambicji jest program zagospodarowania Barcelony i Bilbao w Hiszpanii. Przykłady można by mnożyć.
3.10 W Państwach Członkowskich regionalizacja pojawia się stopniowo, wpływając w sposób widoczny na organizację zarządzania obszarami metropolitalnymi oraz na ich zdolność do generowania rozwoju gospodarczego. Jednocześnie niektóre rządy odgrywają również aktywną rolę w rozwoju gospodarczym wielkich miast. Znamienny tego przykład stanowi podjęta przez rząd brytyjski inicjatywa powołania zespołu roboczego, w ramach którego przedstawiciele ośmiu głównych ośrodków miejskich, tzw. Core Cities, dziewięciu regionalnych agencji rozwoju i szeregu resortów rządowych pracowali nad programem działań na rzecz polepszenia wyników gospodarczych obszarów metropolitalnych, a w konsekwencji także konkurencyjności całego kraju(6). We Francji z kolei po ogłoszeniu raportu o miastach europejskich(7) rzą d sformułował ogólnokrajową strategię mającą na celu wzmocnienie oddziaływania francuskich metropolii na szczeblu europejskim(8).
3.11 Najnowsza historia pokazuje, że żyjemy w okresie pojawiania się nowego podejścia do rozwoju wielkich obszarów miejskich. Struktury konsultacyjne zajmujące się tym problemem istnieją jeszcze co najwyżej na szczeblu krajowym. Jednocześnie z państwowymi strukturami konsultacyjnymi powstają jednak inicjatywy na rzecz promowania platform skupiających głównych aktorów rozwoju miejskiego. Należą do nich Eurocities, skupione głównie wokół tematu społeczeństwa opartego na wiedzy, oraz nowsza struktura - METREX (The Network of European Metropolitan Regions and Areas). Na ogół kontakty i spotkania są organizowane nieregularnie, choć stwierdza się, że klimat dla powstawania inicjatyw o bardziej zorganizowanej strukturze jest korzystny.
4.1 Metropolizacja charakteryzuje się wzrostem liczby wielkich aglomeracji oraz narastającą koncentracją na ich terenie ludności, różnych form działalności oraz produkcji bogactw; przestrzeń geograficzna, w której procesy te się rozgrywają, wciąż się rozrasta, przy czym jej granice pozostają niejasno zarysowane. Przemianom tym towarzyszy często fragmentacja społeczna i przestrzenna (segregacja społeczna, specjalizacja przestrzenna, przestępczość i poczucie braku bezpieczeństwa). W odróżnieniu od miasta metropolia nie ma własnych władz. Problemy, którym musi stawić czoła, rozwiązywać trzeba na drodze negocjacji między licznymi podmiotami. Fragmentacja przestrzenna może spowalniać i utrudniać inwestycje - zarówno publiczne, jak i prywatne. Dlatego też polityka regionalna dążąca do ograniczenia fragmentacji przestrzennej, starając się godzić zarządzanie obszarami metropolitalnymi z trwającymi aktualnie procesami, może tu odegrać zbawienną rolę. Pozytywnych przykładów tego typu dostarczają Barcelona i Stuttgart. Z realizowanych tam działań wynika, że społeczeństwo obywatelskie również odgrywa znaczącą rolę.
4.2 Proces globalizacji: procesy i tendencje kształtujące europejskie regiony wielkomiejskie nabierają coraz bardziej charakteru globalnego. Wielkie miasta europejskie są węzłami światowej sieci ciągle ewoluujących obszarów metropolitalnych. Nowy Jork, Londyn, Tokio, Hong Kong, ale także Frankfurt, Paryż, Randstad, Bruksela, Mediolan czy Madryt odgrywają tu znaczącą rolę. Te obszary metropolitalne wyznaczają kierunki rozwoju gospodarki światowej dzięki instytucjom międzynarodowym, bankom, korporacjom międzynarodowym, które mają w nich swoje ośrodki zarządzania i kontroli, a także dzięki technologiom informacji i komunikacji. W najbliższych latach do tej światowej sieci dołączą również największe metropolie azjatyckie.
4.3 Proces "europeizacji": interaktywny proces dostosowywania polityki gospodarczej, społecznej, ochrony środowiska i zagospodarowania przestrzennego do integracji europejskiej i rozszerzenia UE. Wciąż trwające tworzenie jednolitego rynku, wprowadzenie euro i rozszerzenie będą jeszcze długo i silnie oddziaływać na rozmieszczenie aktywności gospodarczej na terytorium Europy. W miarę zaniku granic państwowych narasta naturalna tendencja do wzmacniania kontynentalnych ośrodków gospodarczych. Stopniowy rozwój ośrodków międzyregionalnych, a niekiedy i transgranicznych (Kopenhaga- Malmö, Limburgia holenderska - Limburgia belgijska - Akwizgran, aglomeracja Lille na pograniczu francusko-belgijskim) pokazuje, że rozwój gospodarczy coraz bardziej ignoruje historyczne i nierzadko sztuczne granice polityczne i administracyjne.
