Kodeks etyki pracownika naukowego.
PAN.2020.6.25
Akt nieocenianyUCHWALA Nr 2/2020
ZGROMADZENIA OGÓLNEGO POLSKIEJ AKADEMII NAUK
z dnia 25 czerwca 2020 r.
w sprawie Kodeksu etyki pracownika naukowego
ZAŁĄCZNIK
Kodek Etyki Pracownika Naukowego
Kodek Etyki Pracownika Naukowego
Spis treści
1. PREAMBULA
2. UNIWERSALNE ZASADY I WARTOŚCI ETYCZNE W PRACY NAUKOWEJ
3. DOBRE PRAKTYKI W BADANIACH NAUKOWYCH
3.1. Dane naukowe
3.2. Procedury badawcze
3.3. Autorstwo i wydawnictwa
3.4. Recenzowanie i opiniowanie
3.5. Kształtowanie młodej kadry
3.6. Relacja ze społeczeństwem
3.7. Ujawnianie konfliktu interesów
4. NIERZETELNOŚĆ W BADANIACH NAUKOWYCH
4.1. Rażące przewinienia
4.2. Nierzetelne recenzowanie i cytowanie
4.3. Inne niewłaściwe zachowania
4.4. Ogólne zasady postępowania w przypadku wykrycia nierzetelności
5. ZAŁĄCZNIKI
Załącznik 1 Wytyczne dotyczące postępowania w sprawach o naruszenie zasad rzetelności w nauce
1. Tryb zgłaszania zarzutu
2. Postępowanie wyjaśniające
3. Postępowanie dyscyplinarne
4. Opinie Komisji do spraw etyki w nauce
Załącznik 2 Praktyki dotyczące współpracy międzynarodowej
1.
PREAMBUŁA
PREAMBUŁA
Zmieniające się uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne, takie jak znaczne upowszechnienie studiów wyższych, zwiększająca się liczba naukowców, konieczność ubiegania się o granty na prowadzenie badań, parametryzacja ocen naukowców i instytucji naukowych oraz konflikty interesów towarzyszące komercjalizacji wyników badań, przy ograniczonych środkach przeznaczonych na naukę, skłaniają do zwrócenia szczególnej uwagi na nasilające się w ostatnich latach zjawiska łamania zasad etyki.
2.
UNIWERSALNE ZASADY I WARTOŚCI ETYCZNE W PRACY NAUKOWEJ
UNIWERSALNE ZASADY I WARTOŚCI ETYCZNE W PRACY NAUKOWEJ
Do tych uniwersalnych zasad należą:
niezbędne i zawsze z poszanowaniem godności człowieka i praw zwierząt, na podstawie zgody wyrażonej przez odpowiednie komisje ds. etyki, w tym komisje bioetyczne;
3.
DOBRE PRAKTYKI W BADANIACH NAUKOWYCH
DOBRE PRAKTYKI W BADANIACH NAUKOWYCH
Odpowiedzialność za promowanie i stosowanie dobrych praktyk spoczywa na społeczności naukowej jako całości, a więc na uczestnikach procesu badawczego, na instytucjach naukowych oraz na agendach rządowych i pozarządowych działających w obszarze nauki.
Wyróżnia się następujące obszary działania, w których powinny być przestrzegane zasady dobrych praktyk:
Ocena praktyk może podlegać różnicom kulturowym; definicje, tradycje, regulacje prawne oraz przepisy instytucjonalne mogą różnić się istotnie w poszczególnych dyscyplinach naukowych. Dlatego każda jednostka naukowa powinna, jeśli zachodzi tego potrzeba, uzupełnić je w zgodzie ze swoimi wymogami prawnymi lub tradycjami, tworząc w ten sposób własny zestaw dobrych praktyk i wymagać ich stosowania od swoich pracowników. Przestrzeganiu etycznych zasad w praktyce badawczej służy opiniowanie projektów przez właściwe komisje ds. etyki badań naukowych. Konstruowanie kodeksu dobrych praktyk bądź powoływanie tego typu komisji dotyczy również instytucji sponsorujących badania, jak też wydawnictw naukowych, które powinny przestrzegać zasad etyki wydawniczej np. zgodnie z kodeksem Committee on Publication Ethics (COPE). Brak tego rodzaju wewnętrznych zasad postępowania obniża wiarygodność instytucji.
Uczelnie i instytuty naukowe powinny prowadzić szkolenie w zakresie zasad etyki w nauce (zalecenia m.in. The European Code of Conduct for Research Integrity (2017) oraz League of European Research Universities, 2020).
3.1.