4.4 Obszary metropolitalne są głównymi ośrodkami badań, innowacji i tworzenia nowych rodzajów aktywności. Skupiają się w nich branże o wysokiej wartości dodanej, w szczególności usługi dla przedsiębiorstw. Pierwszorzędną rolę odgrywają w nich również technologie informacyjne i komunikacyjne. Dynamika gospodarcza konkretyzuje się głównie w regionach obszarów metropolitalnych, które są czołowymi centrami innowacji, społeczeństwa opartego na wiedzy oraz kształcenia.
4.5 Strefy te są połączone między sobą wszystkimi rodzajami sieci fizycznych i wirtualnych, w zależności od rozmiaru i znaczenia ośrodków gospodarczych w poszczególnych regionach. Proces ten stale zwiększa swój zasięg i natężenie. Europejska polityka sieci transportowych (Transport European Networks) słusznie sprzyja rozwojowi tych sieci, jak również liberalizacji sektora lotniczego.
4.6 Szczególne znaczenie ma strategia lizbońska, zakładająca budowę konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy z uwzględnieniem spójności społecznej i wymogów rozwoju zrównoważonego. Jej realizacja mogłaby stanowić kolejne zadanie dla obszarów metropolitalnych.
4.7 Nowe zadania wynikają po części ze wzrastającego znaczenia sieci w społeczeństwie; zmieniają one podstawy pomyślności materialnej, przyciągają nowe inwestycje i owocują nowymi podejściami do kształcenia młodzieży oraz generalnie do rynku pracy. Narastające ostatnio zainteresowanie miastami i metropoliami wiąże się również z zastosowaniem nowoczesnych technologii, w szczególności technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz szerokopasmowych sieci internetowych, które mają poważny wpływ na życie jednostek i przedsiębiorstw. Technologie informacyjne i komunikacyjne mają obecnie ogromny wpływ na struktury produkcji i usług; w konsekwencji wpływają także na zagospodarowanie przestrzenne, rozwój miast i obszarów metropolitalnych.
4.8 Międzynarodowy przepływ inwestycji, mobilność kadry naukowej i wzajemne kontakty między uniwersytetami, uczelniami technicznymi i sektorem prywatnym będą wpływać na kształtowanie się tzw. klastrów gospodarczych, jak w znanym modelu "Porter Diamond". Jest to bardzo ważna podstawa dla "społeczeństwa sieciowego" (network society), w którym obszary metropolitalne odgrywają pierwszorzędną rolę.
4.9 Obszary metropolitalne są również ważnymi ośrodkami kulturalnymi, turystycznymi i rozrywkowymi. Ich ogromne dziedzictwo jest znaczącym elementem ich historii i tożsamości. Uniwersytety, biblioteki, muzea, teatry, opery, sale koncertowe to miejsca kluczowe dla zachowania i upowszechniania kultury europejskiej. Odgrywają one ważną rolę w tworzeniu i rozpowszechnianiu kultury. Tak samo w obszarach metropolitalnych odbywają się najważniejsze imprezy sportowe i koncerty muzyczne, na które przychodzą tłumy.
4.10 Kosmopolityczny charakter obszarów metropolitalnych jest bardzo ważnym czynnikiem rozwoju branży medialnej. Metropolie to miejsce rozkwitu przemysłu medialnego (prasa, wydawnictwa, radio, telewizja, filmy, wideo, reklama, telekomunikacja) i w ogóle branż twórczych.
4.11 Podmioty i grupy interesu społeczno-gospodarcze oraz organizacje kulturalne starają się współtworzyć nowe procesy integracji i udziału. Obok władz publicznych w dynamice miast bardzo ważną rolę odgrywa społeczeństwo obywatelskie. W wielu przypadkach powodzenie danego obszaru metropolitalnego w znacznym stopniu wynika ze współpracy i z interakcji środowisk publicznych i prywatnych.
4.12 Współpraca i interakcja środowisk publicznych i prywatnych mają decydujące znaczenie dla obszarów metropolitalnych. Doświadczenie pokazuje, że wielkie jednostki terytorialne stanowią dla nich lepsze pole do działania niż szczebel ogólnokrajowy. Obszary metropolitalne są generalnie odpowiednim szczeblem dla określenia - w drodze współpracy między wszystkimi zainteresowanymi podmiotami - celów zagospodarowania regionu miejskiego i wdrożenia środków koniecznych do ich osiągnięcia.