DANE NAUKOWE
DANE NAUKOWE
w umowie. Uczestniczący w pozyskiwaniu tych obiektów lub danych powinni mieć pierwszeństwo w ich naukowym opracowaniu. Szczegółowe kwestie dotyczące tych praw
i zobowiązań powinny być zawarte w statutach i regulaminach instytucji.
3.2.
PROCEDURY BADAWCZE
PROCEDURY BADAWCZE
3.3.
AUTORSTWO I WYDAWNICTWA
AUTORSTWO I WYDAWNICTWA
3.4.
RECENZOWANIE I OPINIOWANIE
RECENZOWANIE I OPINIOWANIE
3.5.
KSZTAŁTOWANIE MŁODEJ KADRY I STUDENTÓW
KSZTAŁTOWANIE MŁODEJ KADRY I STUDENTÓW
3.6.
RELACJA ZE SPOŁECZEŃSTWEM
RELACJA ZE SPOŁECZEŃSTWEM
3.7.
UJAWNIANIE KONFLIKTU INTERESÓW
UJAWNIANIE KONFLIKTU INTERESÓW
4.
NIERZETELNOŚĆ W BADANIACH NAUKOWYCH
NIERZETELNOŚĆ W BADANIACH NAUKOWYCH
4.1.
RAŻĄCE PRZEWINIENIA
RAŻĄCE PRZEWINIENIA
Przewinienia te mogą pojawić się zarówno na etapie składania propozycji projektu badawczego i ubiegania się o fundusze, podczas prowadzenia i recenzowania badań naukowych, jak i podczas prezentowania ich wyników na konferencjach naukowych lub w publikacjach, przytaczania wyników badań innych badaczy, w przygotowywaniu ekspertyz oraz w popularyzowaniu nauki. Popełnienie tych przewinień może przyczynić się do dyskwalifikacji ich sprawcy jako naukowca. Ich ujawnienie musi więc bezwzględnie prowadzić do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego.
4.2.
NIERZETELNE RECENZOWANIE I CYTOWANIE
NIERZETELNE RECENZOWANIE I CYTOWANIE
Naganne i niegodne pracownika naukowego jest nieuzasadnione cytowanie cudzych lub własnych prac albo świadome pomijanie cytowania.
4.3.
INNE NIEWŁAŚCIWE ZACHOWANIA
INNE NIEWŁAŚCIWE ZACHOWANIA
Naganne są wszystkie formy prześladowania i dyskryminacji uczniów, współpracowników w formie autokratycznego stylu kierowania zespołem i tworzenie niekoleżeńskiej atmosfery poprzez zachęcanie współpracowników do nieuczciwej rywalizacji w pracy badawczej. Do tych negatywnych zachowań należy zaliczyć także kierowanie się innymi niż merytoryczne względy, zwłaszcza nepotyzmem, przy zatrudnianiu nowych pracowników i przy przyznawaniu środków finansowych na badania.
4.4.
OGÓLNE ZASADY POSTĘPOWANIA W PRZYPADKU WYKRYCIA NIERZETELNOŚCI
OGÓLNE ZASADY POSTĘPOWANIA W PRZYPADKU WYKRYCIA NIERZETELNOŚCI
Naruszenia zasad etyki popełnione przez studentów powinny zostać bezzwłocznie skorygowane i spotkać się z upomnieniem ze strony opiekunów naukowych.
Wszystkie zarzuty o nierzetelność w prowadzeniu badań naukowych muszą zostać właściwie wyjaśnione, zaś w przypadku potwierdzenia ich zasadności - zaistniałe fakty i okoliczności powinny zostać szczegółowo zbadane celem podjęcia odpowiednich działań naprawczych i dyscyplinarnych zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi. Należy zadbać, aby w postępowaniu brały też udział osoby mające odpowiednie doświadczenie w dziedzinie nauki, z którą wiąże się wykryte nadużycie.
Reakcja na zachowania niezgodne z etyką w nauce powinna zależeć od wagi nadużycia, od tego czy zostało ono popełnione celowo, od jego skutków oraz innych okoliczności obciążających bądź łagodzących.
Niewłaściwe procedowanie w przypadkach ujawnienia nierzetelności, takie jak: niezgłoszenie wykrytego przewinienia, próby zatuszowania sprawy, odwet na sygnalistach czy też naruszenie właściwych procedur należy zakwalifikować jako rażące naruszenie podstawowych zasad etyki w badaniach naukowych.
Obowiązkiem naukowca jest również reagowanie na niewłaściwe zachowanie się władz państwowych wobec naukowców i wyników ich badań.
5.
ZAŁĄCZNIKI
ZAŁĄCZNIKI
Osoba, która wykryła nierzetelność lub nabrała uzasadnionych podejrzeń, że został popełniony czyn niezgodny z etyką w nauce, jest zobowiązana do zgłoszenia problemu kierownikowi jednostki, w której prowadzone są badania (rektorowi w przypadku uczelni, dyrektorowi instytutu w przypadku instytutów badawczych albo kierownikowi jednostki w przypadku innych jednostek naukowych) lub właściwemu rzecznikowi dyscyplinarnemu, a gdy na szczeblu kierownictwa istnieje konflikt interesów - kierownikowi nadrzędnej instancji (np. organu nadzorującego). Zgłoszenie powinno zawierać sprecyzowanie zarzutu, jego szczegółowe uzasadnienie, podpis i dane kontaktowe. Tożsamość osoby zgłaszającej nierzetelność (tzw. sygnalista) nie podlega ujawnieniu, aż do chwili wszczęcia postępowania dyscyplinarnego.
W przypadku, gdy osoba zgłaszająca uzna to za bardziej właściwe - zarzut może być zgłoszony do Komisji do Spraw Etyki w Nauce na ręce jej przewodniczącego, który może zwrócić się do osoby zgłaszającej o dodatkowe wyjaśnienia. Jeśli uzna, że w świetle okoliczności przytoczonych w zgłoszeniu zarzuty są zasadne przekazuje je kierownikowi jednostki, w której zatrudniony jest domniemany sprawca wykroczenia w celu wszczęcia postępowania.
W szczególnych przypadkach Komisja do Spraw Etyki w Nauce może z własnej inicjatywy kierować sprawy dotyczące naruszeń zasad etyki w nauce przez pracowników uczelni, instytutów badawczych i jednostek naukowych PAN do właściwych organów tych jednostek z zaleceniem przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Informacje o wynikach tego postępowania wyjaśniającego powinny być przekazywane niezwłocznie do wiadomości Komisji.
Postępowanie wyjaśniające, którego celem jest stwierdzenie, czy wszczęcie postępowania dyscyplinarnego jest uzasadnione, przeprowadza rzecznik dyscyplinarny. Jeśli informacje przekazane rzecznikowi dyscyplinarnemu dotyczą rażącego naruszenia zasad etyki w nauce (pkt 4.1. niniejszego Kodeksu) rzecznik dyscyplinarny zobowiązany jest do wszczęcia postępowania wyjaśniającego z urzędu. W innych wypadkach wszczęcie postępowania wyjaśniającego następuje na wniosek organu powołującego rzecznika, tj. rektora uczelni albo rady naukowej instytutu badawczego lub instytutu PAN, a także gdy rzecznik dyscyplinarny uzna to za celowe.
Niezwykle istotne jest zapewnienie rzecznikowi odpowiednich warunków działania. Postępowanie wyjaśniające powinno być szczególnie wnikliwe, drobiazgowe, prowadzone zgodnie z procedurami obowiązującymi w danej instytucji i z poszanowaniem prawa obwinionego do obrony, z zachowaniem dokładności i obiektywizmu. Uczestnicy postępowania wyjaśniającego powinni ujawnić wszelkie okoliczności, w tym także te, które mogą być przyczyną konfliktu interesów. Dokumentacja dotycząca wszystkich aspektów postępowania wyjaśniającego ma być szczegółowa. Osoba, wobec której postawiono zarzut powinna zostać bezzwłocznie powiadomiona o wszczęciu postępowania wyjaśniającego. Należy jej zapewnić możliwość przedstawiania wyjaśnień i prawo do pomocy prawnej.
Ważnym warunkiem utrzymania najwyższych standardów w tych sprawach jest ścisła poufność postępowania wyjaśniającego i ograniczenie kręgu osób poinformowanych o tym postępowaniu, a także właściwe zabezpieczenie dokumentacji, w celu ochrony osób zaangażowanych w postępowanie, pod warunkiem, że nie szkodzi to postępowaniu albo zdrowiu i bezpieczeństwu oraz dobru uczestników postępowania. Niezbędne ujawnienie informacji osobom trzecim powinno odbywać się pod warunkiem zobowiązania tych osób do zachowania poufności, chyba że są one już do tego zobowiązane z racji pełnionej funkcji. Postępowanie wyjaśniające powinno kończyć się poufnym raportem zawierającym ustalenia i zalecenia w sprawie dalszego postępowania. Kopię raportu otrzymuje osoba zgłaszająca i osoba oskarżona.