4.13 W przeciwieństwie do tendencji obserwowanej w Stanach Zjednoczonych, europejskie miasta rozwijają się obecnie jednocześnie jako miasta i jako aglomeracje. Centra miast cały czas spełniają rolę głównego ośrodka aktywności i miejsca spotkań. Obszary metropolitalne odgrywają także pierwszorzędną rolę w umacnianiu europejskiego modelu społecznego.
4.14 Gospodarka europejska znajduje się obecnie na ważnym etapie przejściowym, połączonym z procesem rozszerzenia i integracji jednolitego rynku. Owocem tego procesu jest zarazem konkurencja i współpraca pomiędzy poszczególnymi obszarami, w tym pomiędzy obszarami metropolitalnymi. Odgrywają one kluczową rolę w tych złożonych interakcjach. Nieobecność władz publicznych na szczeblu obszarów metropolitalnych utrudnia określanie i wprowadzanie w życie konkurencyjnych strategii rozwoju gospodarczego, a także działań partnerskich.
5.1 Wielkie miasta zdecydowanie poważniej niż inne obszary przeżywają trudności związane ze brakiem spójności społecznej i nierównowagą terytorialną. Obszary metropolitalne mogą służyć za wzór przywracania równowagi społecznej i terytorialnej w Unii Europejskiej. W każdym jednak przypadku warunkiem zmiany na lepsze jest zapewnienie im zrównoważonego rozwoju gospodarczego.
5.2 Każdy obszar metropolitalny ma swoje własne cechy charakterystyczne. Jeśli jednak pominąć różnice związane z kulturą i poziomem rozwoju społecznego i gospodarczego, w całej Europie obserwuje się podobne zjawiska. Na szczęście w większości przypadków czynniki publiczne i prywatne są coraz bardziej świadome konieczności polepszenia warunków życia i pracy wszystkich obywateli. Należy jednakże przyznać, że często do przebycia pozostaje jeszcze długa droga.
5.3 Gdy restrukturyzacja gospodarcza już się dokonała lub właśnie trwa, przejście z jednego cyklu gospodarczego do drugiego owocuje znacznym bezrobociem, dotykającym w szczególności osób młodych lub po 50. roku życia. Proces ten dotyka szczególnie obszarów metropolitalnych. Należy również podkreślić, że prowadzi on często do powstawania całkowicie nowych rodzajów działalności, które tworzą miejsca pracy lepiej dostosowane do wymogów przyszłości.
5.4 Restrukturyzacja gospodarcza wiąże się także z przenoszeniem w inne miejsca istniejących przedsiębiorstw; dotyczy to w szczególności branż pracochłonnych i może powodować poważne bezrobocie strukturalne w regionach uzależnionych od jednej gałęzi przemysłu. Zjawisko to zachodzi także nierzadko w obszarach metropolitalnych, które zresztą mają nierzadko zdolność przystosowania się do zmian bazy rozwoju gospodarczego. W procesie modernizacji tego typu miewamy do czynienia z przekształcaniem dawnych ośrodków przemysłu ciężkiego w strefy usług i zaawansowanych technologii, na przykład w regionach Bilbao, Lille czy Renu i Ruhry.
5.5 Unia ma do czynienia z rosnącym napływem imigrantów z państw trzecich. Mimo że istnieją znaczące różnice w sposobie, w jaki państwa i miasta integrują imigrantów, Europa jako całość musi niezaprzeczalnie stawić czoła ogromnemu wyzwaniu w tej dziedzinie. Obszary metropolitalne są tego doskonałym przykładem. EKES apelował wielokrotnie w swoich opiniach, by Unia wypracowała wspólne przepisy prawne w dziedzinie imigracji i azylu. Unia będzie nadal przyjmować nowych imigrantów gospodarczych ze względów demograficznych, społecznych i powiązanych z zatrudnieniem(9). Będą to zarówno osoby o wysokich jak i o niskich kwalifikacjach. Wspólnotowe przepisy prawne powinny wspierać imigrację legalną i powstrzymywać nielegalną. Unia ponadto sprzyjać integracji imigrantów w społeczeństwie, do którego przybywają, i zapobiegać ich dyskryminacji(10).
5.6 W wielu miastach i obszarach metropolitalnych powstają duże skupiska imigrantów mających ogromne trudności ze zdobyciem dobrych miejsc pracy w związku z brakiem kwalifikacji zawodowych, słabą znajomością języka, dyskryminacją społeczną i brakiem polityki integracyjnej. Sytuacja taka prowadzi do nierówności w zakresie dochodów, a w konsekwencji i w dostępie do mieszkań i usług publicznych, w tym edukacji i zdrowia. Należy zwrócić większą uwagę na ubogie dzielnice, silnie dotknięte tym problemem.
5.7 Rozrost obszarów metropolitalnych pociąga często za sobą wzrost nierówności społecznych i pogłębienie nierównowagi przestrzennej. Słabsze ekonomicznie grupy społeczne, w tym wielu młodych bezrobotnych oraz osób starszych o niskich dochodach, skupiają się w niektórych dzielnicach charakteryzujących się wieloma wadami. Wykluczenie społeczne tych grup i niewystarczająca jakość usług publicznych w tych dzielnicach nabierają cech błędnego koła, przekształcając je w pułapki, z których ucieczka jest właściwie niemożliwa. Czynniki wykluczenia społecznego w miastach często kumulują się nawet pomimo wieloletnich prób rewaloryzacji tych podupadłych dzielnic. Warunkiem powodzenia takich wysiłków jest podjęcie ich na szeroką skalę i koordynacja na szczeblu całego obszaru metropolitalnego.
5.8 Bezpieczeństwo w obszarach metropolitalnych często staje się przedmiotem poważnej troski, poważnie wpływając na spójność społeczną i zrównoważony rozwój. Paradoksalnie, atuty i cechy demograficzne obszarów metropolitalnych zwiększają jednocześnie ryzyko, na które są one wystawione. Z jednej strony, ich sprawności systemowej zagrozić może dowolny incydent uderzający w jeden z ich żywotnych składników związany z minimalnym choćby naruszeniem prawa i bezpieczeństwa publicznego. Z drugiej strony cechy obszarów metropolitalnych sprzyjają ruchliwości ludzi i towarów, co z kolei ułatwia rozwój działalności nielegalnej, powiązanej z ogólnokrajowymi lub międzynarodowymi siatkami przestępczymi. Mogą one ułatwiać działanie grupom bojówkarskim, zapewniając im anonimowość, logistykę i bazę rekrutacyjną. Newralgiczne centra obszarów metropolitalnych są głównymi celami nowych form terroryzmu. W aktualnym kontekście międzynarodowym tendencje te budzą poważne obawy.
5.9 Ochrona środowiska i poszanowanie wymogów rozwoju zrównoważonego to kolejne wyzwania, przed którymi stają obszary metropolitalne. Muszą one wypełniać zobowiązania międzynarodowe: protokół z Kioto, Agendę 21, Traktat z Maastricht, wspólnotowy program rozwoju zrównoważonego z roku 1993 i 1998. Muszą w tym celu usuwać sprzeczności między rozwojem gospodarczym a ochroną środowiska, czemu sprzyjać może - zwiększając jednocześnie efekt - organizowanie rozwoju miasta (systemy transportu, tworzenie siedlisk zwierząt, gospodarowanie odpadami i ściekami, walka z hałasem, ochrona zabytkowego centrum, ochrona dziedzictwa naturalnego i rolnego itp.).
5.10 Szybki wzrost niektórych obszarów metropolitalnych, związany z rozszerzeniem i intensyfikacją ich gospodarek, stanowi wyzwanie dla infrastruktury oraz transportu publicznego i prywatnego. Przeciążenie infrastruktury wymaga zastosowania zaawansowanych rozwiązań technologicznych zarówno ze względów ekologicznych, jak i gospodarczych. Każda polityka ekologiczna powoduje wzrost kosztów dla sektora prywatnego i publicznego. Generalnie finanse publiczne są niewystarczające, a osiągnięcia tzw. partnerstw publicznoprywatnych są dotychczas skromne.
5.11 Problemy w obszarach metropolitalnych stają się poważniejsze, gdy zarządzanie administracyjne tych stref nie nadąża za rytmem rozwoju gospodarczego i wzrostem ludności, liczby mieszkań i liczby codziennych przejazdów na trasie dom-praca. W obszarach metropolitalnych administracja jest często przestarzała, co utrudnia jej prawidłowe funkcjonowanie, a w rezultacie i wdrażanie skutecznej polityki gospodarczej. Dobra koordynacja między administracją a podmiotami gospodarczymi, czy mówiąc szerzej między sektorem publicznym a prywatnym, jest nieodzownym warunkiem dobrego zarządzania obszarami metropolitalnymi.
5.12 Sytuacje w tym względzie bywają bardzo różnorodne. Niekiedy obszar metropolitalny bywa mniejszy od jednostki administracyjnej, do której przynależy. Częściej jednak rozciąga się na kilka jednostek administracyjnych. Niemal zawsze obejmuje wiele gmin lub podobnych jednostek. Większość władz publicznych (regionalnych i państwowych) uznaje tę sytuację za fakt, a nie za temat do dyskusji.