W przypadku, gdy kierownik jednostki na podstawie raportu stwierdzi, że zarzut nierzetelności był nieuzasadniony, chociaż postawiono go w dobrej wierze, postępowanie ulega zakończeniu, o czym powiadamiane są strony. Osoba oskarżona powinna mieć prawo zażądania, aby podano do publicznej wiadomości, iż zarzuty wobec niej zostały oddalone. Jeżeli natomiast kierownik jednostki stwierdzi, że zarzuty nie zostały postawione w dobrej wierze podejmuje określone działanie dyscyplinarne względem osoby, która je postawiła. Jeżeli postępowanie wyjaśniające prowadzone było przez odpowiednią komisję dyscyplinarną na podstawie zawiadomienia złożonego z własnej inicjatywy przez Komisję do Spraw Etyki w Nauce wyniki tego postępowania bez zbędnej zwłoki powinny zostać przekazane Komisji [zgodnie z art. 39 ust. 2 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (Dz. U. z 2019 r. poz. 1183 z późn. zm.)].
Recenzent, który stwierdził naruszenie praw autorskich przez autora recenzowanego tekstu jest zobligowany do powiadomienia o tym wydawcy oraz kierownika jednostki zatrudniającej autora tekstu. W przypadku, gdy recenzja dotyczy publikacji stanowiącej podstawę ubiegania się o stopień lub tytuł naukowy, recenzent powiadamia o tym Radę Doskonałości Naukowej.
Celem postępowania dyscyplinarnego jest ustalenie, czy zarzucany czyn miał miejsce oraz wydanie orzeczenia o treści zależnej od tego ustalenia. Postępowanie to jest prowadzone - odpowiednio do miejsca zatrudnienia pracownika - na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2020 r. poz. 85 z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1350 z późn. zm.). Przepisy te regulują szczegółowo sposób prowadzenia postępowania, treść zapadających w postępowaniu orzeczeń, katalog kar dyscyplinarnych, tryb odwoławczy od orzeczenia komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji, możliwość wznowienia postępowania oraz środki zaskarżania orzeczeń dyscyplinarnych do sądu.
Należy zadbać o to, aby w składach orzekających komisji dyscyplinarnych na czas rozpatrywania danej sprawy nie znajdowały się osoby mające bliskie związki z obwinionym w tej sprawie, jak również z osobą zgłaszającą, lub które są narażone na inny konflikt interesów. O wszczęciu postępowania dyscyplinarnego kierownik instytucji niezwłocznie powiadamia z zachowaniem szczególnej poufności kierowników agencji finansujących projekt, w ramach którego postępowanie zostało wszczęte. Przy przyznawaniu publicznych środków finansowych na badania naukowe brane są pod uwagę prawomocne orzeczenia komisji dyscyplinarnych w sprawach związanych z naruszeniem etyki w nauce. Niepoinformowanie o wyniku postępowania dyscyplinarnego kierowników agencji przyznających środki finansowe na naukę, zatajenie takiego postępowania, jak również zlekceważenie sygnałów o istniejących w jednostce naukowej nieprawidłowości i niepodjęcie odpowiednich działań wyjaśniających i dyscyplinarnych uniemożliwia tej jednostce uzyskanie publicznych środków finansowych na badania do czasu wdrożenia odpowiednich działań naprawczych.
Wszystkie przywołane wyżej przepisy przewidują możliwość zwracania się przez komisje dyscyplinarne do Komisji do Spraw Etyki w Nauce o wydanie opinii w przypadku zaistnienia wątpliwości dotyczących kwalifikacji wykroczenia. Ze względu na szczególne znaczenie prawne takiej opinii, która wiąże następnie komisję dyscyplinarną w ustaleniu treści naruszenia zasad etyki w nauce, komisja dyscyplinarna powinna w swoim wystąpieniu szczegółowo wyjaśnić, na czym polegają jej wątpliwości. Do wniosku o opinię skierowaną do Komisji do spraw etyki w nauce powinny być dołączone niezbędne akta sprawy.
Podobne działania prowadzi się w przypadku postępowań o nadanie stopni naukowych lub tytułu naukowego, a w prawomocnych orzeczeniach komisji dyscyplinarnych w sprawach naruszenia przez kandydata prawa, w tym praw autorskich lub dobrych obyczajów w nauce powiadamia się Radę Doskonałości Naukowej lub Kancelarię Prezydenta.