5.13 Każdy rząd wprowadza swoje metody poszukiwania rozwiązań. Wielkie miasta próbują wymieniać doświadczenia, ale na szczeblu unijnym za mało jest konsultacji i wymiany informacji, by można było promować porównania lub dobre praktyki.
5.14 O ile opisane powyżej zjawiska są wspólnymi cechami obszarów metropolitalnych, olbrzymie różnice występują w sposobach radzenia sobie z nimi przez poszczególne metropolie. Wiele regionalnych organów władzy publicznej, na ogół wspieranych przez rząd centralny i współpracujących ze zorganizowanym społeczeństwem obywatelskim, stara się wpływać na bieg wydarzeń i tworzyć nowe, przyszłościowe modele. Realizacja takiej polityki poprawia warunki społeczno-gospodarcze, podnosząc zdecydowanie konkurencyjność i dostosowanie społecznie tych regionów. Unia Europejska powinna wykorzystać te przykłady jako materiał do konsultacji w celu ustalenia najlepszych praktyk oraz przeprowadzenia debaty na temat sposobu, w jaki ona sama mogłaby poprawić sytuację, biorąc pod uwagę środki, jakimi dysponuje.
6.1 Europejski system statystyczny w swoim rozwoju dostosowywał się do potrzeb polityk wspólnotowych. Na przykład dzięki Wspólnej Polityce Rolnej znamy liczbę bydła i świń w poszczególnych regionach. Nie wiemy jednak, jakie jest zatrudnienie lub wartość dodana w poszczególnych branżach gospodarki w wielkich miastach ani jakie są strefy ich wpływów gospodarczych; jest to wynik braku polityki w tej dziedzinie, ale także skąpych środków, jakie Europa do niedawna poświęcała na statystykę miast. Komórka Eurostatu zajmująca się problemami miast i regionów zatrudnia zaledwie 5 osób. Środki, jakimi dysponuje Eurostat, są niewspółmierne do wagi zadań tej instytucji.
6.2 Porównawcze badania społeczno-gospodarcze regionów metropolitalnych na całym obszarze Wspólnoty, prowadzone przez organy zajmujące się rozwojem gospodarczym i promocją regionów, uczelnie, konsultantów czy Komisję Europejską mają często charakter zaledwie nieprecyzyjnych, niepełnych opisów. Opierają się one bowiem na statystykach regionalnych publikowanych przez Eurostat. Zaletą tych danych jest to, że są one gromadzone na podstawie definicji statystycznych ujednoliconych na szczeblu europejskim. Mają one jednak i poważną wadę: otóż podział na regiony stosowany przez Eurostat zgodnie z systemem NUTS (Nomenklatura Jednostek Terytorialnych do celów Statystycznych) jest zlepkiem krajowych podziałów administracyjnych. Podziały te odpowiadają historii politycznej i administracyjnej poszczególnych państw. Z nielicznymi wyjątkami są one geograficznie niedostosowane do uchwycenia i wiarygodnego porównywania gospodarczych, społecznych i ekologicznych realiów obszarów metropolitalnych na szczeblu europejskim. Nie w tym celu powstał bowiem system NUTS.
6.3 Jak widać, statystyki Eurostatu nie pozwalają na śledzenie danych o ludności, aktywności, bezrobociu czy produkcji obszarów metropolitalnych, a co za tym idzie - na wiarygodne szacowanie i porównywanie takich strategicznych wielkości jak stopa przyrostu naturalnego, wytwarzanej wartości dodanej, zatrudnienia, bezrobocia czy jednostkowej wydajności pracy. Analiza wyników badań na temat tak zwanych regionów metropolitalnych wykonanych przez prywatnych konsultantów lub przez państwowe instytucje publiczne wykazuje, że brak wiarygodnych danych porównywalnych w płaszczyźnie geograficznej może prowadzić nie tylko do błędnych, ale czasem wręcz sprzecznych wniosków dotyczących zmian społeczno-gospodarczych "zaobserwowanych" w europejskich regionach metropolitalnych (na przykład w zakresie dynamiki wydajności w danym regionie).
6.4 Brak danych o dynamice społeczno-gospodarczej regionów i obszarów metropolitalnych w Europie jest niebezpieczny z dwóch głównych powodów:
6.4.1 Obszary metropolitalne są kołami zamachowymi wzrostu gospodarczego. Rozwijająca się w nich aktywność gospodarcza oraz wynikające stąd korzyści rozprzestrzeniają się następnie po pozostałych ośrodkach miejskich w danym państwie. Aby móc jak najlepiej wykorzystać ograniczenia i szanse związane ze zmianami w otoczeniu międzynarodowym, obszary metropolitalne powinny mieć dostęp do regularnie aktualizowanych danych umożliwiających im ocenę i porównanie ich wyników na szczeblu europejskim.
6.4.2 Pożądane byłyby także wiarygodne analizy i porównania na szczeblu europejskim tak ważnych aspektów, jak problemy imigracji, jakości pracy, ubóstwa i wykluczenia społecznego, środowiska naturalnego czy bezpieczeństwa.
6.5 Stany Zjednoczone od wielu dziesiątków lat gromadzą dla swych 276 obszarów metropolitalnych znaczną liczbę porównywalnych, aktualizowanych danych, udostępnianych powszechnie w Internecie(11). W Europie, gdzie każde państwo ma swoje własne definicje miast (a czasami i obszarów metropolitalnych), trudniej jest oczywiście opracować wspólną definicji obszarów metropolitalnych. Uznając, że w kontekście realizacji strategii lizbońskiej szczególnego znaczenia nabiera możliwość dysponowania wiarygodnymi, porównywalnymi danymi o europejskich obszarach metropolitalnych, EKES stwierdza, że nadszedł czas, aby Eurostat wspólnie z krajowymi urzędami statystycznymi dokonał wytyczenia tych obszarów i aby zaczęto gromadzić obszerny zestaw danych na ich temat.
6.6 W wyniku zainicjowanego przez Komisję Europejską i aktualnie realizowanego II audytu miejskiego opracowane zostaną dane na temat warunków życia mieszkańców 258 miast i aglomeracji. Projekt ten jest znaczącym krokiem naprzód w kierunku bazy do rozważań na temat spójności społecznej. Nie zapewni on jednak wypracowania porównywalnych na szczeblu europejskim wskaźników społeczno-gospodarczych dotyczących obszarów metropolitalnych. Wskaźniki, o których mowa, szacowane są bowiem na poziomie miast i aglomeracji miejskich każdego państwa zgodnie z przyjętymi w nim definicjami. Poza tym wskaźniki dla Londynu, Paryża i Berlina zostaną ocenione w granicach odpowiednich regionów administracyjnych (Greater London, Île-de-France i Land Berlin).
6.7 Lepsze poznanie problemów przestrzennych jest zadaniem projektu ORATE (Observatoire en Réseau de l'Aménagement du Territoire Européen - Sieć Obserwatoriów Europejskiej Gospodarki Przestrzennej). Projekt ten rozbija się jednak o brak danych gospodarczych na szczeblu gmin, ale także i na szczeblu NUTS 3, na całym obszarze Unii. Jego zasługą jest bardzo jasne wykazanie licznych braków w europejskim systemie statystycznym.
6.8 Wszystkie powyższe uwagi prowadzą do wniosku, że aby Eurostat był w stanie opracowywać wiarygodne i porównywalne dane o miastach i obszarach metropolitalnych, musi otrzymać niezbędne dodatkowe środki budżetowe i zasoby ludzkie.
6.9 Warto zapoznać się z niedawno przeprowadzonym badaniem przedstawiającym wyniki europejskiej ankiety na temat siły roboczej w granicach obszarów metropolitalnych Europy Północnej, liczących ponad milion mieszkańców(12). Badanie to wykazuje, że dla dużych obszarów metropolitalnych, zdefiniowanych na podstawie wspólnych kryteriów, możliwe jest opracowanie - po minimalnych kosztach - licznych danych społeczno-gospodarczych, porównywalnych na szczeblu europejskim. Można tego dokonać wykorzystując ankietę wykonywaną corocznie przez państwowe instytuty statystyczne i koordynowaną przez Eurostat. Tytułem eksperymentu dobrze byłoby rozszerzyć to badanie na pozostałe wielkie europejskie metropolie.
7.1 Od około dziesięciu lat w wielu Państwach Członkowskich oraz na szczeblu regionalnym trwają badania i dyskusje dotyczące nowego zjawiska, jakie stanowią obszary metropolitalne w Europie. Choć stają się one znacznie bardziej widoczne na szczeblu ogólnokrajowym i międzynarodowym niż wcześniej, ich znaczenie we wdrażaniu strategii lizbońskiej nie zostało jeszcze uznane.