Załącznik 2. Praktyki dotyczące współpracy międzynarodowej
Przed rozpoczęciem prowadzenia badań w projektach międzynarodowych należy ustalić, które z państw jest właściwe dla przeprowadzenia dochodzenia w wypadku pojawienia się zarzutu naruszenia zasad etyki lub rzetelności naukowej i jak to postępowanie powinno zostać zorganizowane oraz jak należy postępować w sytuacji, gdy istotne elementy polityki poszczególnych krajów są w tym zakresie niezgodne. Zaleca się, aby w takich przypadkach oprzeć się na zaleceniach, które proponuje Komisja Koordynująca Globalnego Forum Nauki OECD i na zaproponowanym przez nią przykładowym tekście Umowy Międzynarodowej.
Przykładowy tekst Porozumienia dotyczącego rzetelności naukowej przy podejmowaniu międzynarodowych badań proponowany przez Komisję Koordynującą Globalnego Forum Nauki OECD.
We, the parties, agree: | |
to conduct our research according to the standards of research integrity, as defined in the 'Guidance Notes for Developing Procedures to Investigate Research Misconduct Allegations in International Collaborative Research Project' 'and other appropriate documents, including: (specify the national codes of conduct and disciplinary or national ethical guidelines that apply); | |
that any suspected deviation from these standards, in particular alleged research misconduct, will be brought to the immediate attention of (all designated contact point(s)) and investigated according to the policies and procedures of (to be filled in with the body with primary responsibility), while respecting the laws and sovereignty of the States of all participating parties; | |
to cooperate in and support any such investigations and to accept (subject to any appeal process) the conclusions of any such investigation and to take appropriate actions. |
* www.oecd.org/dataoecd/42/34/4277026l.pdf
Przy tworzeniu niniejszego Kodeksu wykorzystano dokument The European Code of Conduct for Research Integrity opracowany przez European Science Foundation (ESF) і All European Academies (ALLEA), który po wieloletnich pracach został ogłoszony w 2010 r. (znowelizowany w 2017 r.) i jest zalecany jako wzorzec do wykorzystania przy tworzeniu własnych kodeksów w poszczególnych krajach Linii Europejskiej.
Wykorzystano również opracowania Zespołu do spraw Etyki w Nauce KBN (2000) pt Dobra praktyka badań naukowych. Rekomendacje oraz Komitetu Etyki w Nauce PAN (2001) pt. Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych.
Uzasadnienie
Uzasadnienie
Komisji do Spraw Etyki w Nauce należy opracowanie Kodeksu Etyki Pracownika Naukowego.
Od zredagowania Kodeksu Etyki Pracownika Naukowego (Wydanie II) w 2016 r. wiele zmieniło się w nauce światowej, a w Polsce obowiązuje nowa ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2020 r. poz. 85, 374, 695, 875). Ustawa ta już w swej preambule stwierdza, że "każdy uczony ponosi odpowiedzialność za jakość i rzetelność prowadzonych badań i za wychowywanie młodego pokolenia" i przestrzeganie zasad etyki w nauce traktuje ona priorytetowo stawiając również wysokie wymagania etyczne wobec wszystkich pracowników nauki, szczególnie wobec liderów życia naukowego i akademickiego. Podobnie, parafowana w 2019 r. przez większość uczelni Deklaracja Społecznej Odpowiedzialności Uczelni już w pierwszym punkcie deklaruje przestrzeganie wartości akademickich zapisanych w Kodeksie Etyki Pracownika Naukowego.
Okoliczności wskazane powyższe sprawiają, że istnieje potrzeba nowelizacji Kodeksu tak, aby uwzględnił on zmieniające się realia życia szkół wyższych i jednostek naukowych.
Prof. Andrzej Górski, Przewodniczący Komisji do Spraw Etyki w Nauce w czerwcu 2019 r. zwrócił się z prośbą o przekazanie propozycji do nowelizacji Kodeksu Etyki Pracownika Naukowego do Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Rady Głównej Instytutów Badawczych, Rady Dyrektorów Jednostek Naukowych PAN i Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Przewodniczący Komisji w listopadzie i grudniu 2019 r. skierował również prośbę o zgłoszenie uwag do Kodeksu do rektorów publicznych uczelni akademickich nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ministra Zdrowia i innych uczelni.
Komisja (w szczególności wyłoniony z członków Komisji zespół w składzie: prof. Osman Adunatowicz, prof. Andrzej Górski i prof. Janusz Limon) opracowała projekt Kodeksu Etyki Pracownika Naukowego (Wydanie III), który został przyjęty na posiedzeniu w dniu 18 maja 2020 r.
Zgodnie z art. 15 ust. 2 pkt 10 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk Zgromadzenie Ogólne Akademii uchwala Kodeks Etyki Pracownika Naukowego.