7.2 Obszary metropolitalne odgrywają kluczową rolę w realizacji gospodarczych, społecznych i ekologicznych celów strategii lizbońskiej. Stanowią one bowiem główne ośrodki kształcenia, badań, innowacji, rozwoju najnowszych technologii, tworzenia nowych rodzajów działalności i promowania przedsiębiorczości. Są także głównymi węzłami transportu i telekomunikacji, co ułatwia nawiązywanie kontaktów przez przedsiębiorstwa, uniwersytety i ośrodki badawcze. EKES podkreśla, że lepsza mobilizacja potencjału wzrostu gospodarczego Europy wymaga aktywnego udziału wszystkich publicznych i prywatnych czynników, które przyczyniają się do zrównoważonego rozwoju gospodarczego obszarów metropolitalnych. Innymi słowy, biorąc pod uwagę rolę odgrywaną w Europie przez obszary metropolitalne, cele strategii lizbońskiej będą mogły zostać osiągnięte tylko wtedy, gdy będą także realizowane w obszarach metropolitalnych.
7.3 Jeden z głównych powodów, dla których zjawisko to nie budzi wystarczającej uwagi w środowiskach rządowych, wiąże się z faktem, że granice regionów polityczno-administracyjnych rzadko kiedy odpowiadają granicom geograficznym obszarów metropolitalnych. W rezultacie z nielicznymi wyjątkami brak jakichkolwiek wiarygodnych i porównywalnych na szczeblu europejskim danych, które umożliwiłyby opis sytuacji społeczno-gospodarczej i tendencji zachodzących w obszarach metropolitalnych.
7.4 EKES podkreśla, że w interesie Unii leży:
- wyznaczenie obszarów metropolitalnych w 25 Państwach Członkowskich,
- coroczne opracowywanie istotnych danych na temat tych obszarów - w szczególności wyników europejskich badań siły roboczej,
- szacunkowy pomiar głównych wskaźników realizacji strategii lizbońskiej dla tych obszarów,
- wykrycie na tych obszarach tzw. klastrów (clusters) podmiotów gospodarczych o wysokiej wartości dodanej,
- regularne przedstawianie przez Komisję raportu na temat sytuacji społeczno-gospodarczej oraz rankingu obszarów metropolitalnych.
7.5 Przygotowanie tych danych i ich powszechne udostępnienie powinno przynieść następujące pomyślne skutki:
- przyczynienie się do uznania znaczenia obszarów metropolitalnych oraz do pogłębienia wiedzy na temat panujących w nich warunków społecznych, gospodarczych i ekologicznych,
- ułatwienie oceny atutów i słabości tych obszarów na szczeblu europejskim,
- lepsze formułowanie i wdrażanie polityk europejskich i krajowych oraz dostosowanie ich do cech szczególnych danych obszarów,
- stworzenie władzom regionalnym i lokalnym możliwości oceny poziomu konkurencyjności obszarów leżących w ich kompetencjach w skali Wspólnoty; podstaw do takich ocen dzisiaj brakuje - dokonuje się ich znacznym nakładem i na niepewnych podstawach,
- wzbogacenie debaty o polityce regionalnej poprzez ułatwienie dialogu na obiektywnych podstawach między wszystkimi zainteresowanymi stronami,
- dostarczenie przedsiębiorstwom prywatnym informacji potrzebnych do prawidłowego określenia strategii działania.
7.6 EKES stanowczo popiera przedstawioną przez METREX w 2003 r. propozycję dotyczącą stworzenia europejskiego programu poświęconego obszarom metropolitalnym(13). Program taki o nazwie METROPOLITAN miałby stanowić forum spotkań i wymiany poglądów. W jego ramach można by również powołać zespoły robocze, powierzając im ustalenie i rozpowszechnianie dobrych praktyk w dziedzinach rozważanych w niniejszej opinii.
7.7 EKES wyraża zadowolenie z wagi, jaką w trzecim raporcie na temat spójności gospodarczej i społecznej przyznano pojęciu konkurencyjności oraz z powiązania nowo zdefiniowanej polityki regionalnej ze strategią lizbońską. Jest to szczególnie ważne dla obszarów metropolitalnych, które na pewne przedsięwzięcia realizowane pod hasłem "konkurencyjność" i "wiedza" będą mogły uzyskać wsparcie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.
7.8 EKES uważa za niezbędne utworzenie w ramach Eurostatu komórki zajmującej się badaniami nad obszarami metropolitalnymi w celu corocznego opracowywania danych, o których mowa wyżej.
7.9 Trudności, jakich nastręczać może określanie granic geograficznych poszczególnych obszarów metropolitalnych i wytwarzanie porównywalnych danych, nie mogą usprawiedliwiać ewentualnego braku działania w tym zakresie. Dlatego też EKES proponuje jak najszybsze uruchomienie w ograniczonej liczbie obszarów metropolitalnych programu pilotażowego odpowiadającego przedstawionym wyżej zaleceniom. Proponuje również, aby ten program pilotażowy był realizowany we współpracy między Dyrekcją Generalną ds. Polityki Regionalnej, Eurostatem, krajowymi urzędami statystycznymi i danymi obszarami metropolitalnymi.
7.10 EKES wyraża nadzieję, że instytucje europejskie podzielą spostrzeżenia przedstawione w niniejszej opinii. Dlatego też EKES uznaje za pożądane, aby niezależnie od powstania forum współpracy między obszarami metropolitalnymi a Komisją przedstawienie sytuacji tych stref trafiło na porządek dzienny Rady ds. Konkurencyjności oraz nieformalnej Rady ds. Gospodarki Przestrzennej i Urbanistyki.
Bruksela, 1 lipca 2004 r.
| Przewodniczący | |
| Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego | |
| Roger BRIESCH |
______
(1) W opinii z dnia maja 1998 r. pt. "La question urbaine: Orientations pour un débat européen" ("Problemy miast: kierunki debaty europejskiej" - tytuł w wolnym tłumaczeniu, brak urzędowej wersji polskiej - przyp. tłum.) Komitet Regionów rozwinął koncepcję funkcjonalnego regionu miejskiego, obejmującego metropolię i jej strefę wpływów, uznając tym samym fakt, że miasta przekształcają się w aglomeracje, a następnie w metropolie, które z kolei rozszerzają się, tworząc regiony miejskie. Koncepcja ta podkreśla również współzależności między jednostkami terytorialnymi współtworzącymi region miejski: rynek pracy, dojazdy z domu do pracy, sieć transportu, centra handlowe, lokalizacja nowych form działalności, rynek nieruchomości, parki rozrywki, ochrona środowiska.
(2) Np. 500.000 mieszkańców (próg przyjęty przez METREX); zob. w załączniku wykaz aglomeracji europejskich o liczbie mieszkańców przekraczającej 500.000.
(3) Np. 10 % osób pracujących w centrum wśród aktywnych zawodowo mieszkańców gminy peryferyjnej (próg przyjęty przez GEMACA).
(4) Randstad obejmuje aglomeracje Amsterdamu, Hagi, Rotterdamu i Utrechtu. Region Ren-Ruhra obejmuje Bonn, Kolonię, Düsseldorf, Duisburg, Essen i Dortmund wraz z całymi aglomeracjami. Region Wiedeń-Bratysława składa się z aglomeracji wiedeńskiej i bratysławskiej. Region Oresund obejmuje aglomeracje kopenhaską i Malmö; wreszcie położony na pograniczu francusko-belgijskim region Lille zawiera kilka miast średniej wielkości oraz wiele miast i gmin mniejszych rozmiarów.
(5) Przykłady: Londyn - 7,4 mln mieszkańców w regionie administracyjnym (NUTS 2) i 13,23 mln w obszarze metropolitalnym; Departament Nord (Francja) - 2,6 mln mieszkańców, 970.000 we francuskiej części obszaru metropolitalnego Lille.
(6) "Cities, regions and competitiveness", Office of the Deputy Prime Minister and other public partners, czerwiec 2003.
(7) Les villes européennes, analyse comparative - Celine Rozenblat, Patricia Cicille (DATAR 2003).
(8) www.datar.gouv.fr - CIADT (Międzyresortowy Komitet ds. Zagospodarowania i Rozwoju Przestrzennego), 13 grudnia 2003 r.
(9) COM(2003) 336 final - komunikat Komisji w sprawie imigracji, integracji i zatrudnienia.
(10) Opinia EKES w sprawie "Imigracja, integracja i zatrudnienie", Dz.U. C 80 z 30.03.2004, str. 92 (tytuł w wolnym tłumaczeniu, brak urzędowej wersji polskiej - przyp. tłum.)
(11) http://data.bls/gov/servlet/SurveyOutputSerlet.
(12) Badanie wykonane w ramach programu INTERREG II przez GEMACA (Group for European Metropolitan Comparative Analysis). Opublikowane w zeszytach IAURIF n° 135, www.iaurif.org/en/doc/ studies/cahiers/cahier_135/index.htm
(13) METREX - The network of European Regions and Areas - Główne cele proponowane dla europejskiego programu METROPOLITAN:
1 - uznanie ważnej roli metropolii w Europie;
2 - działanie na rzecz skutecznego zarządzania metropoliami;
3 - wsparcie tworzenia kompleksowych strategii rozwoju metropolii z udziałem wszystkich zainteresowanych stron;
4 - wsparcie prowadzonych przez metropolie polityk mających na celu wzmocnienie ich konkurencyjności oraz spójności społecznej i terytorialnej.
© Unia Europejska, http://eur-lex.europa.eu/
Za autentyczne uważa się wyłącznie dokumenty Unii Europejskiej opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.